Ni ERIC S.B. LIBRE 

Dakbayan sa Digos, Davao del Sur

Bisaya Hulyo 8, 2015 

SA lindog nga “Super React” sa Pebrero 4, 2015 nga gulâ ning mantalaang Bisaya, nasigpatan nakò ang komentaryo sa usa ka magbabasa nga nagpaila nga si Tisoy. Matod pa niya, walâ siya makatuhog pag-ayo sa usa ka sugilagming sa usa sa mga magsusulat ning mantalaan sanglit “laglom ra kaayo (ang) pagkabinisayâ.” Nanahom pa siya nga tigulang na tingali ang maong magsusulat kay duna kiniy gigamit nga mga pulong nga dili gyod siya makasabot, “sobra ra pod ka karaan.” Gilista pa ganì niya ang pipila niining mga pulonga: “kait-on, pagsintak, sugebuhe (sugibuhi?), paggiyon, alisuso.”

Sa ako lang panaghap, kining si Tisoy lagmit naa sa linya sa traynta o kuwarenta ang pangedaron o kahâ mas ubos pa.  Kay ang iyang reklamo susama ra sab sa sagad nakong mabatian gikan sa mga batan-on nga akong nahimamat sa lainlaing dapit sa Mindanao. Sa higayon man god nga maghatag ko og seminar o pagbansay unyà mogamit ko sa pinulongang Binisayang Sinugboanon, ang mga medyo batà-batà nga apil sa pagbansay o seminar sagad gyod moingon nga makasunggo kuno ang akong Binisayâ. Kini bisan pa ganìg maingon nga dilì gyod kaayo laglom o kinaraan ang Binisayâ nga akong gigamit.

Sa pikas bahin, adunay mga nagpadayág og kahingawa nga kadaghanan sa mga bag-ong tubò nga mga Bisayâ dilì na mahibalo sa hustong Binisayâ, ug nga daghan nang mga pulong Binisayang Sinugboanon nga “nagkahanaw” gikan sa bokabularyo sa inadlaw-adlawng sinultihan o kahâ nailisan na sa mga bag-ong pulong nga hinulaman gikan sa Tinagalog o Iningles. Kasagaran niini kanila nahilakip sa pundok sa “SK”, kanang mga Singkuwenta Kapin na ba ang edad, hehe.

Kining matawag natong lantugì o debate kalabot sa unsang klaseha gayod sa Binisayâ ang angay patunhayon nakabatón og bag-ong importansiya karon nga gipatuman na sa Departamento sa Edukasyon (DepEd) ang gitawag nga Mother Tongue Based Multi-Lingual Education (MTBMLE) o ang paggamit sa namat-ang pinulongan (Binisayang Sinugboanon alang sa Kabisay-an ug pipila ka rehiyon sa Mindanao) isip pinulongan sa pagtudlò (medium of instruction) sa kindergarten ug sa primero ngadto tersero grado sa primarya. Samtang maingon nga dilì na bag-o kini nga lantugì, kaniadto kini nakaagni lang sa kaikag o interes kasagaran niadtong mga nagasulát sa pinulongang Binisayâ o sa mga nagabasa sa mga Binisayang sinulát.  Apan karon ang maong hilisgotan o isyu nakatawág na usáb sa pagtagád sa kapid-ang magtutudlò sa Kabisay-an ug Mindanao kinsa gimandoan sa DepEd nga mogamit sa Binisayang Sinugboanon isip pinulongan sa pagtudlò dinhà sa ilang mga klase o sáring. Sama kang Tisoy nga nagsulát sa “Super React”, daghang magtutudlò sa lainlaing rehiyon sa Kabisay-an ug Mindanao ang nagabagulbol nga “makasunggo” ang Binisayang Sinugboanon nga maoy gitakdà sa DepEd nga pinulongan sa pagtudlò.

Pero ngano man nga nagabagulbol ang maong mga magtutudlò? Dilì ba mga Bisayâ man sila (o ang kadaghanan kanila)? Nan, kon mga Bisayâ sila – ug Bisayâ usab ang kabataang ilang gitudloan – nganong naproblema man sila niining pagpagamit sa DepEd kanila sa Binisayang Sinugboanon isip maoy pinulongan sa pagtudlò? 

