Sugilanon ni Corazon M. Almerino
Disyembre 9, 2009
(Mananaog sa Unang Ganti sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature 2009— Maikling Kwentong Cebuano. Mga maghuhukom: Atty. Manuel Lino Faelnar, tsirman; Dr. Erlinda K. Alburo, sakop; Dr. Carmencita Abayan, sakop.)
MIBALIK kini sa miaging gabii samtang akong gibasa ang mga papeles. Sa gihapon, duha ka aspirin ang akong gitomar.
Tuig na karon, sumad sa nahitabo, gabalik-balik ang kangutngot. Daw ihalas nga kalayo nga misuot sa mga ugat sa akong ulo. Usahay, mahuwasan dayon. Usahay pod, sama kagabii, ang kaaway idlas. Mihaguros. Misilaob.
Nagtimitimi sa Dodong sa iyang panihapon nga chicken adobo, mashed potatoes, ug spinach salad. Unya mitapad kadiyot kanako sa sofa; nagpasabak. Wala madugay, miikyas siya sa akong mga bukton. Nangapkap sa lamesa, sa kosina, ug sa mga bungbong nga nagkulit og dalan-dalan padulong sa among lawak. Gituyo ko paghan-ay ang among panimalay ingon niini aron sayon niya subayon ang kinailadman niining iyang kalibotan.
Gawas sa paggamit og sungkod, nabansay na pod niya ang iyang mga kamot. Pagkab-ot. Pagsusi sa usa ka butang. Pagpamati sa wanang nga galutaw-lutaw atubangan niya. Ug kon sapoton, pagsalibay sa bisan unsa nga iyang makuptan. (Usahay ra ba, ang iyang gisalibay mohagsa sa akong nawong!) Ang iyang mga dunggan, puyra buyag, motingkag dayon bisan kanaas lang gani sa mga dahon sa salidsid sa among apartment building. Sa dihang dos anyos pa lamang si Dodong, malisang intawon kon tudloan sa iyang early-intervention teacher og pagpangapkap sa mga dapit sa among pinuy-anan, sa nagkalainlaing bahin sa iyang lawas, ug bisan gani sa iyang mga duwaan. Motiyabaw kon palakton sa balas o balili. Mosuka kon kugoson o duolon sa ubang tawo. Moparok-parok sa iyang ulo sa bungbong kon dili niya madungog ang akong tingog.
Misulod siya sa lawak. Gisundan ko siya. Gitaparan Gihabolan.
"Goodnight, Baby Jesus. Good night, Daddy. Goodnight, Mom," morag nagtinapol sa iyang goodnight. Halos dili na lang molitok. Dayon nangapkap sa akong nawong ug mihawok.
"Good night, Anak. Daddy says goodnight, too. Sleep tight," ang akong hagawhaw. Ug gihagkan ko siya.
Nahinanok dayon si Dodong. Wala na gani nako laylayi. Liwat kaayo siya sa iyang amahan bisan kon matulog: iyang idap-ig ang iyang tuong kamot sa agtang. Kon moagik-ik, motim-aw ang iyang kandiis nga daw nabuwag nga kaluha sa kandiis ni Boyet. Ug kon magbarog silang duha, puros mga bako. Daw mga estambay nga gatagay og bahalina daplin sa eskina didto sa among isla sa Santa Rosa. Kimpion pod.
Nagkinto kong mibalik sa sala. Sa sofa. Nagtikuko. Pipila na ka takna ang minglabay sukad ko motomar sa tambal, ang kangutngot nag-ung-ong lang gihapon. Nakaadlawnan ba kadto? Dugay na kong wala magpa-check up sa doktor. Dugay na.
"Chona, por favor, ver a su doctor," maymay ni Consuelo, ang akong higala nga Meksikana. Ingon ani man pod siya. Magsige og mulo sa iyang ulo, ug matod kuno sa iyang doktor, migraine. Apan, sugid pa ni Consuelo, ang migraine morag tigmo sa kan-on ug mangga: arroz con mango. Nagbalikos ang mangga sa kan-on. Dili mahusay ang ilang sinugdanan ug utlanan. Sugid pa ni Consuelo, daghan ang hinungdan nga mosuol ang migraine. Adunay kuwang sa tulog. Adunay stress. Adunay nagkaguliyang sa panumdoman. Ug basin adunay mibagtok nga kaguol.
