Mga Iwag sa Kasaysayan


SALAMINAGWAY

Lindog ni Don Pagusara

Bisaya Marso 25, 2015

 

Salawayon ba ang mga Moro sa Mindanao nga nakig-away batok sa mga langyawng mananakop ug batok sa Gobyernong Kristiyano nga misagop sa kolonyalistang mga gimbut-an sa Amerikano?

 

ANGAYNG pamalandongan ang nagsanga-sangang mga reaksiyon sa mangilngig nga hitabo sa Mamasapano. Ang di matugkad nga kasakit nga gibati sa mga biyuda sa Fallen 44 dali kaayo natong sabton. Kinsa man goy dili halos makabsag ginhawa sa kasakit nga mawad-ag mahal sa kinabuhi— kapikas sa kasingkasing— katimbang sa panimalay— haligi sa pamilya— amahan sa mga anak nga nangailo sa usa ka pagpamilok sa panahon! Pait gyod kaayo palandongon.

 

Sa laing bahin, ang mga manggugubat sa MILF nga nakalas ug ingon man ang mga sibilyan nga napagan, maingon ba natong menos ang ilang kasakit ug kaguol? Aber, palandonga. Ang ilang nahibiling mga pamilya— nabiyudang mga asawa ug nailong mga anak— dili makadawat og mga benepisyo sama sa mga pamilya sa Nangapukang 44. Ug nadugangan pa gyod tingali ang ilang kasakit kay sila ang giisip nga hinungdan o may kasal-anan sa kamatayon sa mga sundalong SAF. Giisip silang mga kontrabida sa nahitabong trahedya.

 

Sa pagkatinuod, ang mga Kristiyanong Pilipinhon, sukad-masukad, naghambin na og lawom nga mahusgahong pag-ila (prejudice) ug diskriminasyon sa mga Muslim sa Mindanao. Daghang ngil-ad nga mga hulagway ang napintal sa kaisipan sa mga Kristiyano batok sa mga Muslim. Sa laktod nga pagkasulti, salawayon ang ilang pagtan-aw sa mga Moro. Sa Iningles gitawag kinig “Christian chauvinism” o “anti-Moro chauvinism”.

 

Kining maong panlantaw o pangisip nga nagsaphig sa mga Pilipinong Moro isip dili angayng tagan-an og maayong pagtagad sa mga Pilipinong Kristiyano hayan maoy usa ka dakong hinungdan ngano nga napasagdan ang ilang kalamboan isip hut-ong sa tibuok katawhang Pilipinhon nga takos sa patas nga serbisyo sa gobyerno. Sukad-masukad giisip sila sa gobyerno nga problema— The Moro Problem, matod pa sa sentral nga kagamhanan sa Manila.

 

Ang pangutana: Unsay sinugdanan ug tinugkaran niining gitawag og Moro Problem? Nganong mitumaw kini ug migamot sa katilingbang Pilipinhon?

 

Sa bisan unsang suliran— maindibidwal man, mapamilya, o makatilingban— angayng subayon ang pagsulpot niini sa iyang kasaysayan. Dili kaayo masabtan ang usa ka problema kon dili maugkat ang pagkahimugso niini dinha sa kasaysayan sa iyang katunhayan latas sa katuigan. Sa laing pagkasulti, kon mangita tag kasulbaran sa usa ka problema, labing dali nga masabtan ang lintunganay sa problema kon atong subayon ang kasaysayan niini sugod gayod sa pagsulpot niini sa atong kinabuhi.

