Ni ATTY. VINCENT S. ISLES

Bisaya Hulyo 9, 2014

GIPAHIGAYON niadtong Hunyo 20, 2014 (Biyernes) atol sa Regional Executive Conference sa Departamento sa Edukasyon (DepEd) sa Rehiyon 7 ang pakigtigom sa mga sakop sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan pinangunahan sa tsirman niini nga si Mayor Adelino Sitoy sa Cordova, Sugbo, uban sa mga school division superintendent sa tibuok rehiyon 7 pinangunahan usab sa Regional Director sa DepEd nga si Dr. Carmelita T. Dulangon.

Atol sa maong tigom gipresentar sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan ang mga kauyonan sa mga lagda sa abakada, panitik, ug uban pa sa pinulongang Sinugboanon. Pinaagi niining tigom, nahatagan og gahom sa balaod ang mga lagda nga naugba sa Komisyon, ug pinaagi sa direktor rehiyonal sa Departamento sa Edukasyon, ang maong mga lagda mapatudlo diha sa mga tulunghaan. 

Akademiyang Bisaya Inc.

Bisan sa wala pa mapagawas sa DepEd ang Department Order No. 74, serye sa 2009, ang mga sakop sa Akademiyang Bisaya Inc., usa ka pribadong organisasyon, naghimo na og mga serye sa panagtigom aron masabotan ang angay nga itudlo nga estandard sa pinulongan sa higayon nga ipatuman sa DepEd ang paggamit sa namat-ang dila sa mga bata (ang maong order ang nagpatuman niini). Usa sa mga gikinahanglan sa maong order ang usa ka panitik nga nadawat sa mayoriya sa mga nanaggamit sa pinulongan ug nagtuboy sa intelektuwalisasyon niini.

Ang Akademiyang Bisaya Inc. gilangkoban sa kadagkoan sa DepEd (niadtong panahona ang regional director si Recaredo Borgonia pa), mga magtutudlo gikan sa publiko ug pribadong tulunghaan, mga magsusulat, mga batid sa pinulongan ug lingguwistika, mga manlalaban ug mga opisyal sa kagamhanan. Sa samang panahon nga ang Akademiya giorganisar, ang English-Visayan Cebuano Dictionary gipublikar usab sa SunStar Publishing. Kining maong diksiyonaryo nahimong estandard nga reperensiya alang sa pagsulat ug pagsulti sa pinulongang Sinugboanon.

Sa paggawas sa DepEd Order No. 74, s. 2009, misuporta ang Akademiyang Bisaya sa pagpatuman sa DepEd sa paggamit sa namat-ang dila isip pinulongan sa pagtudlo (medium of instruction) sa una ngadto sa ikatulong ang-ang sa elementarya. Apan kay ang Akademiya usa man ka pribadong organisasyon, wala kiniy gahom nga ipakanaog ang usa ka depinitibo nga mga lagda sa panitik sa pinulongang Sinugboanon. Tungod niini, may pipila ka membro nga mingyangungo ngadto sa Hunta Probinsiyal sa Sugbo alang sa katukoran sa usa ka komisyon nga gisabak sa lalawigan.

Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan

Tuod man, may gipalabang nga ordinansa ang Probinsiya sa Sugbo nga nagmando sa katukoran sa usa ka komisyon nga maoy mougba sa mga lagda sa pinulongang Sinugboanon.

Sugod niadtong Disyembre 23, 2013, may serye sa mga panagtigom nga gipahigayon sa Kapitolyo sa Sugbo uban ni Gobernador sa Sugbo Hilario Davide III ug ni Bokal Arleigh Jay C. Sitoy ug sa mga sakop sa maong komisyon, nga sa sinugdanan pipila lamang. Aron mas mapalapad ang konsultasyon, may mga representante nga gidapit gikan sa lainlaing hut-ong, ug sa labing ulahing panagtigom (Mayo 19, 2014), aduna nay 36 ka sakop ang komisyon nga gilangkoban sa mga representante gikan sa DepEd, akademiya, mga batid nga lingguwista, mga manlalaban, mga sakop sa Kapisanan ng mga Brodkaster sa Pilipinas (KBP), mga editor sa mga magasin sa pinulongang Binisaya ug uban pang nanagpakabana sa pinulongang Sinugboanon.

