Ni NEMESIO B. SINANGOTE

Buaya, Lapulapu City

Nobiyembre 4, 2009

Bisan aduna tay adlaw nga gigahin matag tuig aron paghandom sa mga minatay pero may pipila pa tingali gihapon kanato ang dili motuo nga dunay patay nga mobalik o duna pay kalag nga magpabatyag. Pagmatuod niini mao ang panghitabo nga dunay pipilang buhi kinsa way kukahadlok nga mopahimulos sa mga patay sama pananglit nga lungkabon ang bag-ong gilubong nga minatay ug hilabtan ang unsa mang bililhong butang nga gipabawon sa tagtungod ngadto sa mitaliwan. Kini gumikan lagi tingali kay ang naghimo sa linuog nga buhat wa may pagtuo nga duna pay kalag ang tawong patay na.

Kaniadtong batod pang akong panghunahuna, usa kos lapsaw ra kaayog pagtuo nga dunay kalag nga magpakita o magpabatyag. Pero wa ni magpasabot, ha, nga di ko motuog kalag. Motuo kong naay kalag ang tawo, uy! Labihan man gani pod nakong mahadlok kon motan-aw nag mga salidang hadlok-hadlok. Pero bisan nakakita kos daghang pelikulang horror sama sa "TheSixth Sense" nga gibidahan sa beterano nga Amerikanong aktor nga si Bruce Willis ug sa "The Others" nga gibituonan pod ni Nicole Kidman kansang estorya ning duha ka Iningles nga salida naghubit kabahin sa pagpabatyag sa kalag, kini wa kaayo makakombensir nako pagtuo nga may gahom pa ang mga patay pagpabatyag ngadto sa mga buhi nga nahabiling nanagtikawtikaw sa aping sa yuta. Kuwang lang lagi kos pagtuo nga duna pay gahom ang kalag nga makapakita o magpabatyag. Apan usa ka hitabong makapanlibawot-sa-balhibo ang nagtukmod nako sa hugot nga pagtuong tinuod gyod diay nga may abilidad ang kalag sa pagpabatyag sa mga mortal. Kini ang estorya…

Humag tungha sa kolehiyo, nakatrabaho dayon ko isip draftsman sa Worldmark Furniture Industries, usa ka kompaniyang eksporter og de kalidad nga mga muwebles nga ang pabrika diha mahimutang sa mingaw pang dapit kaniadto sa Barangay Marigondon (atbang sa national high school), Dakbayan sa Lapulapu.

Kay duha ra ming draftsman ning dakong kompaniya, maong magkapuliki mi pag-apas sa daghang trabahoon labi na gyod kon modas-ag ang debeloponong furniture designs gikan sa Alemanya. Kanunay ming mag-overtime sa akong kaubang si Tomas (nga nakaasawag taga Boljoon, Sugbo) nga molanat usahay hangtod sa alas 12:00 sa tungang gabii. Dili hinuon mi maproblema sa pagpauli kay naa ra man mi magsaka sa staff house luyo sa opisina. Kompleto ang staff house. May duha ka lawak nga airconditioned ug usa ka kasilyas nga may shower. May kosina, kan-anan ug refrigerator.

Sobra sa tulo ka ektarya ang sumadang gidak-on sa yuta nga nahimutangan sa kompaniya pero gamay ra sa luna ang nagamit nga giugbokan sa pabrika ug naa gyod sa tunga-tungang bahin nahimutang. Gikan sa ganghaan daplin sa karsadang nasyonal sa Marigondon, laktonon pag mga 300 metros ang giugbokan sa pabrika subay sa gamayng karsada nga ang isigkakilid gilukpan sa dagkong punoan sa ipil-ipil. Ang isigkadaplin ug luyong bahin sa luna duol sa utlanan sa kanait nga mga yuta nahimong libon o pungot nga napuno sa kakugnan ug turok-banwang mga kahoy nga magdagtom tan-awon labi na panahon sa kahaponon igdayon nang kasalop sa Adlaw. Gani, ang tiguwang si Ingko David nga maoy gipiyalan pagbantay sa yuta (sukad sa wala pa matukod ang pabrika) sulod sa dugay nang panahon nananom mag mais, mani ug mga utanon kay dako man ang bakanteng luna nga wa magamit. Namuhi pod si Ingko David og mga baka nga anha niya itugway sa bakanteng distansiya sa pabrika.

