Ortograpiyang Bisaya

Tubag Kang Virtudazo

Ni E. S. Godin

NIA ang among tubag-pamahayag sa pakighusay nga gisang-at ni Magsusulat J.S. Virtudazo (Raul Acas) batok sa “OG” nga napatik sa miaging gula (Okt. 27, 2004 {Bismag 10-20-04} nga isyu).

Una sa tanan, gitamdam namo kanunay ang pagtuo nga kita anaa lamang sa usa ka tumong— maong gikinahanglan kaayo ang pagpaminaway— bisan pa diha sa panagtigi sa katarongan aron pagkab-ot sa gitinguha tang katuyoan, kon mao man.

Wala kamiy pagsupak sa nakaplag ni G. Virtudazo nga kuno Indo-European/Malayo-Polynesian ang lintunganayng kagikan sa atong pinulongan kay malagmit mao may mao sumala sa atong masubay sa kasaysayan. Apan ang kuwestiyon kay nia malambigit ang panagsumpaki sa panitik (spelling); kay makita kaayo base sa gisandigan niyang katarongan, nga lahi ang iya tandi sa gisagop sa kapangulohan.

Gani, ang iyang argumento nagsukad man sa mao niyang panlantaw o nalantaw— ang pagtungod-tungod o pagpatumong sa English ug Visayan (Binisaya) sumala sa iyang gihulagway: usab-amend, uyon-agree, utang-account ubp. hinungdang miprotesta siya sa ‘OG’, kay matod pa niya, mokibag na sa naandan ug moresulta nuog daghang kausaban (…dismantle the whole Visayan vocabulary…) diin gipananglit niya, isip taming, ang pagkausab unya sa naasoyng mga pulong ngadto sa ‘osab’, ‘oyon’, ‘otang’ ubp.;

Hinungdan usab nga ang Binisayang ‘uwan’ sabton niyang ‘shower’; ang ‘ulan’ maoy tugbang sa ‘rain’; ang ‘bawod’ sa ‘wave’; ang ‘balod’ maoy ‘ripple’ ubp. Kon mao, wa diay ‘ulan’ sa Bohol kay ang mga Bol-anong hugot di man gyod molitok og ‘ulan’, hinunoa ‘uwan’ ang ila— busa, pulos da ‘shower’? Dili kaha kini hinuoy magpakay-ag sa establisado nang bokabularyong Bisaya?

Giingon niya nga “letter ‘u’ is dominant…” ug nga “it is extremely hard to find a Visayan word starting with ‘o’….” Ngano gong di ma-dominant? Natural na lang! kay ang lagda kun sumbanan sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’ nga gihan-ay ni Ginong Hermosisima pinalanginan sa Akademiyang Bisaya (Carlos P. Garcia ug mga kauban) nag-ingon man:

• “Ang ‘U’ anha gamiton sa una ug sulod nga mga silaba sa mga pulong lintunganay (root word) ug ang ‘O’ anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles, Kinatsila ubp.”

Ug kining lagdaa maoy gitamdan sa Bisaya hangtod karon hinungdan nga ang iyang ‘gatus’, ‘takus’, ‘tigum’, ‘(nag)too’, ‘hinoon’, ‘patalinghug’, ‘alaut’, ‘hangtud’, ‘sayud’, ‘matud’, ‘(mi)kanaug’, ‘sangput(anan)’, ‘hatud’, ‘aslum’, ‘(gi)hasul’, ‘palihug’, ‘gud’, diyut(ay)’, ‘(mi)barug’ ubp. sa orihinal nga script among gipangusab (ang ‘u’ giilisan namog ‘o’ ug ang unang ‘o’ sa duha nga nagsunod gialid-an namog ‘u’) kay dakong sayop sumala sa lagda (Handag… Anib 24, Oct. 13).