Mga Kahimtang ug Katikaran nga Nag-impluwensiya sa Kalarino ug Kasamtangang Dagway sa Pinulongang Binisayâ

Usá sa mga kamatuoran nga angay natong ilhon mao nga bisan tuod ang mga magtutudlò (o ang kadaghanan kanila) niining mga dapita mga Bisayá, kini sila nabansay ubos sa sistema sa edukasyon diin ang pinulongan sa pagtudlò mao ang Iningles ug ang gipangtun-ang balasahon nahasulát usab sa maong pinulongan. Ug sulód sa daghang katuigan sa walâ pa kining MTBMLE, ang mga gabayan, tamdanan ug teksbok nga ilang gigamit sa pagpanudlò pulos usab Iningles (ug sa pipila ka sabdyek, Tinagalog). Sa kinatibuk-an, walâ gayod kini sila makaagì og bisan unsang pormal nga pagtuon o pagbansay sa pagbasa, pagsulàt ug pagsulti sa Binisayâ.

Tungod niini, maingon nga “nahimulag” na sila mismo sa ilang namat-ang pinulongan. Ug gipasamot pa kini sa impluwensiya sa mass media diin maoy nagpasulabi ang paggamit sa Iningles ug Tinagalog. Bisan sa lokal nga mga estasyon sa radyo ug telebisyon, ang mga magsisibyà o anawnser nagabinisayâ man tuod apan dilì pod lagi eksakto kaayo nga Binisayâ (unyà sagad pa gyod nga saktan o sagolan sa mga pulong nga Iningles ug Tinagalog). Ug dilì na lang natò estoryahan dinhi ang epekto sa nauso nga mga espeling ug termino dinhà sa mga teks.

Lain pa nga konsiderasyon mao ang nagkalainlaing lokal nga panagkalahì (variation) sa Binisayâ. Sa mga rehiyon diin maoy gisagop sa DepEd isip pinulongan sa pagtudlò ang Binisayang Sinugboanon, tinuod nga ang kasagarang lingua franca (komun nga pinulongang gigamit sa komunikasyon talì sa mga pundok nga managkalahì ang lumad nga pinulongan) mao ang Binisayâ nga nagsukád sa Sinugboanon. Apan sa matag rehiyon (o ganì sa lainlaing probinsiya sulód sa usá ka rehiyon o kahâ sa lainlaing bahin sa usá mismo ka probinsiya) adunay kaugalingong mga kinaiya ang maong Binisayâ.

Usá niini nga mga panagkalahì mao ang paglitók sa mga pulong. Pananglit, dunay mga dapit diin ang mga pulong sama sa “pulong”, “balay”, “katulog” ug “kulon” pagalitokon nga walâ ang letrang “l” – sa ato pa, “pū’ng”, “bā’y”, “katū’g” ug “kū’n”. Ang Sinugboanong “gayod” o “gyod”, kon Bol-anon ang molitok mahimong “gajod” samtang sa dapit sa Davao mahimo kining “jud”. Dapit sab sa Davao ug mga probinsiya nga daghang Ilonggo, ang Sinugboanong “dihâ” mahimong “dirâ”.

Aduna usay panagkalahì mismo sa mga pulong nga gigamit. Pananglit, sa mga dapit sa may Zamboanga del Norte ang sukà (vinegar) gitawag og “kusisang” sa karaang mga tawo. Dapit sa Agusan ug Surigao, ang lemonsito gitawag og “agridulse” samtang sa dapit sa Davao “kalamansi” ang tawág niini (hinulaman sa Tinagalog). Sa Misamis Oriental usab, imbes nga “nagkatawa,” moingon sila nga “gakatawahà”. Naa pa silay pulong didto nga “hag-as”. Sa Iligan, ang “natulog” ingnon nila og “gatulogon” ug ang binignit gitawag og “tabirak”. Sa may Agusan gihapon, moingon sila og “diria” imbes nga “dirí” (ug naay mga lugar nga mahimo kining “diari”. Sa ubang dapit pod, ang “búkong” gitawag og “binuóngan”. Naa pa ganì kanang pulong nga “daktol”, usa ka pagpalahî sa “takdol”.

Dugang pa niini, anaa pa gyod ang pagkawalà sa uso ug inadlaw-adlaw nga gamit sa karaang mga pulong ug ang pagtumaw sa bag-ong mga pulong o termino.

Pananglitan, kinsa pa ba karon ang nagagamit o makasabot sa pulong nga “dagitab”? O kahâ kanang “hatod-kawat”. Ang pipila sa uban pang pananglitan sa “nangahanaw” (o “nagakahanaw”) nga pulong o terminong Binisayâ mao ang “karmelitos”, “dulse”, “karsonsilyo”, “usá ka dakô”, “antipas” ug “sulad”.