Sa bag-o pa, wa kaayo namo tagda ni Tomas ang estorya-estorya sa mga kauban namong trabahante mahitungod sa giingon nilang daghang kahibulongan nga nahitabo sulod sa planta. Igo ra gani ming mobawos kanila og komedya o pasiaw kanang mosungog-sungog na sila nga magbantay lagi kuno ming namuyo sa staffhouse kay posible kunong sa sunod kami na say pakit-on. Pero sa ngadto-ngadto inanay namong nabatyagan ni Tomas ang mga kahibulongan sulod sa planta nga daan nang giingon sa among mga kauban. May mga higayon, labi na sa tungang gabii, nga makamata mi kay mokalit lag busagak ang tubig sa shower didtos kasilyas nga kon paminawon mora gyog naay babayeng nagkanta-kanta samtang naligo. Usahay daw dunay babayeng magdaghong dayong bakho didto sa kisame tungod gihapon sa kasilyas.

Usa ka higayon niana, adlaw kadtong Biyernes, ako rang usang nag-overtime sulod sa research & development office kay mipauli man sa Boljoon si Tomas. Wa say nag-overtime sa production area kay adlaw man ni Manwel (tingsuweldo ba sa mga trabahante nga adto magkobra sa rural bank nga tua mahimutang duol sa merkado sa Opon). Sa nagkalawom na ang kagabhion (tingali mga alas 10:00), may nadunggan kong talagsaong kasikas nga nakapatingkag sa akong dunggan ug namarog ang akong balhibo. Ambot og unsang pagkaunsaa nga bisan unsaon nakog paminaw duna man gyoy naligo didtos kasilyas sa staff house. Klaro kaayo nakong nadungog ang tingog sa tawo kanang mahuwasan sa gibating kaalindanga human mabuboi sa bugnawng tubig ang lawas. Bisag medyo naglain nang pamati ko sa lawas pero giam-aman ko ang kaugalingon nga ah, basig angguwardiya ray naligo kay gialimut-an. Pero kay nakuryoso ko ug wa makontento, migawas kos opisina ug milipot sa luyo dayong sulod sa staff house ug gilili kon kinsay naligo sa banyo. Sus, karon, wa may tawo sa akong pagtan-aw! Nah, mora kog kakuyapon sa tumang kahadlok, uy! Pero gitambag-tambagan lang gyod tawon nako ang kaugalingon nga di maratol sa kakuyaw. Misirit kog balik sa opisina unya gikawhat ang intercom ug gitawgan ang guwardiya didtos guardhouse nga tua ra nahimutang sa gate daplin sa karsada-nasyonal. Dihang gipunit ang pikas linya, gipangutana ko dayon ang guwardiya kon wa ba siya maligo o ba kaha ang iyang kauban. Mitubag ang guwardiya nga wala kay wa man niya biyai ang puwesto kay malangay pa og abot ang iyang kaubang mo-duty adtong gabhiona. Pastilan, samot og tingkag akong dunggan! Di man ta kaayo ko tantong taslakan. Pero, ah, unsa pay dugayan?

Gidali-dali nakog hipos ang drowing sa plano nga gitrabaho. Migawas kos opisina ug tapos makapanso, nagpaisog-isog kog balik og sulod sa staff house (pero monas ginhawa na god) ug gikuha ang habol ug unlan sa kuwarto. Adto ko matu’g saguardhousebahala nag kombirahas lamok. Gisuginlan nako ang guwardiya nganong di ko matu’g didtos sulod. Igo lang kining mingisi ug miingon nga naanad na sila kay hagbay ra sad diay silang nakasinati sa ingong hitabo. Apan nagbuntag pod nga minanok akong katulog. Kay didto sa guardhouse mao may pirmeng masugat sa akong panan-aw ang nagbitayng itom nga bundy clock nga maglabyog-labyog sa bungbong sa guardhouse. Sukad niadto, sa matag higayon nga ako rang usa ang mahabilin sa staff house, modalikyat kog yarok og tagduha ka botelyang Red Horse didtos gawas aron dali ra kong makatulog. Apan usahay, di diay matabag abog ang kahadlok pinaagi sa paghubog. Ngano?