Agig dugang, kiniy angay timan-an pag-ayo (T.P.):

• Walay prefix nga ‘NI’ sa Binisaya (hinunoa may infix nga IN)

• linibo— dili nilibo (libo + inf. IN)
• linung-ag— dili nilung-ag (lung-ag + inf. IN)
• linugaw—dili nilugaw (lugaw + inf. IN)
• linat-ang baka— di nilat-ang baka (lata + inf. IN + suff. AN * contracted NGA)
• linitokan— di nilitokan (litok + inf. IN + suff. AN)
• linubok— di nilubok (lubok + inf. IN)
• linanggikitan— dili nilanggikitan (langgikit + inf. IN + suff. AN)

Hinungdang sayop (wa dawata sa Binisayang panitik ug batadila) ang pag-ingon:

• nidagan—ningdagan
• nikaon—ningkaon
• nilakaw—ninglakaw

• Prefix nga ‘mi’ (singular) ug ‘ming’ (plural) ang husto—

Bisan sa tinuoray, daghang nanaglitok niini sa binaba (verbal) apan kitang mga nanagtuon maoy angayng magmatikod sa pagtul-id sanglit daghang sango nga mugna sa sayop nga pagdungog—mga dinungog-dungog sa atong mga kagikan nga sagad wa intawoy kabangkaagan— maingon pananglit sa ‘insakto’ nga gituohan namong gikan sa Kinatsilang ‘exacto’ nga mao ra usab sa Iningles nga ‘exact’ (di kay adto na nuon ta maminaw sa batang nagkat-on pa paglitok sumala sa giingon ni Acas).

Ang Leyenda sa Pipila ka Sayop

SA Leyte (dili hinuon sa kinatibuk-an), hisaypan ang ayroplano nga ‘idro’. Bisan ang ilang mga propesyonal nanag-ila niini nga termino hangtod karon kay lagi, mao nay ilang namat-an. Kataw-anang hunahunaon. Unsa ray sinugdan? Posible nga kadtong gubat (World War II), nga sa paglinutosay na sa mga ayroplanong iggugubat sa Amerikano batok Hapon, dihay Amerikanhong sundalo sa patag nga nakalitok og ‘air draw’ nga hidunggan sa atong kaliwat maong nagtuo intawon nga ‘air draw’ (kay way kabangkaagan ‘idro’ ang narehistro sa pandungog) kadtong naglupad nga nanagginukdanay sa itaas. Maingon usab ang ‘paksol’ nga gikan da sa ‘foxhole’,ang ‘irid’ nga gisabot sa uban og lungag nga gikan usab sa ‘air raid’ ug daghan pang uban.

Niining bahina, may katarongan (hinuon) si G. Virtudazo nga ang ‘insakto’ dawaton na lang sanglit naandan na. Apan bantayanan kini, kay tingalig daghan pa unyang sayop nga ingnon natong sakto.

Ang Mga Impluwensiya sa Binisaya

SA akong pagmatikod, hilabihan kadako sa nahimong impluwensiya sa mga Katsila, Kano, Insek ubp. kanato (wala pay labot ang impluwensiya sa mga silingang Waray {kurukatawa}, Ilonggo {ginamanggad}, Tagalog {pinakadako}), di lang sa kultura kondili labi pa sa pinulongan. Maoy hinungdan nga may pulong na kitang nagsugod sa “O” sama sa ‘oras’, ‘oro’, ‘obra’, ‘onse’, ‘otso’, ‘otro’ ubp. kay giingon man sa lagda nga ang mga pulong hinulaman dili mahilakip hinunoa ipabilin ang vowel niini ug ang mga consonant lamang ang ilisan sumala sa gisagop nga Alpabetong Bisaya.

Ang Lihok sa Sinugboanong Panulat

ANG kaniadto ug ang karong Bisayang katawhan kinsa wa magtagad niining ginagmayng mga pagtuon sa panulat (ilabi na sa ortograpiya) nga Binisaya, parehong magkasamangsamang kon unsaon pagsulat ang pinulongan nga iyang gilitok (pananglit sa kalainan sa ‘atua’ (there) ug ‘atoa’ (ours), sa ‘kun’ (or) ug ‘kon’ (if), sa ‘ka’ nga pulingan {pronoun}—‘ka’ nga panumbok {article}, ‘ka’ nga iglalanggikit {prefix} ug daghan pa). Mabisan kinsa, propesyonal man kun ultimo, basta dili himasa og Binisaya, mao ra-- wa gyod na silay kalibotan unsaon pagsulat sa ilang gipanglitok— espeling ug gramar. Ug kiniy dakong tamparos natong mga Bisaya. Pagkaayo natong mosulat sa Iningles apan sa atong kaugalingong pinulongan wa kitay kabangkaagan! Maayo na lang gani kay nanungha ang mga mantalaang Binisaya, nakatabang intawon, bisan aginod sa pag-edukar. Ang nakaparat lang kay, sa pipila ka punto, wa usab magkahiusa— lainlain, iya-iya; sama niini karong ‘og’ ug ‘ug’.