Nagkayamukat ang mga papeles sa couch table sa akong atubangan. Nagtipun-og. Gipunit ko ang sulat gikan sa HUD, nagkanayon:
Section 8 assistance is available only to U.S. citizens with legal immigration status, and "mixed families" (families in which at least one, but not all members are U.S. citizens). Assistance to mixed families will be prorated. The same program rules and regulations for determining eligibility status for Section 8 rental assistance apply to everyone. To be eligible, the household must be either a family or a single person whose income does not exceed the area limits as set by HUD.
HUD establishes annual income limits by family size as:
Extremely Low Income = 30% of area median income
Very Low Income = 50% of area median income
Low Income = 80% of area median income.
Na-approved ang rental subsidy nga gihikay sa akong social worker, apan kining apartment namo ni Boyet wala malakip sa lista sa government subsidy.
Ang suweldo ni Boyet hangtod sa miaging tuig igo ra gyod namong tulo. Usahay, maabtan pa gani og tingbitay sa iro. Mihunong ko sa akong pagka maestra sukad ko namabdos. "Lunod-patay gyod ta dinhi. Dili ta magpaanod," panganti ni Boyet kaniadto. Nahimo usab namo kini nga pasalig sa usag usa human namo madunggi ang nagkalainlaing sugilanon sa mga Pinoy nga gibanlas sa mga sulog niining yuta nga naimpatso sa kabulahanan ug pagka usikan. Yuta sa nagdali, ug iya lamang sa nagdali. Ug usahay, yuta sa giurom.
Taudtaod na ming nanimuyo si Boyet diri sa California. Kami ra ang magtiayong magtutudlo nga gidawat sa mga Amerkanong prinsipal nga mi-interview sa mga maestra ug maestro sa Special Education didto sa Cebu. Ubay-ubay ang nadawat: naay nalagpot sa New York, Maryland, Kansas, Texas, ug dinhi sa California. Dako-dako pod mig utang sa agency nga nagdala namo dinhi. Nakaimpas mi— kasagaran namo— human sa tulo ka tuig.
Pag-abot namo dinhi sa Los Angeles, gitapok mi sa agency sa usa ka dako nga apartment didto sa suok-suok nga dapit, apan nagbuwag-buwag mi og mga eskuylahan—adunay nagtudlo sa siyudad sa Compton, sa Inglewood, ug naa pod dapit sa East Los Angeles. Nagsinardinas mi kaniadto— morag naa ra mi nagpuyo luyo sa Cogon, Ramos, apan ang mga silingan morag lumulupyo sa Lorega. Gubot pas lukot. Hilom— unya, kalit lang naay magpinusilay. Kalit lang naay manglungkab sa mga sakyanan ug mga balay. Way pagkahunong ang siyaok sa ambulansiya ug patrol cars. Manghupo mi kon magkaguliyang na, apan hinay-hinay pod og kamang padulong sa bentana aron manglili sa palibot. Inigbiya sa mga polis, kon mahawan na ang dalan, ping-it ming tanan og bungisngis.
Walay makapuhal sa among kahimtang: bisan pa man tibuok semana magpatay ang kasilinganan o tibuok semana magpabadlong ang among mga estudyante, walay Domingo nga dili mangalisbong barbekyu o inun-onan ang among pundok. Ang among mga talidhay naglumpayat sa mga bentana, ug ang among mga awit sa videoke gitaban sa bugnawng hangin ug didto sa kadagatan gihandos: gikusukuso ug gilumsan sa mga balod.
Wala madugay, nagkabuwag-buwag mi. Kasagaran nakapanukad na. Kami ni Boyet nakakaplag og laing eskuylahan dinhi sa downtown. Higayon na pod nga mamalhin mi kay nangandoy mi og anak. Matag Miyerkoles sa buntag mohapit mi sa simbahan aron mangamuyo sa Birhen sa Guadalupe. Aron mangayo sa among gipangandoy.
Tuod man, sa bulan sa Abril niadtong tuiga, mihunong ang akong regla. Nagsalimuang ang akong galamhan. Ang akong lawas daw yuta nga naukab ug adunay salingsing nga mituyhakaw ug milipang. Gidala ko ni Boyet sa ospital. Human sa blood ug urine tests, gipahigda ko sa doktor, ug pinaagi sa makalilisang niyang teknolohiya, iyang gilili ang akong sabakan, ug misugid: There’s a little being in there. Four weeks old.