Dihay kausa nga naghinangat to ang kalagkalag ug ako na pong usa ang nahabilin sa staff house. Wa toy overtime kay naigo man namo ang target date sa eskedyul paghuman sa trabaho.

Nakalugar kog panumba’y sa kauban sa trabaho nga taga didto ras Marigondon nga ang balay nahimutang dili layo sa kompaniya. Unya kay kon magkapundok na gani ang pulos mga sunog-baga inom man dayoy mahimong lingaw aron paghingilin sa kalaay samtang magsumsom og estorya mahitungod sa trabaho o bisan unsang hisgotanan, nag-iyahay lag bay-ad ang basiyong taas-og-liog sa Tanduay nga gipinisingan namog Red Horse. Karong nangahubog na, ang akong mga kauban kay didto na man sangko ang estorya mahitungod sa kalag kuno sa usa ka babaye ug uban pang kahibulongan nga magpakita lagi kuno sa pabrika. Pero kining gamhan na tas alkohol kay di na man ta mobatig kahadlok. Mokomedya pod kog tubag nga aw, dalaga man kahadi way problema, nindot diay nuong idulog sa kama.

Hapit nang alas 11:00 sa gabii kong miuli sa staff house ug natayming pod nga brownout. Naglakaw kong nagwandog-wandog sa tumang kahubog. Aw, kinsa bay di malurong kon sagolon og lag-ab ang payb yers ug ihi sa puwang kabayo? Nagsapid akong linaktan nga usahay maduha man tuod nako ang lakang abante pero matulo pod nako ang pag-atras. Pagsulod nakos kuwarto sa staff house, way daghang seremonyas, bundak dayon sa kama ang lawas. Wa dangtig dugay giganoy dayon ko sa katulogon. Apan kalit kong napugwat dihang akong nadungog nga diha gyoy naligo na pod sa kasilyas ug nagbusagak ang tubig sa shower. Mabati kaayo ang kasikas kay simpig ra man ang bungbong sa kuwarto ug sa kasilyas. Bisag nagduog-duog akong ulo pero miahat kog timbakuwas ug gilili ang pultahan sa kasilyas kon kinsay naligo og gabiing dako. Pastilan na pod kay wa may tawo sa akong pagtan-aw! Bentaha gyod ning makainom-inom kay wa man ko batia bisag gamayng kakulba ug mibalik ra sad kos kuwarto dayong higda ug gipiyong og balik ang mga mata.

Nah, karon, wa pa gani ko ganoyag balik sa katulogon mao na man say akong nadungog nga morag dunay nagdanguyngoy didto gikan sa kisame tungod sa kasilyas. Balewala lang nako sa sinugdan kay nagtuo man kong ang bayeg laking iring lang nga gilaayg atang sa mat-an pong mga ilaga maong nakahunahuna na lang nga maghabal. Pero napikal ko nadugay kay nag-anam man kalanog ang mingaw ug lawom nga tingog. Nagbagulbol akong hunahuna ug nakaingon nga bahala untag magbuntag mog takmag mananapa mo basta di lang matugaw anglami kong katulog! Ambot naunsa nga di man diay tingog sa iring ang akong nadungog, kondili, tingog man gyod sa babaye nga naghilak. Nanlibawot akong balhibo nga wa ko kasabot. Bisag init kaayo akong lawas tungod sa sobrang nainom ug wa pa gyoy irkon pero nangurog sa kabugnaw akong lawas ug mitikuskos kog bukot sa habol.

Sus, mikalit bitawg huros ang bugnaw kaayong hangin sulod sa kuwarto lapos sa gingi sa bentana ug pultahan. Unya ang bugnawng huros sa hangin misakdap-sakdap sa akong gihigdaan. Gibuka nako akong mga mata ug maoy misugat sa akong panan-aw ang babayeng nagsul-ob og taas nga lubos puting sinina nga nag-irag sa bungbong. Tag-as ang nagkalkag nga buhok sa babaye nga gipadunghay sa iyang nawong samtang isog kaayong nagtutok nako ang siga ug puwa niyang mga mata. Nangurog pagsamot ang tibuok kong lawas ug mora na kog mamatay sa tumang kahadlok. Mihana kog bangon pero naunsa bang di man ko kalihok.

