Sa Tiilan Ni Makidepet


Sugilanon ni Jonecito R. Saguban

San Jose, Negros Oriental

Bismag 01-07-09

 

 

On potok ni ayinade, ayinade ni Makidepet,

On potok ni ayinade, ayinade ni Makidepet,

On potok ni ayinade, ayinade ni kakmoken,

Eyen yinade, eyen yinade, para de oret.

 

BANGA pa kaayo akong pamati tungod sa dul-an upat ka oras namong pagbaklay kagahapon paingon dinhi sa erya nga gitawag og Sityo Yukyok. Ug dili ordinaryong lakaw ra kay minglabang mig tulo ka sapa nga sulog kaayo para nako nga dili anad. Gikapoy gyod kog agpas sa mga batan-on nga taga dinhi pod nga naggiya nako.

 

Gibati kog pagmahay samtang nagbaklay. Puyde ra man ta tog nagpabilin ra kos KBU. Hinuon, different experience, hunahuna nako. Itsards na lang sa adbentyur. Pero karon lahi ang akong nasinati. Nakaseguro ko nga it is more than a different experience

 

and even more than just an adventure.

 

Pagkahuman sa pamahaw, migawas dayon ko ug milingkod sa atbang ni Kuya Dudo. Gibati man god nako ang kagalha sa sulod sa payag tungod sa kainit sa sabaw sa utang gabi nga tinunoan. Sa balkon sa payag nga may gimontar nga taas nga bangko, naglingkod siya. Una siyang nahumag kaon ug karon nagkalingaw nag usap sa mama, morag nag-usap og tsowing gam, unya matag karon ug unya manalithig pulang laway. Nahimuot kong nagtan-aw niya. Pero daan pa didto sa SPA kun Sentrong Paaralan ng mga Agta, mahimuot gyod kos mga batan-ong Agta nga magmama. Diha pa sa iyang atubangan ang gamayng mam-inan— sudlanan sa apog, bunga ug tabakong linikit nga gitawag nilag maskada— nga hinimo sa nito. Nagpaabot siya kang Ate Bela nga nagkaon uban sa tulo nila ka bata. Paingon silang magtanom og balanghoy nga gitawag nilag samar sa ilang luna ubos og diyotay sa ilang balay kay, matod pa nila, mitibuok na ang Bulan.

 

"Brader," ni Kuya Dudo, "gusto ka bang magmama?"

 

Morag di ko gusto. Sa miaging semana didto sa SPA, misulay kog pang-it sa tabako. Wala nako maagwanta ang kahalang ug ang isog nga baho niini. Nabuyod ko. Mituya akong panan-aw. Matod sa mga batan-ong Agta, nadaghan ra kuno nakog pang-it. Gikataw-an pa gani ko nila. Apan kay eksposyurista man lagi ko ug kinahanglang mopuyo ug moubog sa kultura sa mga lumad, nahunahunaan nako nga dili maayo ang pagbalibad sa pagdapit ni Kuya Dudo bisan pa man kon medyo supak sa akong ginhawaan. Mao nay gidangat nimo, pili-pili ka man ning erya sa mga lumad, nakaingon kos akong kaugalingon. Hala agwantaha.

Bitaw no, puyde man ta nga Cagayan Valley o Kidapawan o Samar ang akong gipili kay may mga Franciscan communities man usab didto, padayon nga hunahuna nako. Unya gipunit ni Kuya ang mam-inan ug gitunol nako.

 

"Sige, Kuya, sulayan nako."

 

Gidawat nako ang mam-inan ug ang buyo. Miingkib dayon kog gamay sa bunga. Gahi ang bunga mao nga gikusog nakog paak. Unya gisundan nako sa apog ug tabako nga gilikit sa buyo.

 

"Gamay lang una, Brader, kay nagsugod pa man ka," pahimangno niya.

 

Akong gihungit sa akong baba ang akong gilikit ug giusap. Dihadiha, miinit akong dunggan ug mora kog kasukaon. Akong gipaspasag luwa ang akong laway nga paskang kusogang nakatubod.

 

"Mawala ra sa hinay-hinay ang kaluod, Brader," mikatawa si Kuya. Matngoni nga di ka makatulon og laway. Italithi gyod para di ka lud-on."

 

Sa akong pagkalingawg usap mibutho sa akong hunahuna ang giingon ni Padre Pinding, ang usa sa mga misyonerong nagpundar sa SPA, bahin sa mama. Ang mama pangpatay sa kagutom, niya pa, morag babolgam. Ang babolgam magbilig yam-is sa baba, madala sa laway, mahanaw ang kagutom sa tiyan; ang mama, bisag way lami, maglingaw sa baba. Ang kahalang mokuyanap ngadto sa ilalom. Ingon ni Padre Pinding, gidili sa mga bata sa SPA ang pagmama kay makasusot. Pero didto sa SPA nabantayan nako si Ani, mga diyes anyos nga batang babaye, mokawat og apil sa mga dalagita ug bayong-bayong mga estudyante sa pagmama. Pag-abot nako dinhi sa miaging adlaw, nakita nako ang pamilya ni Ani. Daghan silang magsoon. Nihit kaayo ang pagkaon. Dili ikatingala nga ang bata, sa sayong panuigon makat-on sa pagmama nga matod pas mga Agta, bisyo sa mga lumad.