Ang Komisyon gibahin ngadto sa pito ka komite. Ang Komite sa Pagpatuman sa Balaod (R.A. 10533) gilangkoban nila ni Hal. Adelino B. Sitoy (tagsiya), Hal. Arleigh C. Sitoy, Hal. Miguel Magpale, Hal. Peter Calderon, Dr. Carmelita T. Dulangon, Dr. Romeo Macan, Dr. Hope Yu sa Cebuano Studies Center sa Unibersidad sa San Carlos (USC), Dr. Erlinda Alburo sa USC, Dr. Ligaya Rabago-Visaya sa Unibersidad sa Pilipinas sa Sugbo (UP Cebu), Ms. Gemma Doroy sa Danao City Division, Mlbn. Vincent Isles, ug Mrs. Gina Garcia-Atienza sa Bisdak Magasin.

Ang Komite sa Ukay-Pulong gilangkoban nila ni Dr. Jess Tirol sa Unibersidad sa Bohol, Atty. Cesar Kilaton, ug Atty. Manny Faelnar, samtang ang Komite sa Batid nga mga Lingguwista gilangkoban nila ni Ms. Marina Hamoy, Dr. Angel Pesirla sa Cebu Normal University (CNU), Dr. Angeles de Pio-Suarez, Dr. Cristie Ann Delfin sa USC, ug Mr. Paulino Llido.

Ang mga sakop sa Komite sa Tagohipos ug Tagtigom sa mga Sinulat mao sila si Sr. Geraldine Villaluz, RCJR sa USC, Dr. Nena Minoza sa DepEd, Mrs. Garcia-Atienza, Mr. Allix Floreta, Mr. Lamberto Ceballos sa Superbalita, ug Dr. Warfe Engracia. Sila usab si Mr. Paul Melendez, Mr. Greg Jumao-as, Mr. Julius Obregon, Dr. Rolando Morallo sa Bisdak Magasin, Ms. Karla Bermudo sa Bisdak Magasin, Mr. Basiliso Sungcad, Ms. Jovelyn Quindao, Mr. Jun Tagalog ug Mr. Eraldito Pana maoy mga sakop sa Komite sa Kasayoran ug Arkibo.

Ang nahabiling duha ka komite sa Komisyon mao ang Komite sa Programa, Proyekto ug Pakiglambigit (mga sakop: Dr. Luz Jandayan, Atty. Manny Faelnar, Dr. Orlando Magno, Mr. Raphael Dean Polinar, Ms. Grecelita Hernandez), ug ang Komite sa Hubad Pulong (mga sakop: Hal. Adelino B. Sitoy, Dr. Alburo, Dr. Nena Minoza, Ms. Jandayan, Mr. Jumao-as, Dr. Rabago-Visaya, ug Msgr. Marnell Mejia).

Nasodnong Kongreso sa Pinulongang Sinugboanon

Niadtong Mayo 23 ug 24, 2014, ang mga sakop sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan mingtambong sa gipahigayong Nasodnong Kongreso sa Pinulongang Sinugboanon didto sa Albert van Gansewinkel Hall sa Downtown Campus sa Unibersidad sa San Carlos. Ang maong duha-ka-adlaw nga hitabo gipasiugdahan sa Cebuano Studies Center sa USC ug gitambongan sa mga magtutudlo, magsusulat, lingguwist, ug uban pang nagmahal sa atong dila. Didto gipaila sa mga sakop sa Komisyon ang mga lagda sa abakada ug panitik nga nasabotan na.