Ang “dagitab” minugnà nga pulong (nga sa akong pamatì hinulaman usab gikan sa Tinagalog) nga nagkahulogan og kuryente o elektrisidad. Ang “hatod-kawat” mao ang telegrama, usa ka paagi sa dinaliang komunikasyon kaniadto nga walâ na poy nagagamit karon niining panahon sa internet ug selpon. Ang “karmelitos” ug “dulse” mga hinulamang pulong gikan sa Kinatsilâ nga pagka karon gipulihan na sa “kendi” (nga hinulaman pod gikan sa Iningles). Ang “karsonsilyo” (hinulaman man tingali ni gikan sa Kinatsilâ) mao ang pang-ilalom nga purol kaniadto sa lalaki nga dugay nang nawalà sa uso kay “briefs” na man ang gamit karong panahona. Ang “usá ka dakô” maoy tawag kaniadto sa usá ka séntimo/sentabo sanglit niadtong kanhiayng panahon dakô man ang maong sensilyo; pero karon wala na man tingali tay kuwarta nga usá ka séntimo/sentabo ang balor, ug kon naa man dilì na haom tawgon og “usá ka dakô” kay pino na man intawon kini. Kanang pulong “antipas” nabasa nakò kaniadto sa usa sa mga komiks sa Bisaya Magasin, ug nagkahulogan kini og maskara. Ug ang “sulad” tingali masugamakan na lang natò sa Bibliya nga gisulát sa kinaraang Binisayâ; nagkahulogan kini og impiyerno.

Daghan usab ang bag-ong mingtumaw nga mga pulong nga nahimo nang kabahin sa inadlaw-adlaw nga bokabularyo sa mga Bisayâ. Anaa ang mga pulong (kasagaran hinulaman gikan sa Iningles) nga nagsalamin sa paglambò sa siyensiya ug teknolohiya, sama sa “internet”, “email”, (unsaon ganì ni pagsulat sa Binisayâ, Nyor Edgar Godin?), “chat”, “kompyuter” (o “kompiyuter” ba maoy hustong espeling ani?) ug susama pang uban. Unyà naa pod ang mga termino nga maingon nga nadala sa uso, sama sa “marû” (gikan sa Tinagalog nga “marunong” o makinaadmanon pero sa Binisayâ karon sagad nagpasabot sa usa ka tawo nga hawod mangilad o magpalusot), “bading” (bayot, gikan sa Tinagalog), “bonding” (sa ato pa pagpakigsuod o panaghimamatay, gikan sa Iningles), “eyeball” o “E.B.” (pagpakigkita sa personal, gikan sa Iningles), selfie (unáy nga letrato o hulagway sa kaugalingon, Iningles), ug daghang pang uban. 

Ang Pag-ugmad sa Binisayang Sinugboanon Subay sa MTBMLE

Taliwalà niining maong mga kahimtang ug katikaran, unsa man nga klase sa Binisayâ ang angay nga ugmaron ug gamiton ilabi na dinhà sa paghikay sa mga balasahon nga nagpahiuyon (compliant) sa programang MTBMLE ug ingon man sa pagtudlò sa mga batà gikan sa kindergarten hangtod sa tersero grado sa primarya?

Sa pagtubag niini nga pangutana, tingali angay kita manukad sa pagsabot sa dobleng katuyoan o katarongang gipasikaran sa pagsagop sa sistemang MTBMLE. Una, ang paggamit sa namat-ang pinulongan isip pinulongan sa pagtudlò (medium of instruction) sa unang mga ang-ang sa pormal nga edukasyon sa kabataan gitan-aw nga usá ka mapuslanon kaayong paagi aron nga ang mga batà paspas nga makakat-on sa pagbasa (uban sa pagsabot), pagsulat ug pagpadayag sa ilang hunàhunà, ug ingon man sa pagtugkad sa mga konsepto sa lainlaing sabdyek. Ikaduha, paagi usab kini sa pagmatuto dinhà sa kabataan sa kahimatngon, paghatag og bili ug garbo sa ilang kulturanhong kailhanan (identity) isip kabahin sa usa ka kaliwat o pundok etniko.

Subay niining kaluhang katuyoan, mahimo tingali natong ingnon nga sa pagsulat sa mga balasahong tamdanan (sama sa mga teksbok ug giya sa magtutudlò) ug sa pagtudlò dinhà sa tunghaan gamit ang Binisayang Sinugboanon angay nga gamiton ang pinulongan nga nanukad sa lunsayng Sinugboanon apan nagaubay gihapon sa kulturanhon, teknikal ug siyentipikong pagdis-og sa katilingban o buhilamang Bisayâ ug naghatag og sarang nga pag-ila sa rehiyonal nga panagkalahì sa maong pinulongan.