 

Nakahuman nag kaon ang mga bata ug nanggawas na sila paingon sa among nahimutangan. Ako lay gikalingawag tan-aw nila. Mora pod silag nakakitag porener. Nalingaw silang nagtan-aw nakong nagsigeg panalithi. Mikatawa na lang pod ko.

 

Taudtaod, nawala na ang kaluod. Ang kahalang na lang ang nagpabilin sa akong baba. Akong gikalingawag tuhil-tuhil sa akong dila ang napinong bunga, buyo, ug tabako samtang nagsud-ong ko sa pikas bungtod.

Habog ang bungtod ug napuno sa lubi. Layog na ang mga lubi. "Lig-ona pod anang mga lubiha dinha, Kuya, nga wa man gyod matumba sa bagyo," nako pa aron lang mabuak ang kahilom. "Agianan man untag bagyo dinhi sa inyo. Sa ubos, pagpaingon namo dinhi, daghan kog nakitang lubing nangatumba."

 

"Medyo salipod man god na dinha, Brader," tubag ni Kuya Dudo. "Pero sa miaging tuig may natumba pod dinha. Depende man god usahay sa direksiyon sa hangin."

 

Mikanaog ang kahalang sa akong tutunlan. Nasud-ipan ko. "Sa inyo pa ba gihapon na?" pangusisa nako humag pangigham.

 

"Oo, Brader," tubag niya. "Tanom pa na sa among rapo. Pero karon, giangkon nas mga Tagalog."

 

Dili lang makausa ka higayon nadungog nako sa mga Agta ning mga pulonga sulod sa duol duha ka semana nakong bagdoy-bagdoy dinhi sa tiilan sa Sierra Madre gikan sa TCD kun Tribal Center for Development sa Infanta ngadto sa SPA ug dinhi sa erya nga gitawag nilag Sityo Yukyok.

 

"Sa una," padayon niya, "kaming mga lumad ang tag-iya ning lapad nga kayutaan dinhi." Gitudlo niya ang kabungtoran. "Libre ang tanan nga gustong mopuyo bisan asa dinhing dapita. Wala sa among hunahuna ang pag-angkon sa yuta. Para namo ang yuta para sa tanan. Busa tanom kay tanom lang ang among rapo kay kugihan man siya, lahi sa ubang mga lumad niadtong panahona, Brader, nga nagsalig lang sa bunga sa kahoy ug balhin-balhing pamuyo. Unya akong tatay pod, sa buhi pa siya, tabang pod og tanom sa akong rapo. Pag-abot sa mga Tagalog, silay mipuyo sa pikas bungtod, kanang bungtod dinha." Gitudlo niya ang usa ka habog nga bungtod nga may gamayng bahing napahak. "Ilang gikaingin na. Kausa, didto sa uma namo, miduol kang Nanay ang magtiayong Tagalog, nagpakiluoy nga kon mahimo sa daplin na lang unta sa suba sila mohimog payag kay gilisdan na silas bungtod. Gilisdan na kuno silag patungas sa ilang mga pinalit. Nahadlok pod sila sa inas, labi na kon may bagyo. Naluoy si Nanay. Gitugtan silang magtukod sa ubos, dinha daplin sa suba. Kami man gong mga lumad, Brader, dili lisod ikasabot. Para namo, ang tanan managsoon. Kitang tanan mga anak ni Makidepet. Ang kayutaan, kalasangan, suba ug uban pa gihimo ni Makidepet para sa tanan. Walay gipihig si Makidepet. Ang tanan dinhi sa yuta may luna gayod."

 

Usa ka lantip nga espirituwalidad ang akong nakutlo gikan sa iyang mga pulong. Usa ka espirituwalidad nga lisod nimong madungog sa mga imperyong siyudad, sama sa Kamanilaan nga gidumala sa lanses sa komersiyalisasyon ug bisan gani sa Simbahan nga mao untay motudlo sa pag-ambitay, dili na halos makita.

Mibutho sa akong hunahuna ang dakong bilding nga akong gipuy-an, iya sa usa ka relihiyosong orden diin ako nahimong sakop; mibutho sa akong hunahuna ang kaluag sa akong lawak diin ako makapahiluna pag-ayo sa akong kaugalingon, matag gabii, human sa panihapon, magtambukaw sa ubos, magtan-aw sa gagmayng balay o payag-payag sa mga eskuwater daplin sa suba sa Talayan; nahanduraw nako ang kapit-os sa mga lawak niadtong mga balaya ug dinhi karon ning mamingaw ug luag nga kabukiran nakapangutana kos akong kaugalingon nganong dili man pareho ang luna sa matag usa sa siyudad? Nganong dili man pareho ang hunahuna sa taga siyudad ug sa taga Yukyok?