Kahinumdoman nga sa dihang si Nyor Inting Sotto mipagula sa iyang “Ang Suga” (1901), ang labing unang Binisayang mantalaan, hilabihang gubotang pagkasulat ilabi na sa espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod. Ug makita kaayo ang dakong impluwensiya sa mga Katsila— matikdi: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana, guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.

Gumikan sa kalisod sulaton sa Binisaya, si Sotto nangulo pagtuon niini, hinungdan gani nga siyay nakaangkon sa dungog “Amahan sa Dilang Bisaya”.

Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya (Babaye, Alimyon, Silaw, Bag-ong Kusog, ubp.) nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon ilabi na sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’. Sagad nagabase sa undak kuno sa paglitok. Apan namatud-an nga kining pagbase sa undak o tono sa paglitok dili gayod makakab-ot og kahiusahan (Twa. Artikulo ni Hermosisima, Bisaya Aug. 5, 1964; gi-reprint: Budaya Dec. 2003) nga matod pa niya, “bisan si Pari Cabonce nag-awhag nga kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa ‘u’ ug ‘o’….”

Ug salamat (grasya sa Diyos) nga ang dudagkong publikasyon nga nanagpatik sa Binisayang mga mantalaan, lakip na ang Bisaya (sa Soler pa kanhi), nagkasilingan ra, maong sayon ra sa mga staffer ang pagtigom o pagtagbo-tagbo aron hisgotan ang kahiusahan sa panitik sa Binisaya. Ug dinhi nahimugso ang Akademiyang Bisaya nga gitukod sa mga editor kanhi (Hermosisima et al). Ug human magambalay ang lagda sa ‘o’ ug ‘u’, natuhay-tuhay ang espeling bisan tuod ingnon ta, dili pa gayod hingpit.

Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang “Bag-ong Akademiya” nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo ni Atty. Ady Sitoy ug Atty. Cesar Kilaton, Jr. Nahimugso ang “Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila” ug “Diksiyonaryong Bisaya”, mga proyekto nga maisip nga laing kalamposan sa pagtuon sa atong pinulongan (hinuon, may pipila ka punto usab nila nga wala pa namo madawat; nanginahanglan pag dugang pagtukib).

Ug nia niining mga basahona ang giprotestahang ‘OG’— nga diin malagmit nga miagi nag pagtuki sa mga sakop sa komite. Ug kay giisip nilang kalamposan, pipila ka kopya mingkatap sa mga tunghaan, gisagop sa Banat News sa Freeman, sa Superbalita sa Sun*Star Group of Publication, sa Bag-ong Lungsoranon ubp. Hinuon, wa sab ko makaseguro kon ang maong pundok ba gayoy nagpasiugdag una niining “OG” kay kini gigamit na man usab sa Binisayang hubad sa Bibliya (Bibliya sa Kristohanong Katilingban, 1992 edisyong Katoliko Pastoral).

Gani, kausa niana (dugay-dugay na), miteks kanako ang dako sa Cebuano Studies Center, nanukit nga ngano kunong ang Bisaya wala man mosagop sa ‘OG’ nga ila ra bang gipanudlo sa mga estudyante uban ang pagpagarbo nga ang magasing Bisaya maoy modelo unya diay to, wa pa mosagop ang Bisaya. Ug dili kay sila ray taga academe nga midawat niini, may daghan pa, sama nila ni Don Pagusara, Mac Tiu, ug tingali ang UB-Bohol sa mga Tirol ubp.

Ang Pagsagop sa “OG”

SA pagkatinuod, kaniadto pang nahisgotan sa kapangulohan sa Bisaya ang pagsagop niini (panahon pa ni Editor Pepito), lamang wala mahinayon kay maingong kulang pa sa pangandam— ug busa, gilugwayan ang pagpaniid.

Ug kini nakita namong way bikil, hinungdang gihukman namong sagopon sugod niadtong Agosto 18, 2004 nga gula, ang unang ihap sa ika-75 ka tuig sa Bisaya. Tinuod, kon tan-awon ta sa Iningles, di lang kay article ‘a’ o ‘an’ ang gidala sa ‘OG’ kondili girepresentahan niini ang daghang artikulo kun partikulong Iningles, ug lagi, daw duna gani dili artikulo. Apan kon nanawon ta sa iyang Binisayang gamit, ang ‘og’ usa da. Kini tungod kay ang Iningles daghag pulong tandi sa Binisaya o wala kitay ikatugbang sa tanang pulong Iningles. Dugang pa gayod, ang oryentasyon sa Binisaya dakog kalainan sa Iningles; ang Binisaya mahimong balihon nga mao da gihapon ang buot ipasabot hinungdan gani nga mas sayon hubaron ang Iningles ngadto sa Binisaya kaysa Binisaya nga iningleson.