Lad-ang ang akong dila. Ang akong tiyan mikubos sa kahapdos. Midigwa ko. Pawnga ang suga! Pawnga nang TV! Ilabay nang beef steak! siyagit nako sa una kang Boyet samtang gisawod ko ang akong nawong sa lababo. Tuod man, sa pipila ka gutlo dinha na siya nagtindog sa akong luyo, ug mihapuhap kanako samtang nagtapis ko sa akong kaugalingong singot. Iya kong giagak dinha sa sofa. Gipainom og tubig. Gitrapohan. Giam-aman. "Sa sinugdanan ra na, Day. After first trimester wala na kay pamation," matod sa doktor.
Nahumpay tinuod ang akong gipamati sa second trimester. Apan, mibalik kini. Adunay mga panahon sama sa miaging gabii, human sa nahitabo kang Boyet, nga mora lang gihapon kog nangala. Ang tanang kasikas sa akong palibot makabungog. Ug ang suga sa kisame makahalap. Gihurot ko ang ice og balhin sa ice bag nga gibanos-banos ko pagduot sa akong agtang ug alimpulo. Ang akong mga paa naminhod. Kon mahimo lang nga unayon ko paghiwa kining akong lawas aron pangitaon ang gasuol. Ug hagpaton.
Segun sa sulat sa HUD, adunay bakante dapit sa Cesar Chavez nga gigahin alang kanamo. Basin mobalhin na mi didto sunod bulan. Wala ko masayod kon unsa ang akong dad-on, unsay ibilin, unsay tipigan, ug unsa ang angayng buhian. Ang kaaran nga sofa, taligngan sa mga butang nga among gipamalit sa dihang bag-o pa lamang kami namalhin dinhi sa among apartment. Ang katre. Ang wind chime. Bonsai. TV. Lamesa. Walker ni Dodong. Kuna. Mga libro ni Boyet. Kining among panimalay adunay tulo ka dapit: ang kasilyas, kuwarto, ug ang sala nga kanunay magbaylo-baylo ang pamayhon— sala karon, tugkaran kon ting-uwan, playground ni Dodong, apan kon tingduaw sa mga espesyalista mahimo kining dapit sa pagpakabuhi alang kaniya. Ang double-hung nga mga bentana gaatubang sa downtown sa Los Angeles; sa gabii mahimo kining among mga teleskopyo ngadto sa bayle sa mga suga taliwala sa langit ug niining siyudad.
Huot-huot gamay kining among apartment. 1920 nga Art-Deco Building. Mahal kay nataliwad-an sa downtown ug Beverly Hills. Kugihan kaayo ang among landlord. Adunay maintenance staff nga iyang ipadala matag tuig aron molimpiyo ug mopintal sa mga bungbong. Puti ang pintal— aron tingali taptapan ang kangiob, ug aron ihaya ang mga handomanan sa mitaliwan.
Gibutang ko ang ice bag sa lamesa, ug gipunit ang laing papeles: ang updated medical report ni Dodong nga gipirmahan sa iyang pediatrician ug ophthalmologist. Kinahanglan kini sa iyang eskuylahan. Ako ang kataposang mipirma.
Singko anyos na si Dodong karong Disyembre. Tambokikoy. Sama sa naandan namo ni Boyet, maghikay kog gamay sa birthday ni Dodong. Igo ra sa pipila ka suod nga higala.
Born at 26 weeks gestation, ang pasiuna sa report. Unom ka bulan pa lamang si Dodong sa akong tiyan sa dihang nabuak ang tubig nga nagduyan kaniya, miagas. Atol kadto sa pagsingabot sa Pasko. Happy Holidays: mga pulong nga gipintalan og malipayon nga mga kolor. Mao kini ang misugat sa mga tawo nga sulod-gawas sa ospital. Gikuptan og hugot ni Boyet ang akong mga kamot samtang naglingkod mi sa lobby. Ikaduha na kadto ka semana sukad ko nanganak kang Dodong. Didto mi gikan si Boyet sa Neonatal Intensive Care Unit kun NICU. Mingbisita unta mi kang Dodong; nanghinaot nga usa kadto sa mga malinawon nga gabii alang kaniya. Apan mikalit lang og siyaok ang monitor. Nagtinan-away mi si Boyet. Dihadiha, ming-alirong ang mga doktor ug nurse sa iyang isolette. Ang usa sa mga nurse miduol kanamo. Gipagawas mi. Intubation— ang kataposan kong nadungog nga gimando sa doktor.