 

"Naghimo ang Tagalog og kasulatan, Brader," padayon ni Kuya, "nga kanang yutaa dinha abangan nilag otso sentos pesos. Misugot pod si Nanay."

 

Nakita nakos iyang mga mata ang lakra sa kasubo ug ang iyang tingog ingon sa may tono sa kahiubos. Nabatyagan nako nga may dili maayong hitabo luyo sa iyang gipanulti. Apan sa wala pa niya mabungat ang sunod nga mga linya, migawas si Ate Bela ug mitapad niya. Gipunit dayon ni Ate ang mam-inan ug mipaak dayon siyag bunga ug gisundan sa apog, buyo, ug maskada.

 

"Usa ka adlaw," padayon ni Kuya, "may ming-abot nga tulo ka tawo. Gisukod nila ang yuta gikan sa suba hangtod sa kalubihan. Matod sa mga Tagalog, taga DENR kadtong mga tawhana. Apan dangtag pila ka semana, nahibaw-an na lang namo nga dili na kami ang tag-iya sa mga lubi. Ilaha na ang nasukod nga yuta."

 

"Ug dihang mikuha si Dudo og lubi," sumpay ni Ate Bela, "gisinggitan gyod siya sa Tagalog diha sa ubos."

Didto sa patag diin ginaingon nga tua ang sibilisasyon, nagsugod ang pag-angkon-angkon sa kayutaan. Mao niy akong nahinumdoman nga nasulti sa mga lumad didto sa TCD sa usa sa ilang mga miting nga akong natambongan. Ug akong nahunahunaan karon nga kining mga taga patag nga giila sa mga Agta nga Tagalog, magikan man siya sa Manila, Batangas, Bicol, Masbate, Romblon o Visayas, biktima pod sa pagkawagtang sa ilang mga luna nga nailog nas mga abtik. Ug karon nia na sila dinhi aron pagpakuyanap sa kultura sa kahakog. Napalagpot sila gikan sa patag paingon dinhi ug karon sila na usab ang buot mopalagpot ning malinawong mga lumad.

 

"Wala na kuno miy katungod," matod ni Kuya, "nga mokuha sa bisan unsang bunga sa mga tanom sa among yuta kay napalit na kuno nila."

 

"Unsay inyong gihimo?" pangutana nako.

 

"Wala," tubag ni Kuya. "Milakaw na lang ko, Brader."

 

Naluoy ko nila kay klaro kaayo ang panglupig nga ilang giantos tungod kay para sa taga patag, wala silay mga alamag. Puyde silang ilaron, hadlokon. "May titulo na ba sila?" pangutana nako.

 

"Wala pa, Brader," dugang tubag sa magtiayon.

 

"Kadtong kasulatan lang," ni Kuya Dudo, "nga giabangan nilag otso sentos ang yuta namo."

 

"Pero may kuwarta ba gyod silang gihatag sa imong nanay, Kuya?"

 

"Oo, Brader," dungan na pod nilang tubag.

 

Nahinumdom ko sa gisulti ni Padre Pinding bahin sa mga pasalig sa mga taga patag, mga estranyo ning paraiso, gikan sa lainlaing probinsiya, mga pasalig nga uban sa hangin, nga mihuyop sa mga Agta pataas ug pataas, ngadto sa suok sa kalasangan sa Sierra Madre, samtang ang napadpad nga mga langyaw ang nagpahimulos sa tabunok nga patag.

 

"Nag-ingon pa gani ang Tagalog," ni Ate Bela, "nga dugangan pa niya to kon makakuwarta siya."

 

"Midugang ba siya?"

 

"Wala. Wala siya modugang. Ug karon misamot pang wala miy masaligan kay giagaw na nila ang yuta namo."

 

Taudtaod nga wala ko mosumpay. Gipunting ko lang ang akong panan-aw sa kalubihan sa pikas bungtod. Kaanugon.

 

Daghan ang mingsulod sa akong hunahuna. Sa akong balatian dinha ang tiunay nga kaluoy. Lahi ra gyod ang mabasa sa libro ug sa mantalaan, hunahuna nako. Karon, niining unang buntag nako dinhi sa erya, hinay-hinay pod nga nawala ang taas nakong pagtan-aw sa akong kaugalingon. Nalimtan nako ang kabanga ug nawala akong pagmahay ug mihilom ang pagbagulbol sa kahiladman sa akong pagka taga patag. May lumad usab sa sulod nako nga nangandoyng mahatagag hustisya.

 

 

It is really a different experience and more than just an adventure.

 

Ingon sa may gisulti kanako si Makidepet.

 

 

 

(KATAPOSAN)