 

Kining balak sa ubos ni Eric Libre wala magpakatakos pagtuki sa kasaysayan. Apan tin-aw nga may kaamgohan kini sa kasaysayan sa Moro Problem, busa maampingon kining nagmaymay ug nag-awhag sa pagsagop sa malinawong paagi, sa dili pagsukad sa masilagong pagbati. Wala na niya pangakoha ang pag-abanid sa mga panghitabo sa kasaysayan nga kon tagsa-tagsaon pagsugid morag mga lamparilya nga magaiwag sa atong isipan nganong misangpot sa ingon niani ang nahitabo sa Mamasapano. Dalaygon si Eric sa pagtuktok sa ganghaan sa atong konsensiya o sa kolektibong konsensiya sa katawhan nga magmaalamon ug magmalinawon sa tinguhang maangkon ang ginadamgong kalinaw sa Mindanao. Ania, pamation ta ang taguktok sa iyang gilitok nga mga pahimangno samtang gihapid nato sa atong pagpamalandong ang daghanang lakbit-asoy nga gihagawhaw sa kasaysayan.

 

Sa Mamasapano, Sila Nakalas

 

1.

Engkuwentro o sipyat nga engkuwentro nga maingon,

mahimong pag-ihaw o masaker ba kahâ,

tingali adunay nasayop sa gigamit nga taktika,

bisan unsa ang bansagon, dili tantong mahinungdanon.

Ang kamatuoran nga labing mahinungdanon

mao nga daghan ang mga kinabuhing nakalás,

sa butó sa mga pusil bangís nga gihagbas,

sa bathalà sa gubat nga uháw sa dugòng ihalad intawon.

Komando sa kapolisan, manggugubat nga mujahideen nga Moro,

o sibilyan nga demalas lang intawon nga napagan sa butó-butó,

bisan unsa ang bansagon, dili tantong mahinungdanon

sanglit ang tanang kinabuhì managsama nga bililhon.

Sa matag usá nga didto sa Mamasapano napukan,

adunay nagmahal nga anak, igsoon, asawa, inahan

kansang kasingkasing karon gihakop

sa dilì matukib nga pagbangotán,

nagbakho sanglit ang pinalanggà

sa kinabuhì bangís nga gihunósan.

Moro, Kristiyano o unsa pa man,

ang bansagon walay tantong hinungdan

sanglit ang mga luhang gihilak sa matag nagbangotán

naghambin sa kasakít nga managsama kang bisan kinsa man.

 

2.

Karon, taliwalà sa pagtuwáw sa mga balo ug nailo nga nagbangotàn,

ang nagsalimuang nga paghot sa mga irô sa gubat imo bang nabatian,

aron paghatod sa dugoong panimalós nagpanglugnot nga pagabuhian

ug nagsaad sa pagdala og kalinaw pinaagi

sa gahom sa nagdilaab nga mga hinagiban?

Taudtaod na usab nga ang mga pusil

nagpabiling walay tingog

samtang ang dalan sa kalinaw manag-ubang

gitaak sa managkaatbang,

sa anam-anam nga ginagmayng lakang

mikaplag sa managsamang baroganan.

Motugot ba kita nga karon ang tingog

sa mga pusil sa makausa pa molanog?

Dilì gayod sayon sa dalan sa kalinaw ang pagsubay

dinha sa kayutaang giumol sa kapid-ang

katuigan nga pagtáhap ug kayugót,

diin pipila ka henerasyon ang gimatutô

nga magpakabatid sa alampat sa paglingla,

pagdasdas ug pagdugmok sa usa ka kaaway.

Ang pagsubay sa dalan sa kalinaw dili lalim nga hagit

sanglit dili sayon ang pagtalikod sa miagi

ug pagkat-on nga mosalig.

 

Human sa mga pagbungat sa mamugnaong ekspresyon nga gisangga sa maalamong kabuot ug pagbati, sulayan kuno nato ang pagbalik-subay sa kasaysayan sa Moro Problem. Diing puntoha sa kasaysayan sa Mindanao mitumaw ang maong suliran?