Ang tibuok nataran sa ospital misilaw sa Christmas lights. Ang lobby giadornohan og mga poinsettia, wreaths, ug usa ka higanteng Santa Claus. Didto mi gipahuwat sa nurse kay napuno ang waiting room tapad sa NICU. Moduol ra kuno ang mga doktor namo human nila katambali si Dodong. Misandig ko kang Boyet. Gilubong ko ang akong nawong sa iyang dughan, ug anam-anam kong milugdang sa akong kaugalingong panumdoman.
Alas nuybe sa kaadlawon, Miyerkoles kadto. Takna sa akong pagpanganak kang Dodong. Baby is out! Nadungog ko ang tagming nga hilak sa akong anak. Sa usa ka gutlo, mikumpayot kanako ang kahinangop. Gipakita sa nurse kanako si Dodong nga nahiluna sa iyang isolette, apan wala ko tugoti nga mohikap bisan man lang sa iyang kuyamoy. "Too frail even for a touch," pasabot ni Dr. Bates. Ilang gihatod si Dodong diretso sa NICU diin ang mga premature nga baby tambalan ug padak-on.
Ako— didto gibutang nila sa usa ka kuwarto nga gisaw-an sa laing babaye nga bag-o lang pod nanganak. Nanikad sa bungbong ang mga hilak sa iyang anak. Silang duha ang akong talan-awon matag kaadlawon: siya nga nagkugos sa iyang anak, nagpasuso, ug siya nga nagsuso. Kadto pa ko makasinati sa kahalang sa kasina. Mitakilid ko. Migakos sa akong unlan, ug namawi. Gisursi ko ang akong hunahuna ingon niini: nagkugos pod ko kang Dodong, nagpasuso, naglaylay. Giduyan-duyan nako siya sa akong mga bukton, gisayaw og tulin hangtod milutak ang iyang unang agik-ik.
Apan, takulahaw misulod ang nurse sa kuwarto ug gitabas ang akong hunahuna. Mibalita siya nga si Dodong kuno bag-o lang gipaskan og tubo sa baba. Bag-o lamang gitusokan og mga dagom ang iyang mga bukton. Bag-o lamang giabonohan og dugo.
Ang NICU dapit sa pakiggubat. Ang premature nga baby, matod pa sa mga doktor, kinahanglan lig-on og kasingkasing. Daghan ang iyang mga kaaway— Sleep Apnea, Bradycardia, Respiratory Distress Syndrome, Hypotensiveness, Anemia, Intracranial Hemorrhage, Retinopathy of Prematurity. Taliwala niining pakiggubat adunay baby nga makalingkawas. Aduna poy mopauli nga samaran sa tibuok niyang kinabuhi. Aduna poy maluya ug matulog na lang sa hangtod. Ang isolette puli sa sabakan nga wala kalahutay. Apan tandi sa tunhay nga sabakan, kining isolette daghan og mga kasway. Mga goma nga tubo nga ipasok sa baba sa bata, hulip sa pusod nga naghikot sa bata ngadto sa lawas sa inahan. Mga monitor cord nga gabalikos. Ug uban pang salikwaot nga mga bahin.
"Ako ra gyod ang mabasol niining nahitabo kang Dodong," nagkaputol-putol ko nga sulti kang Boyet. "Nipis ug luyat ang akong sabakan." Gigakos ko ni Boyet. "Ayaw basola ang imong kaugalingon. Ang Ginoo ray nasayod niining tanan."
Usa ka oras ming nagrosaryo ug nagpaabot. Tuod man, miabot ang mga doktor ug gidala mi nila didto sa conference room. Didto, ilang gitagsa-tagsa pagpasabot namo ang nahitabo kang Dodong. "Bleeding in the head," pangabli ni Dr. Bates, ang pamuno sa medical team. "Grade 1. Typical of a severely premature baby. It will resolve by itself. Staph infection, too. Also typical. He’s on a heavy load of antibiotics. That will take care of it." Gipahinumdoman mi nila sa medical issues nga sagubangon pa ni Dodong ug kon nganong kinahanglan nga lig-onon namo ang among mga kasingkasing. "You need to be on the same page with us," abi kog panapos na kadto ni Dr. Bates. Mibarog mi si Boyet. "There’s one more thing we would like to discuss with you," misenyas si Dr. Bates nga molingkod mig balik. "We checked his eyes, and the results didn’t look good. The disease has severely affected the retina. We need to save whatever vision is left." Niadtong tungora nalup-og si Boyet. Mibakho. Ang akong lawas namanhod. Namad-an na ang akong mga mata. "Please, don’t fall apart. You need to be strong for your son," panapos sa doktor.