Ang mga Lagda nga Nasabotan

Niadtong Mayo 19, 2014 nga miting sa Komisyon, nasabotan nga ang alpabeto kun abakada sa pinulongang Sinugboanon may 5 ka patingog (A, E, I, O, ug U) ug 15 ka katingog (B, K, D, G, H, L, M, N, NG, P, R, S, T, W, ug Y). Apan tungod kay daghan na man kaayo ang mga hinulamang pulong sa Binisaya, ang mga langyaw nga titik mahimong magamit: C, CH, F, J, LL, N (enye), Q, RR, V, X, ug Z.

Sa panitik, mayoriya sa Komisyon nagkasabot nga ang sistema sa panitik nga gigamit ning Bisaya Magasin maoy basehan. Ang mao usab nga sistema ang gisunod sa English-Visayan Cebuano Dictionary sa Akademiyang Bisaya. Ang maong sistema sakop sa hataas nga latid sa tradisyon, nga naggikan pa sa Akademiya sa Dilang Bisaya (AKADABA), diin ang mga patron mao sila si Presidente Carlos P. Garcia ug Bise-Presidente Emmanuel Pelaez, samtang ang mga editor nga sila si Francisco Candia, Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia, ubp. mga sakop, ug nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima, Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa ug Dr. Jesus E. Perpinan. (Kahinumdoman, dekada 60 pa gituki ang maong mga lagda, apan gipublikar isip opisyal nga lagda sa Bisaya Magasin niana nang pagka Hulyo 15, 1987.)

Ang mga lagda sa panitik nagbase sa pag-ila sa pulong lintunganay kun root word, tungod kay ang Sinugboanon usa man ka pinulongan nga malanggikiton. Lahi ang pundok sa mga lagda kon ang pulong lintunganay nahisakop sa leksikon sa pinulongan sa wala pa moabot ang mga Katsila (lumad nga pulong), ug lahi usab kon ang pulong lintunganay hinulaman.

Sa mga lumad nga pulong, gisunod ang naandan na nga ang una ug mga tunga-tungang silaba sa pulong lintunganay maggamit sa patingog nga 'u', samtang ang kataposang silaba maggamit sa patingog nga 'o'. Susama usab ang lagda alang sa mga iglalanggikit: 'u' sa unanggikit (prefix) ug panunganggikit (infix) ug 'o' ang pangulhinggikit (postfix). Eksepsiyon niini ang unanggikit nga 'mo' ug 'mong', nga naandan na nga gamitan sa 'o'. Kon tapoton na ang pulong lintunganay ug ang iglalanggikit, magpabilin ang pagkagamit sa 'u' ug 'o'. Sa 'i' ug 'e' ang 'i' maoy gamiton sa tanang lumad nga mga pulong gawas na lamang niadtong mga pulong nga naandan na nga maggamit sa 'e', sama sa babaye, pangadye, dayeg, ug sikwate.

Sa mga hinulamang pulong, ipabilin ang patingog nga gigamit didto sa gigikanang pulong. Kon may labaw sa usa ka 'o' ug 'u', ang labing unang makita gikan sa tuo maoy gamiton (kota, quota). Kon ang pulong hinulaman may kaamgid nga tugbang sa Iningles ug Kinatsila, nga susama usab ang panglitok, ang pulong Kinatsila maoy himoong sumbanan. May mga pulong nga wala na moagad sa orihinal nga panitik sa pulong gigikanan kay may establisado nang panitik, ug busa angay na lamang nga pahinuntan: suspetsa (gikan sa Kinatsila nga sospecha), sustener (sostener), kuwitis (cojete), tinda (tienda), pista (fiesta). Ang tingog nga long a sa Iningles tugbangan sa 'ey': keyk, tsokoleyt.

Gibiyaan sa kadaghanan sa mga sakop sa Komisyon ang konsepto nga spell-as-pronounced (ang panitik binase sa paglitok) tungod kay ang katuyoan mao ang estandardisasyon sa pinulongan, ug giila sa Komisyon nga may lainlaing paagi sa pagsulti kun paglitok sa atong pinulongan sa lainlaing lugar.