Sa praktikal nga aplikasyon, nagkahulogan kini, una sa tanan, nga kon adunay lunsay nga pulong o termino nga Sinugboanon alang sa usa ka butang o ideya, kini nga pulong o termino mao ang gamiton. Usahay tingali ang usa pananglit ka Iningles nga pulong walay eksaktong katugbang o hubad nga usa ra usab ka pulong Sinugboanon kondili usa ka hugpong sa mga pulong (“phrase” sa Iningles). Ug aduna usay mga higayon diin ang tukmà ug lunsayng Sinugboanon nga pulong alang sa usa ka butang o ideya dilì dalî masabtan o matod pa makasunggo (ilabi na alang sa mga bag-ong tubò nga saksak-sinagol na ang sinultihan). Sa ingon niining mga higayon, angay gihapon gamiton ang maong lunsayng Sinugboanon nga pulong apan sukipan lang og igong katin-awan sa kahulogan niini o kahâ katugbang nga mas moderno ug mas sayon sabton nga termino (nga mahimong hinulaman gikan sa laing pinulongan sama sa Iningles o Kinatsilâ).

Ang atong katarongan niining pagpalabí sa mga lunsayng Sinugboanong pulong mao nga sa ingon nga paagi masilsil natò nganhà sa kaamgohan sa mga batà ang kabahandianon sa pinulongang Sinugboanon ug mahimo silang larino sa paglitok ug pagsulat niini. Sa ingon, mapabilin natò ang lingguwistikong kailhanan sa Sinugboanon isip usa ka pinulongan ug maumol dinhà sa mosunod natong mga henerasyon o kaliwatan ang garbo sa maong pinulongan ug sa ilang kailhanang Bisayâ.

Lain pang praktikal nga sumbanan sa atong pag-ugmad sa Binisayang Sinugboanon isip pinulongan sa pagtudlò mao ang pagkahimong bukás ngadto sa pagsagop o paghulam sa mga pulong ug termino gikan sa mga langyawng pinulongan (apil na usahay ang Tinagalog), sa mga pagpalahî sa Binisayâ sa lainlaing rehiyon o dapit diin kini maoy inadlaw-adlawng pinulongan sa kadaghanang lumulupyò, ug hasta na panagsa sa bag-ong tumáw nga mga pulong sa mga batan-on. Importante lang nga sa maong pagsagop o pagpanghulam sa mga langyaw, pinalahî ug bag-ong tumáw nga pulong, likayan lang nga “malumsan” ang lunsayng Binisaya, buot ipasabot, magpasulabi na ang sinagop ug hinulamang mga pulong.

Kining pagka bukás ngadto sa pagsagop o pagpanghulam og mga pulong ug termino subay sa pag-ila nga ang pinulongan usa ka butang nga nagalambo ug nagakabag-o nunot sa pagdis-og sa katilingban, kultura ug teknolohiya. Pinaagi sa pagnunot sa kabag-ohan samtang gipabilin ang kinauyokang kinaiya sa Binisayang Sinugboanon, mamahimong samot nga bahandianon, mabulokon ug abunda ang atong pinulongan.

Tingali ang labing mahinungdanon kalabot sa atong pag-ugmad sa Binisayang Sinugboanon isip pinulongan sa pagtudlò mao ang pagbaid sa kahibalo ug katakos sa pagsubay sa mga lagdà sa ortograpiya (sama sa hustong pagkasulát ug espeling), batadilà (grammar) ug paglitók sa maong pinulongan, ug ang pagpasa niini nga kahibalo ug katakos ngadto sa mga tinun-an. Sa akong ubos nga pangagpas, dinhing bahina labing gikinahanglan sa atong mga Bisayang magtutudlò ug tagsulát (ilabi na sa mga basahon alang sa mga magtutudló ug tinun-an) ang han-ay o sistematiko ug tinud-anay nga pagkat-on.

Lagmit anaa gihapoy moingon (ilabi na sa han-ay sa mga magtutudlò) nga sayon ra estoryahon kon unsaon pag-ugmad ang Binisayang Sinugboanon isip pinulongan apan lisod kini buhaton kay, bisan og unsaon, ang Binisayang Sinugboanon makasunggo gyod. Ang akó lang nga ikatubag sa ingon niini nga mga kahingawa mao nga, “It’s all a matter of anadity.” Sa ato pa, paanaray lang nâ – kon maningkamot lang gyod ta nga magkat-on ug mogamit sa Binisayang Sinugboanon, sa ngadto-ngadto maanad ra ta hangtod nga dilì na ta sunggohon niini.

Busa sa makausa pa, mga Ma’m ug mga Sir, moingon ko nga, “Binisayâ pa more!” Timan-i lang nga it’s all a matter of anadity.—