Usa mi mibalik sa NICU, mihapit mi sa hospital chapel. Nangluhod atubangan sa imahen sa babaye nga gikoronahan og mga bituon ug bidlisiw samtang ang iyang mga tiil nagpatong sa Buwan. Ang Birhen sa Guadalupe. Walay hunong ang bakho ni Boyet. Nangadye. Kadtong tungora mora siyag bata nga misumbong sa iyang inahan. Nagpalaban human awaya sa iyang kaduwa. Ako, sa akong bahin, wala ko mag-ampo. Giharong ko ang imahen sa tumang kayugot ug pagmahay. Kon kinsa man gani kanamo ni Boyet ang gidungog sa langit, ang iya bang pangadye o ang akong kayugot, natuman tuod ang among tinguha nga mabuntog ni Dodong ang duha ka bulan sa NICU. Mipauli siya kanamo nga himsog gawas sa iyang mga mata. Nawad-an gayod siya sa panan-aw.
Usa ka tuig kapin na si Dodong sa dihang misugod siya og tungha niini nga eskuylahan. Upat sila ka buok sa iyang klase. Usa sa iyang mga classmate si Javier, ang anak ni Consuelo. Dinhi mi nagkaabot si Consuelo. Nagkailhanay. Nalubatan ko sa una namong panagkita ni Consuelo. Mora siyag si Mama nga nabanhaw ug mibata. Ang iyang buhok sama kaitom sa uwak. Ang iyang mga mata tabunon ug lantip sama kang Mama. Taliwliw og ilong. Mubo usab si Consuelo. Hinuon, itandi kang Mama, si Consuelo adunay lima ka buok anak. Si Mama usa ra.
Lahi ang pamaagi niini nga eskuylahan. Adunay pundok sa mga inahan. Samtang gitudloan ang mga bata sa maestra, kaming mga inahan magtapok ug magpaambit sa among tagsa-tagsa ka pagbati ug hunahuna. Banos-banos lang mi og bakho. Hilak sa kahiubos— ang naandan ug dili kalikayan nga pangutana: Nganong ang ako mang anak?
Hinuon kon walay kaguol nga moduaw kanamo, magkayamukat ang among panaghisgot gikan sa pagkaon ngadto sa sakit-sakit, ngadto sa immigration. Upat ka inahan— niining upat ako lang ang nagkupot og green card. Ang tulo nangambak sa Mexico-US border. Talagsaon nga mga babaye. Lig-on og mga tuhod. Kagumkom og mga katawa bisan pa man nahumod sa kaguol ang ilang mga kasingkasing. Tigpasiugda si Consuelo og kalihokan. Sama niadtong immigration rally nga gibungkag sa mga polis.
Karong tuiga— sa dugayng panahon— ang among pundok wala gayod maghisgot og mga bana. Wala ko makaagwanta. Gisugdan ko og kaw-it ang ngalan ni Boyet. Nagkasagunson. Matag hisgot nako bahin kang Boyet, mahiuli sa salikwaot nga kahilom ang pundok, ug takulahaw usa kanila mohisgot og laing butang. "Este fuerte," gikuptan og hugot ni Consuelo ang akong mga kamot kagahapon samtang iya kong gimaymayan nga mo-sign na sa authorization letter sa psychological service nga gigahin sa eskuylahan alang nako. Mitabang og dasig ang duha ka inahan sa among pundok. Nangunay na lang si Consuelo og tawag sa clinic sa akong doktor aron ipa-check up ang akong sakit sa ulo.
Liwat tingali kaayo ko kang Mama. Talawan og doktor. Nakahinumdom ko niadtong college pa ko nga gisunggo si Mama samtang nanihapon mi. Unya gihutoy. Mikulihad sa lababo. Walay hunong iyang kulihad. Gidad-an nako siya og usa ka basong tubig. Didto sa lababo, nakita nako ang mga pundok sa dugo nga iyang giluwa. Midagan ko sa gawas ug nanangpit sa mga silingan. Si Noy Pitu misungko og tricycle. Silang Nang Upeng ug Basing nagpabukal og gabon aron ipainom kang Mama. Miabot ang tricycle nga modala unta niya sa ospital, apan mibalibad si Mama. Matod niya, mas maayo pa si Ingko Teryo kay sa mga doktor. Gipapauli niya ang mga silingan ug nangomedya hinuon nga gitiawan kuno siya sa mga kalag sa akong amahan ug mga apohan kay wala na kuno siyay duaw-duaw sa sementeryo.