Mga Reaksiyon

Human sa pagpresentar ni Mr. Greg Jumao-as sa mga lagda nga nasabotan sa Komisyon, mihatag sa iyang timang si Dr. Aurelio Vilbar, prinsipal sa hayskol sa Unibersidad sa Pilipinas sa Sugbo, kon ang maong mga lagda, kon maoy itudlo sa atong mga bata, nakasunod ba sa balaod (R.A. No. 10533, ang Enhanced Basic Education Act of 2013) nga gimando man sa balaod nga ang mother tongue sa mga bata maoy gamiton sa pagpanudlo. Gipasabot ning tagsulat nga bisan kon ang prinsipyo sa R.A. No. 10533 mao ang paggamit sa mother tongue, gitagaan og gahom ang DepEd sa pag-define sa maong konsepto. Ubos sa seksiyon 4 sa maong balaod, may lima ka posibleng krayterya ang DepEd nga puydeng gamiton aron sa pag-ila kon mother tongue sa usa ka bata: ang namat-an niyang dila, ang iyang giila nga iyang pinulongan (self-identity), ang giila sa uban nga maoy iyang pinulongan, ang iyang nahibaloan, ug ang iyang gigamit nga pinulongan. Bisan asa niining maong mga krayterya magamit sa DepEd, ug ang DepEd may gahom sa pagbuot unsa ang ilhon nga mother tongue ug maoy gamiton nga medium of instruction.

Gisagop sa DepEd

Kahinumdoman, tuig 2010 pa lamang, ang DepEd nakig-alayon na sa Akademiyang Bisaya, kinsa daghan sa mga sakop mao gihapoy mga membro sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan, aron sa pagtibuok sa usa ka estandard alang sa atong pinulongan. Gani, niadtong Nobiyembre 5, 2010, gipirmahan didto sa DepEd Ecotech Center, Lahug, Dakbayan sa Sugbo ang usa ka memorandum of agreement diin gidawat sa DepEd Rehiyon 7 ang pakig-alayon sa Akademiyang Bisaya, ug giendorsar ang English-Visayan Cebuano Dictionary sa Akademiya ug ang mga lagda niini sa abakada, panitik ug batadila alang sa opisyal nga paggamit sa Rehiyon 7.

Atol sa nahitabong tigom niadtong Hunyo 20, 2014, gipadayon ni Dr. Carmelita T. Dulangon ang pakig-alayon pinaagi sa pagsagop sa mga latid nga nagambalay sa Komisyon. Pinaagi unya sa usa ka regional order, ipakanaog sa DepEd 7 ang maong mga lagda isip estandard alang sa tibuok Rehiyon 7. Ang maong mga lagda mao na unyay itudlo sa atong kabataan sa ilang pagbasa ug pagsulat sa atong pinulongan. Tinuod nga ang inisyatiba sa maong estandardisasyon naggikan sa Akademiyang Bisaya, Inc. ug gisabak sa lalawigan sa Sugbo pinaagi sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan, apan ang iyang kagahapon, ang tradisyon nga naumol na sa daghang katuigan nga gitun-an ang atong pinulongan, ug ang iyang ugma mao ang intelektuwalisasyon ug pagtudlo sa atong dila diha sa mga tulunghaan, bisan asang dapit nga gitabi ang pinulongan ni Lapulapu, mapasulod o gawas man sa Sugbo.—

Captions sa Retrato:

Ang pipila sa mga sakop sa Komisyon Probinsiyal sa Sinugboanong Pinulongan nga nakatambong sa tigom niadtong Hunyo 20, 2014 (clockwise from center): Mayor Adelino Sitoy (Chair), Board Member Arleigh Jay C. Sitoy, Dr. Jes Tirol, ang tagsulat, Edgar Godin sa Bisaya Magasin, kompositor Paul Mendez, Dr. Ligaya Rabago, Mr. Greg Jumao-as, Karla Bermudo sa Bisdak Magasin, ug Dr. Erlinda Alburo.

Atol sa paniudto sulod sa buhatan sa Direktor Rehiyonal sa DepEd 7.

Ang Tamdanan: Lagda Sa Espeling