 

Usa ka tuig gikan sa Disyembre 10, 1898, kanus-a nahingpit ang pagpalit sa Estados Unidos sa Kapupud-an sa Pilipinas gikan sa Espanya, nagpahigayon gilayon si Brigadyer Heneral John C. Bates sa USA pagbug-os og usa ka Kauyonan o Tratado [Treaty] tali kang Sultan Jamalul Kiram sa Sulu sa tuyo nga mahikling una ang pakig-away batok sa mga Muslim samtang gisagubang pa sa mga tropang Amerikano ang rebolusyonaryong puwersa sa mga Kristiyanong Pilipino sa Luzon. Usa kini ka lanses nga lihok sa mga Amerikano. Lain pang lingla mao ang teksto sa Treaty diin ang bersiyon sa lengguwaheng Suluanon nagkanayon nga ang Sultanado usa lamang ka Protektorado (Protectorate) sa Amerika, samtang ang Iningles nga bersiyon sa teksto nagadeklarar nga ang tibuok teritoryo sa Sultanado napailawom na sa Kagamhanan (Sovereign Power) sa Estados Unidos sa Amerika. Di ba minaldito?

 

Sa dihang nabuntog na ang rebolusyonaryong gipangulohan ni Heneral Emilio Aguinaldo sa Luzon, gisuhong (abrogate) dayon sa Amerika ang Treaty tali sa mga Muslim sa Mindanao ug milusad ang mga tropang Amerikano og “pacification campaigns” o armadong kampanyang militar kansang tuyo mao nga paludhon ang mga Muslim ug ubang mga puwersa sa Mindanao nga mingsupak sa pagmando sa Amerika.

 

Sulod ning maong pacification campaigns, nanghitabo ang labing brutal nga mga panglaglag (massacres) nga gihimo sa mga tropang Amerikano batok sa mga Moro, mga batag tigulang, mga babayeg lalaki— way gipili. Ang labing ngilngig ning maong mga masaker mao ang naila na kaayong masaker didto sa Bud Dajo ug sa Bud Bagsak sa Sulu. Nasundan pa kini sa laing lugar sa Mindanao. Dili lang gatosan ang nangamatay, kondili libo-libo ka mulupyong Muslim sa Mindanao ug Sulu, hangtod mikabat og kapin sa usa ka milyon sa pagdangat sa 1915.

 

Apan wala mapitol ug wala mabuntog ang mga Moro. Mipadayon ilang pakiggubat batok sa mga langyawng mananakop nga mga Amerikano. Gipangulohan kini sa lainlaing mga datu ug maisogong lider manggugubat sama nila ni Datu Lumaba ug Imam Tawakir sa Lanao, Datu Ambang sa Cotabato, Hatib Sibahan sa Sulu, Datu Pandak, ug daghang uban pa. Ang bugtong baroganan ning mabayanihong katawhan mao: Dili mahimong yatakan ang ilang gahom-kaugalingnan (sovereignty).

 

Sa kapanahonan sa Republikang Pilipinhon nga gidumala sa mga Pilipinong politiko, gipadayon lang gihapon sa gobyerno ang pakiggera batok sa mga Moro sa Mindanao nga way kalainan sa “pacification campaigns” sa mga Amerikano. Ug sama sa masaker sa Bud Dajo ug Bud Bagsak nanghitabo ang mga masaker sa katawhang Moro. Ang labing ngilngig niini nahitabo sa panahon ni Diktador Marcos, diin ang labing nabaniog mao ang masaker sa Manili, Carmen, Cotabato nga nahitabo sulod sa mosque.

 

Daghan pa kaayong masaker — gikan sa 1970 hangtod sa 1972 — kapin sa 21 ka masaker ang nahitabo sa lainlaing lugar sa Mindanao nga binuhatan sa nagkunsabong AFP ug Ilaga. Labing daghan ang gipatay sa Alamada, North Cotabato nga mingkabat sa 70 ka sibilyan. Sa Kisulon, Bukidnon, 67 ang biktimang patay. Laing masaker nanghitabo sa Palembang, Sultan Kudarat, sa Magsaysay, Lanao del Norte, sa Wao, Lanao del Sur, ug sa daghang uban pang lugar.