Sa sunod adlaw, pagpauli nako gikan sa eskuylahan, maoy akong naabtan si Ingko Teryo nga nagliyok-liyok sa among balay, nagbitbit og patay nga manok, ug gilubag niya ang liog niini. Miagas ang dugo sa manok ug mibadlis sa yuta nga gitukoran namo sa among payag. Ingon si Mama, mao kuno kadto ang badlong ni Ingko Teryo sa mga kalag ug mga engkanto nga nasina sa kinabuhi. Gipun-an pa gayod ni Mama kadto nga ritwal. Miapil siya sa balik-baliw, kasaulogan sa pag-abog sa katalagman. Pagbugalbugal sa kamatayon, hangtod ang kamatayon mismo motalaw. Nagbitad si Mama og kahoy nga iyang gisininaan og itom. Iya kining gilatigo og palwa. Unya gilumsan niya sa dagat. Pahawa sa akong lawas, animal ka! Peste ka! Human nimo lamya ang akong bana, ako na pod karon! Sangko sa langit ang balikas ni Mama sa iyang kaaway. Ang kamatayon nga milabni sa akong amahan, ug buot molabni sa akong inahan niadtong panahona. Nagtuo ko nga mitalaw ang kamatayon. Sa akong pamati, dulot sa bukog kadtong paghingilin ni Mama sa kaaway. Apan usa ka buwan human sa kasaulogan, nagdigwa si Mama og dugo. Gidala nako siya sa ospital. Wala na siya makamata sunod adlaw.
Dugay na kining authorization letter nga nagtungtong sa lamesa. Nagpaabot sa akong pirma. Mihilab ang akong galamhan samtang gibasa ko kini. Ang akong singot dili mohubas. Ang akong mga ugat sa ulo daw mihubag. Makighimamat ko og clinical psychologist? Basin dali ra niya makaplagan ang iyang gipakita kanako. Basin itisok unya niya nako ang mga pangutana kabahin kang Boyet, malapason nga mga pangutana nga maoy moduso kanako sa kinalawmang bahin. Basin mokubos ko sa iyang atubangan. Basin unya sa iyang assessment, mosugilon siya nga kining sakit sa akong ulo gisursi ko lang sa akong hunahuna. Ang mga tawo ra bang sama sa mga clinical psychologist, dali makasimhot og nagtibugol nga kaguol. Dali makaaninaw og nagkaguliyang nga panumdoman.
Mibarog ko aron magpatokar sa usa sa mga CD. Mga gipang-record ni Boyet alang kang Dodong. Mga sugilanon kini nga iyang basahon matag gabii. Iyang gi-record sa iyang tingog: Dodong, this is the story of Dominic Deer and Daddy Deer: Noises in the Night. One evening, Dominic Deer was running home. It was getting late, and the woods were growing very dark. Dominic had never been alone in the dark before. All around him, Dominic heard scary noises. "Daddy!" yelled Dominic, where are you!"
Giandam tanan ni Boyet: mga hulagway, mga awit, mga sugilanon, mga padasig niya kang Dodong— tanan sa iyang tingog. Duha na lamang ka awit ang iyang gigahin alang kanako. Ang usa mao ang iyang mga tunob sa balay— gikan sa lawak, ngadto sa kasilyas, dinhi sa sala. Ang ikaduha mao ang pitik sa iyang kasingkasing.
Tuig na karon sukad sa nahitabo. Pebrero kadto sa dihang nasagunson ang iyang takig. Sigeg suka. Nagkalibang og dugo. Ang iyang hilanat miabot na og 103F. Gidala nako siya sa emergency room. Si Dodong gitulod nako sa stroller, samtang si Boyet nagkabyon sa akong abaga. Tulo ka adlaw si Boyet sa ospital. Nagtipun-og ang laboratory tests. Gi-CT scan. Gi-colonoscopy. Gi-MRI. Mga pamaagi sa pagsusi kon mibalhin ba sa iyang lawas ang kaaway nga nasina ug milabni sa kinabuhi sa akong ginikanan.