Mahitungod sa giingon ni Ginong Virtudazo nga ang ‘u’ maoy tugbang (equivalent) sa ‘a’ sa Iningles, kiniy lisod kapamatud-an— dili kombensido kay unsaon god nga ang duha pareho mang anaa sa atong alpabeto ug may iya-iyang gidalang papel; may iya-iyang litok. Tinuod nga sagad tuod motungod-tungod sanglit managsoon man lagi ang maong pinulongan ubos sa Indo-Uropean-Malayo-Polynesian nga banay diin nakasakay (okasyon) pa gayod sa gimbut-an sa lagda sa pagpahimutang sa ‘u’; puyra pa sa hingpit nga gihulaman natong langyawng mga pulong.

Ang Teyoriya ni J. S. Virtudazo

Sa laing bahin, kining pagtungod-tungod nga maoy teyoriya ni J. S. Virtudazo, kon maoy atong pasumban, problema usab tungod sa daghan natong impluwensiya diin naglabi ang Kinatsila. Nagpasabot ba ni nga isalikway ta ang nabansay na natong paggamit sa daghang pulong Kinatsila hinungdang isipon na natong husto ang ‘insakto’ inay sa ‘eksakto’?

Labot pa, kapugngan ba nato ang dugang pang mangabot nga bag-ong impluwensiya sama sa gigamit na gani karong mga ‘salitang kanto’— parak, lispo, kantiyaw, pakals, dyerdyer, ubp; ug ang impluwensiya sa kompyuterisasyon nga nagdalag bag-ong mga termino aron lang kapanalipdan ang “tungod-tungod system o theory”?

Gawas pa usab, unsaon god nato pagprobar niini nga bisan gani ang English wala man usay klarong espeling kaniadto sa linghod pa ang maong literatura. Sila usab, sama (kang Sotto) kanato, nagsulat segun sa unsay litok: “Whan that Aprille with his shoures soote / The droghte of Marche hath perced to the roote, / And bathed every veyne in swich licour, / Of which vertu engendred is the flour;…” (Chaucer, Prologue of The Canterbury Tales).

Pangutana: Maisip ba nato nga komo kay si Sotto ug Chauser maoy nahauna, sila nay orihinal? Ug nga kay silay orihinal, ato na silang awaton? Ang akong tubag mao nga dili. Sila (kay wala pay nasulat nga sumbanan sa ilang panahon) nagsulat lamang agad sa yano nilang paagi aron nga hisabtan ug makakomunikar.

Ug sa akong napasantop, ang teyori ni Ginong Virtudazo, sa lintunganay maoy pagbalik sa kanhiay diin ang tawo wala pa masayod unsaon pagsulat sa iyang gilitok— niadtong panahon kanus-a wala pay lagdang nahimugso sama sa panahon ni Sotto. Kiniy matuod nga di malalis, kay kon may nag-una pa untang nanagtuon, nan, may komprehensibo na unta kitang sumbanan: diksiyonaryo ug batadila sama sa English; ug wala na unta kining lantugia karon. Apan, dakong wala, mas ang mga langyaw pa gani hinuoy interesado; ug may lawom-lawom nang pagtuon sa atong pinulongan.)

Ang Sumbanan sa Bisaya ug ang sa Tagalog o Filipino

Maalamon tinuod ang paglingi sa kagikan, apan dili usab tingali maayo nga hingpit kitang mobalik, sa kapi, mopadayon kita ug dawaton ang unsa may makaayo sa atong tumong. Mosugot god tag dili, ang paglihok (evolve) sa mga pulong dili gayod kapugngan; gani, hilabihan niining kusoga nga halos di magangkap paghusay sa mga batidila. Apan baya, ang lagda (root word basing) nga gitamdan sa Bisaya nahitukma usab sanglit nagatamod man kini sa kagikang pulong— lahi sa Tinagalog nga mausab na ang pagtitik sa root word kay (sagad) i-”U” man nila kon linanggikitan na (mahimutang sa tunga). Samtang ang Binisayang panitik kanunayng nagpalungtad sa kon unsay espeling sa root word agad sa gisitar sa lagda sa paggamit sa “o” ug “u” bisan pa kon linanggikitan (affixed) na kini. Lahi sa Tinagalog nga ang ‘o’ sa root word alid-ag ‘u’ kon kini mahimutang na sa tunga gumikan sa paglanggikit (affixation).