 

Latas sa mga tuig gikan sa 1900 hangtod sa 1941, adunay labing menos 41 ka organisadong pag-alsa nga gilusad sa katawhang Moro alang sa ilang gimithing kaugalingnan. Sa Bud Bagsak diin maoy labing mabangis nga panagsangkang nasaksihan sa kasaysayan kapin sa 3,000 ka lalakig babaye ug kabataang Moro ang nakalas.

Pangutana: Nahatagan bag hustisya kining maong mga masaker sa mga Muslim sukad pa sa panahon sa Amerikano hangtod sa kasamtangang panahon?

 

Laing Pangutana: Salawayon ba ang mga Moro sa Mindanao nga nakig-away batok sa mga langyawng mananakop ug batok sa Gobyernong Kristiyano nga misagop sa kolonyalistang mga gimbut-an sa Amerikano? Takos ba sila sa mga pagbiaybiay, pagtamay ug pagsalikway sa mga Kristiyanong Pilipino? Di ba sila ug ubang mga Lumad maoy orihinal nga mga mulupyo sa Mindanao? Nasilhig sila ngadto sa hilit nga kabanikanhan tungod sa pagdagsang sa mga nanglalin gikan Luzon ug Kabisay-an, isip pagsunod sa panawagan sa gobyerno nga manabok nganhi sa Mindanao nga gianggaan nilag Land of Promise”. Nahisamag mga lagong ang mga Kristiyanong Pilipino gikan sa Luzon ug Kabisay-an nga mingdagsang sa Mindanao. Sa inantigo ug inabtik nga mga paagi, nakaangkon silag kayutaan ug naitsa-puyra ang mga Lumad ug mga Moro sa ilang mga yutang kabilin (ancestral domain).

 

Ang diskriminasyon kontra sa mga Moro misamot kagrabe latas sa katuigan ug gisugniban pa usahay sa kulang-sa-buot nga edukadong mga lungsoranon. Makausa, ang editoryal sa usa ka inilang nasodnong mantalaan nagkanayon, “Only a dead Moro is a good Moro”.

 

Busa mingtubo ug minggamot ang mga “mapihigong pagtagad” [biases] ug “mahusgahong pag-ila” [prejudices) nga dili daling mawagtang kay dili kini maminawg mabuot nga katarongan (sound reason) o masayorong pangatarongan (informed argument).

 

Sa bahin sa mga politiko, ang isyung diskriminasyon nagtanyag lang kanilag higayon aron ilang magamit para makabentaha sa ilang politikanhong karera. Walay sinseridad, pagkahig lamang og “pogi points”. Kasagaran nila, ignorante sa kasaysayan. O kon may kasayoran man, gitipigan lang kini sa ngitngit kaayong suok sa ilang panumdoman.

 

Maayong tak-opon nako kining akong tudling pinaagi sa kinutlong tipik sa balak sa usa ka aktibistang rebolusyonaryo –

 

Igsoon kong Moro, Assalamulaykum!

Nabati ko ang imong tingog nga misum-ok

sa masiot nga kalasangan sa kasaysayan,

gisapnay sa hanging Timog— ang Sidlakanong

hangin nga moharong batok sa tanang hangin

mosupil sa tanang mosulay pagsapli sa mga dahon

ug udlot ug mopasipala sa mga bunga ug mga putot

sa tanaman nga gibalaan sa imong mga ginikanan,

Lanog ang hapos sa imong tingog nga miliot

sa mga suok-suok ug mga gihang sa kasaysayan,

tingog nga nagsabwag og mga binhi sa damgo

sa imong pinanggang kaliwat — ang Bangsamoro!

Ayaw pamuhi Igsoon. Hugtig hawid ang lindog

sa mithi nga kabilin sa bantogang Sultan Kudarat

kansang pakig-away batok sa mga kolonisador

maoy masilakong sanglitanan sa bisan kinsang katawhan

nga buot molingkawas sa kaulipnan! Ug sa tanang

mahigugmaon og kagawasan, kalinaw ug katarongan.—