Si Dodong akong gibilin kang Consuelo matag duaw nako kang Boyet. Kadtong adlaw nga i-release na siya sa ospital, nakigsulti kanamo ang doktor. Everything looks good except the sigmoid colon. Adunay dako nga tumor niini nga bahin ni Boyet, ug mga gagmayng liso-liso sa kinaubsan niini. Gi-biopsy. Mipadayon ang doktor og han-ay sa treatment methods nga ilang giandam alang kaniya. Mga tambal. Surgery. Radiation. Chemotherapy. Misandig si Boyet kanako. Walay kisaw. Naminaw ko sa doktor, pulong sa pulong. Gikuptan ko ang kamot ni Boyet, ug napadpad ang akong panumdoman didto sa among payag diin sa unang higayon si Boyet mitunob sa among nataran. Nagbitbit og gitara. Miawit. Ang iyang tingog giduyogan sa mga gangis, sa hangin, ug pintas nga mga balod. Giiwag ni Mama ang lamparilya sa bentana, ug nagpasiaw, "Nagdala kag bahalina?" Mao kadto ang sinugdanan sa among kinabuhi. Apan, niadtong tungora sa ospital, ang kangiob nagsugod na og gukod kanamo.
Giingnan ko si Boyet nga mangita mi og laing doktor. Second opinion. O kaha, mamauli mi sa Cebu aron magpatambal sa apo ni Ingko Teryo. O mangayo og milagro sa Birhen. "We’ll get a second opinion," giprangkahan ko ang doktor. Apan si Boyet misupak, ug hinuon mitando sa sugyot sa doktor nga magsugod dayon sa treatment. Gitutokan nako si Boyet. Namasin ko nga mamati siya nako. Mipadayon hinuon siya pagpakigsabot sa doktor. Busa, misiyagit ko. "I want a second opinion!"
Apurado ang kaaway. Bisan ang panahon mahimo niyang lubagon, pikas-pikason, ug ilambos. Sulod-gawas si Boyet sa intensive care unit. Mihugo— ang iyang lawas gikutkot sa kaaway. Ang iyang labong nga buhok nangahunlak sa chemotherapy. Matod sa doktor, ang chemotherapy "will harm even the healthy cells—those cells that normally divide quickly." Ang iyang baba daw yuta nga gipuy-an sa kauhaw. Mobuka gihapon ang tam-is nga pahiyom sa akong bana, apan ang iyang mga mata gilumsan sa kakapoy, sa kaguol.
Usa ka adlaw niana, gikan ko naghatod kang Dodong sa eskuylahan, gitawag ko ni Boyet sa kuwarto. Nagpailis sa iyang diaper. Nagkalibang na pod siya. Samtang gilimpiyohan nako ang akong bana, aduna siyay gihangyo kanako.
"Tabangi ko," matod niya.
"Unsa man?"
"Dili ko ganahan mobiya nga ingon niini. Tabangi ko," mihangyo siya. Sa sunod buwan kuno— samtang makasulti pa siya, samtang mabasahan pa niya si Dodong og mga sugilanon, samtang dili pa madunot ang tibuok niyang lawas— tabangan nako siya nga unhan ang tulo ka buwan nga gitagal kaniya.
Ang akong bana nga kanhi didto sa among isla, mikatkat sa balay aron itaod ang atop nga gipalid sa bagyong Ruping, naluya na. Ang akong bana nga matinud-anon sa iyang pagtuo sa Ginoo gilungkaban sa kaaway og pagtuo. Giihap na kuno niya ang pills: 110. Pain reliever nga naay sagol pangkatulog. Narcotic ba kadto? Tag-as og dosage, ug gamiton lamang kon atakehon sa tumang kasakit. "Tabangi ko, Chona." Gisubli niya ang paghangyo.
Gitigom ko ang akong hunahuna ug kasingkasing. Apan, wala ko kapugngi ang migawas sa akong baba: "Himoon ko nimong kriminal? Mao nay gusto nimo?"
Mibakho si Boyet. Mitikuko. Misiyagit. Gisunggo. Gigakos nako siya. Gipalingkod. Giam-aman. Ug miubos ang akong tingog.