Mikaging ang tibuok nakong lawas. Di sad ko makaingon nga urom kay nagbuka man akong mga mata. Gipasiplatan nako ang itom nga Swatch nga diha sa wala nakong bukton. Alas 12:05 sa tungang gabii. Unya kalit kong nahinumdom sa gisulti sa akong amahan kaniadto nga basta gani sa ingon kuno ini nga sitwasyon, kinahanglan kuno nga malihok gyod ang kumagko sa tiil, o kondili ba, kinahanglang makapanguros ka. Pero bisag unsaon di nako malihok akong kumagko. Ug sa lihok nga daw robot, gipanlimbasogan nakong makapanguros ang tuong kamot. Dihang hingpit kong nakapanguros, milagrong daw kilat nga nakalihok ang akong lawas.

Dali kong mitimbakuwas dayong karatil og dagan. Paggawas sa staff house, maoy akong rumbo nga makaabot dayon sa guardhouse. Gumikan sa sobrang karatol, wa na ko kadipara adtong dakong bato nga nag-igdal kilid sa punoan sa poste daplis gamayng karsada paingon sa gate. Maayo nakong pagkapandol ug haska nakong lambaha! Motuo mog sa dili, akong nawong naumod pa gyod sa uga-uga na nuon nga tais baka. Paska lagi gyong demalasa! Nahuwasan kos kahubog, uy! Puwerte nakong hangos pag-abot sa guardhouse. Napuypoy na untag gamay ang gibati nakong kahadlok pero napulihan pod sa kalagot kay puwerte mang tukikig katawa sa amawon pong guwardiya nga nagsigeg tan-aw sa nagkatai kong hitsura. Didto na ko kamatngon nga wa diay koy tsinelas. Way sinina. Way purol. Bugtong diay nakong nasul-ob mao ra ang akong Jockey nga duha na pod ka adlawng way laba-laba. Itom nuon ang kolor maong di maklaro ang lama-lama sa lagom, he-he... Nagpakuyog kos guwardiya balik sa staff house unya nag-ilis humag hilam-os pero didto gyod ko higda sa guardhouse.

Nianang pagkaugma, gipakisayran nako si Ingko David kon unsa gyoy misteryong naglimin luyo sa kahibulongang hitabo sulod sa pabrika tapos ko siya kasultihi sa akong nasinati nianang milabayng gabii. Misulti ang tiguwang piniyalan nga duna diay dalagang naghikog sulod sa kasilyas sa staff house kaping napulo ka tuig nang nakalabay sa bag-o pang nagsugod ang operasyon sa kompaniya. Gikaguol kuno kaayo sa batan-ong babaye kinsa trabahante ra usab sa pabrika ang hitabo nga naminyog lain ang hinigugma niining lalaki maong naghunos sa kinabuhi ang dalaga pinaagi sa pagbitay sa kaugalingon didtos kisame sa kasilyas. Sukad niadto, kanunay nang magpakita ang kalag sa babayeng nagpakamatay. Gawas pa usab, matod pang Ingko David, ang dakong luna sa yuta nga gitarokan sa pabrika usa diay kanhi ka karaang sam-ang sa wala pa ang Ikaduhang Gubat sa Kalibotan. Wa dangtig pila ka buwan sukad adtong makahahadlok nakong kasinatian, gibaligya sa tag-iya sa kompaniya ang yuta ngadto sa usa ka real estatedeveloper ug ang pabrika sa gitrabahoan nakong kompaniya nga Worldmark Furniture Industries gibalhin ngadto sa Barangay Tayud, sakop sa lungsod sa Consolacion, Sugbo.

Niining bag-o, misuroy ko sa Marigondon aron paghimamat sa kanhi mga kauban sa trabaho. Naagi ko sa dapit nga kanhi nahimutangan sa kompaniyang una kong gitrabahoan diin nahitabo kadtong makahahadlok kong kasinatian. Ambot, usa ba lang kaha ka sulagma nga ang lapad nga yutang nahimutangan kanhi sa kompaniyang akong gialagaran ug giingon ni anhing Ingko David nga usa ka sam-ang sa karaang panahon, karon, usa na usab ka sementeryo. Ang lugar usa na karon ka moderno ug luhong lubnganan alang sa mga adunahan nga ginganlag Mactan Island Memorial Garden.—