• Matikdi:

Tagalog

• hapon—(kina)hapun(an)
• gulo—(ka)guluh(an)
• inom—(nag)-inum(an) o inuman
• lagot—(na)lagut(an) {ng hininga}
• buo—(ka)buu(an), (bu)buu(in)
• pikon—(nagka)pikun(an)
• tapos—tapus(in); (ka)tapus(an)
• sahog— s(in)ahug(an)
• bigo—(ka)bigu(an)

Bisaya

• hapon—(ka)hapon(on)
• gubot—(gi)kagub{o}t(an)
• inom—inom(on) / imnon
• lagot—(gika)lagot(an)
• tapos—(ka)tapos(an)

Apan duna pod silay prefix nga ‘NI’

• lagay—(ni)lagy(an)
• nakaw—(ni)nakaw

Mga deribatib sa Binisaya: gikan sa gamotpulong nga tarong base sa prinsipyo sa paggamit sa "u" ug "o"— katarongan, pangatarongan, gitarong, pagtarong, taronga, pagtinarong, nagtinarong, gipatarong, gipangatarongan, katarong, tarongon, tarongonon, matarong, natarong.

Ug ang nakaalegre ra ba kay bisan sa maong sumbanan sa mga Tagalog, wala gihapon sila magkahiusa; ug usab, dili sila consistent sa maong sumbanan.

Tan-awa kining mosunod nga mga pulong: noo, doon, poot, noon, totoo, katotohanan, manood, nanonood, kinapootan ubp.

Kon nganong ingon niini ang ilang pag-spell (nga nahisukwahi na sa sagad), butang nga wala kaayo nila ikapatin-aw.

Ug ang nakaalegre pa gayod kay karon lang sila makamatikod nga nagkaguliyang diay ang ilang panitik (Twa. Lamberto Antonio, “Ang Pantig at ang Pintig ng Kahulugan” Liwayway Agosto 9, 2004 ug ang “Bubuuin Pa Ang Filipino” sa lindog ni Genoveva Edroza Matute, samang gula— pulos mga magtutudlo sa unibersidad.

Nakasupak Ba ang Pagsagop sa ‘OG’ sa Lagda?

Karon, ang pangutana, naapektohan ba ang establisado nang lagda sa mitumaw o gipatumawng ‘OG’? Ang tubag mao nga wala. Ang ‘og’ usa da ka silaba (litok) {sama sa kon ug kun nga may variation} ug busa, wala makasupak kay ang giingon sa lagda nga gamitan sa ‘u’, ang una man lang ug sulod nga silaba sa usa ka pulong.

Ug labot pa, ang Bisaya wala usab mag-ila sa “patungod-tungod system” ug labi pang wa mag-agad sa undak sa paglitok; busa layo ra sa tinuod nga ang “uyon” mahimong “oyon”, ang “usab” ngadto sa “osab” gumikan sa pagsagop sa “OG”.

Ug ngano gong ato mang usbon kining establisado nang lagda? Usbon gyod nato aron mahisama ta sa mga Tagalog? Unta, kay establisado na o nakasukad na, atong tabangan pag-amuma.

Kabahin usab sa paghugtong (contract)— diin mahimo nang ‘kog’— labi nang walay kahasol sanglit sama man lag way nausab.

Sa pangutana kalabot sa ‘birthright’— kon nganong ang article ‘ug’ pa gayoy gihilabtan, nga unta kaniadto pa man, kiniy dili namo matubag sanglit sa gikaingon ko na sa unahan, dili ang Bisaya maoy nag-una niini. Gani, ang Bisaya maoy labing ulahing misagop— timailhan sa iyang kamainampingon.

Sa kinatibuk-an, ang katuyoan sa pagsagop sa ‘OG’— nga mao ang pagtataw sa kailhanan ug pagbuhin sa tuman kadaghang kaakohan sa ‘ug’— makataronganon ug makiangayon. Ug niini, ang Bisaya wala na makaako pagyam-id sa pangagda— sa ngalan sa kalamboan ug kahiusahan.--