"Unsaon man nato?" Gipangutana nako siya. Ang gusto niyang mahitabo nga sa sunod buwan, Oktubre 20, sa gabii, inighuman nakog pakatulog kang Dodong, ianam-anam ko paghungit niya ang mga tambal hangtod mahurot— 110 ka buok— matod niya. Daw kalan-on kini. Gamay nga tubig lang. Kinahanglan dili mapuno sa tubig iyang tiyan kay basin iyang isuka ang tambal. Huwaton ko nga mokirig siya, ug mopiyong sa hangtod. Usa pa ko motapad kang Dodong. Inigkaugma niana, makit-an kunohay nako siya nga wala nay gininhawa. Ug moreport ko sa ospital, sa iyang doktor, nga wala na siya magginhawa. Iyang andamon tanan lakip na ang Codicil nga magdumili sa mga awtoridad sa pag-autopsy niya. Mitando ko. Dihadiha, nagsugod si Boyet og pangandam sa iyang ipangbilin kanamo. Gihan-ay na niya ang tanan.
Nagdagan ang semana. Matag adlaw nga minglabay, gipangita ko ang akong bana sa nagkaguliyang niyang lawas. Nagkalibang na usab og dugo. Gihilantan og sagunson. Sulod-gawas sa ospital. Bukog ug panit na lamang siya. Luspad. Ang iyang mga mata minglupyak ug minglawom. Na-laboratory test na sab, ug ang results nagpadayag nga milamay na ang sakit didto sa iyang atay, baga, ug kidney. Nagliyok-liyok ang mga hangin sa kamatayon ug kinabuhi sa akong hunahuna. Buot kong unongan ang akong bana sa bisan unsang paagi nga sayon alang kaniya. Walay dignidad, alang kang Boyet, kon ingon niini siya mamatay. Naluya na sab ko. Apan, misantop sa akong hunahuna si Mama ug ubang himalatyon nga nakigbatok sa ilang kaaway hangtod sa kataposan nilang mga adlaw. Ang kamatayon wala panag-iyaha sa sakit, iya kini sa kinabuhi, ug ang kinabuhi lamang, bisan sa iyang kapintas, adunay grasya sa paghalad sa tagsa-tagsa nga kataposan. Ug sinugdanan.
Miabot ang petsa. Gikan kong naghatod kang Dodong sa eskuylahan. Imbes nga mosutoy kog pauli sa balay, midiretso ko sa ospital. Nakigkita ko sa doktor ni Boyet. Gisuginlan ko siya sa gihangyo ni Boyet kanako. Nangurog ko samtang nagsugid. Walay pagkahubas ang akong luha. Misaad ko kang Boyet nga ililong ko kadto hangtod sa akong kamatayon. Apan, naghunahuna ko kang Dodong sa tibuok higayon. Tudloan ko si Dodong nga mangapyot sa kinabuhi bisan kon adunay panahon nga iwakli siya niini.
Mitabang og hikay ang doktor sa tanang papeles nga gikinahanglan aron mapadad-an ko dihadiha og respite caregivers nga motabang og monitor kang Boyet. Patient is high risk for suicide: ang rason sa pagpangayo niya sa gobyerno og respite care. Miabot ang caregivers nianang hapon. 12 hours ang ilang shift. Ang tanang tambal kang Boyet among gitago, gipalayo niya. Ang tanan nga puyde niyang magamit sa iyang tuyo, lakip na si Dodong. Niadtong gabhiona, wala na motingog si Boyet bisan giunsa nako siya pagpasabot, pagmaymay. Hinuon, iya kong gitutokan sa iyang lawom nga mga mata. Daw kahiubos. Daw tulisok.
Kapin sa duha ka buwan una si Boyet mitaliwan. Gidihogan siya sa pari. Gipakompesal. Gimisahan.
At night, when the stars are out, we can’t just rely on our eyes. We have to use our ears and noses to guide us, too. Miganay ang tingog ni Boyet sa sala. Migawas si Dodong gikan sa among lawak. Nakamata.
"Mom, I’m thirsty."
Naghilak si Dodong. Migakos nako. Gipahuwat nako siya sa sofa, ug nagkuha kog usa ka baso nga tubig. Iya kining giinom, apan mipadayon og hilak. Gihapuhap ko ang iyang dughan ug bukubuko. "It’s alright, Nak. We’ll be alright."
Gipawong nako ang stereo. Ug gikugos ko si Dodong. Gisayaw. Gilaylayan. Sama niadtong baby pa siya. Ang tanan niyang wala hisabti iyang ihilak, ug tubagon ko kining tanan sa gakos, sayaw, laylay.
Mobalhin na mi sa sunod buwan. Bag-ong dapit. Magsugod na ko og panghagpat kon unsa ang akong dad-on, unsay ibilin, unsay tipigan, ug unsa ang angayng buhian.
(KATAPOSAN)