Oktubre 7, 2009
PULONG pa ni Samuel Butler (1835-1902), usa ka Ingles nga nobelista, nga ang batadila (batakan sa dila) ing ang paghingalan sa mga himan nga gigamit sa pinulongan. Daghan ang ming-ingon nga ang Binisaya, ilabi na sa Sinugbuanon, walay batadila. Usa kini ka dakong sayop nga panahom o pagtuo.Ang batadila ing ang pagtuon sa pinulongan mahitungod sa mga ludlis sa mga pulong (morphology), hanaysay (syntax), ug sa paningog sa pulong (phonology). Ini ang langkob nga mga lagda alang sa tukma nga paglitok ug pagsulat sa pinulongan. Busa, pinaagi sa batadila masayran ang mga gamit ug lihok sa pinulongan.
Dihang gisugdan paggambalay ang "English-Cebuano Dictionary" sa Akademiyang Bisaya kaniadtong 1990, daghang tadhang magsusulat mingtanduso sa ilang mga tampo isip contributing editors, sama kanila ni Alex Abellana, Estanislao Empinado, Jesus Estaño (PSK, kanhi editor sa Alimyon magasin), Marianita Mangubat, Rogelio Pono, Quir de Gracia, Gumer Rafanan, ubp. Sanglit ang matag magsusulat adunay iyang kaugalingong estilo pagsulat, hinungdan nga misangpot nga nagkadaiya ug nagkalainlain ang gambalay ug ludlis sa ilang mga tampo mahitungod sa kahulogan sa usa ka pulong.
Hinungdan nga napugos kining tagsulat pagmugna og giya o barahan alang sa maayo nga paghan-ay sa mga pulong nga gihatagan og kahulogan sa kapulongnan kun dictionary. Sa wala lang paabota, nalangkob ang mga lagda alang sa Binisaya-Sinugbuanon nga batadila kun gramatika nga giuyonan usab sa Akademiyang Bisaya. (Gigamit ko dinhi ang panitik nga "Sugbu" o "Sinugbuanon" sanglit gikauyonan sa Akademiyang Bisaya nga ang mga ngalan sa dapit o tawo dili usbon ngadto sa lumad nga panitik. Ang "Cebu" gikan sa "Zebu", busa angay gamiton ang "Sugbu" inay sa "Sugbo".)
Angay ipasidaan nga ang mga pinulongan nga gipasikaran paghingalan sa mga himan sa atong lumad nga batadila mao ang Iningles ug ang Kinatsila nga mga pinulongan. Apan daghan ang tinubdan sa mga pulong nga nahasambog sa atong pinulongan.
Ang lintunganay sa pinulongan nagagikan sa Iningles nga language, sa Kinatsila nga lenguaje, sa Karaang Pranses nga langue, ug sa Latin nga lingua nga nagkahulogan og "dila." Sa ato pa, ang pinulongan ing litok sa dila nga masabot sa tuyo pagpadayag sa pagbati ug hunahuna pinaagi sa pulong o mga pulong.
Ang mga pinulongan sa tibuok kalibotan gibanabana nga mokabat og lima ka libo (5,000). Kining tanan, sumala sa "Ang Dila Natong Binisaya", p. 1, ni Mons. Manuel Yap, nabahin ngadto sa tulo ka matang: isolating, agglutinative, ug inflective kun mabinugtongon, matapoon, ug malubayon, sa pangiyahay.
Sa isolating kun mabinugtongon nga matang, ang pulong magpabilin nga dili mausab ang ludlis bisan sa paggamit niini ngadto sa nagkalainlaing bahin sa pamulong. Kini ang matang sa pinulongan sa Vietnam, Tsina, ubp.
Ang agglutinative kun matapoon nagagamit og mga iglalanggikit sa tuyo pagpasabot sa kahulogan. Ang pulong nga linanggikitan tataw nga maila nga adunay gidugtong o gitapo sa ining gambalay. Niini nahasakop ang mga pinulongan sa Hapon, Monggolya, Unggarya, Turkiya, ubp. lakip na ang Binisaya-Sinugbuanon.
Sa inflective kun malubayon, ang pulong matuki ug mahukngay ngadto sa nagkadaiyang sangkap nga nagpadayag sa nagkalainlaing kahulogan. Ang mga pinulongan nga karaang Griyego, Latin, ug Sanskrit giingon nga mga pananglitan sa maong matang. Nalakip usab niini ang mga pinulongan nga Kinatsila, Pranses, ug Iningles.
Sa ikanapulog siyam nga siglo, ang paghagpat o pagpinig sa naasoyng mga matang giisip nga panginahanglan alang paglambo sa pinulongan. Gani, giingon nga ang mabinugtongon (isolating) nga matang ing labing karaan sa tanang pinulongan, ang matapoon (agglutinative) ing kalamboan sa mabinugtongon, ug ang malubayon (inflective) maoy miuswag pag-ayo (New Webster's Dictionary in the English Language, 1995 International Edition, p. xix).
Bisan pa niini, ang Binisayang pinulongan, ilabi na ang Sinugbuanon, nagalangkob sa nagkalainlaing pinulongan sama sa Sanskrit, Javanes, Malayo, Arabigo, Kinatsila, Iningles, ubp.
Sa sayong panahon, ang Pilipinas nahabuyo sa kultura sa Indiya pinaagi sa Indo-Tsina, amihanang dapit sa Java ug Habagatang Celebes, diin naugmad pag-ayo ang pinulongang Sanskrit. Sa ikanapulog usa nga siglo, ang gahom sa imperyo ni Sri-Vishaya nga nagsukad sa Sumatra midangat sa Pilipinas. Tapos sa duha ka siglo, ang imperyo ni Majapahit mipukan sa imperyo ni Sri-Vishaya, ug gumikan niini ang kultura sa nahiunang imperyo midangat sa Pilipinas pinaagi sa Malayo ug sa Java, ug nabatyagan ilabi na didto sa Sulu ug sa Manila (Trosdal, Cebuano-English, Dictionary, p. xxxiv).
Sa ikanapulog lima nga siglo, ang kultura sa nasod nahabuyo na usab sa mga Katsila ug mga Amerikano nga gani mingdumala sa nasod. Hinungdan, daghan sa mga langyawng pulong nahasambog sa lumadnong pinulongan. Pipila ka pulong Binisaya-Sinugbuanon nanaggikan niining mosunod nga mga tinubdan:
bukog (Indonesia) - bukog - bone
bhattara (Sanskrit) - bathala - god
kapas (Javanes) - gapas - cotton
buwat (Malayo) - buhat - do
pulo (Malayo) - pulo - island
salamat (Arabigo) - salamat - thank
hakama (Arabigo) - hukom - judge
biku (Tsina) - biko rice cake/pudding
misua (Tsina) - miswa - rice noddles
imperium (Latin) - imperyo - empire
infiernus (Latin) - impiyerno - hell
martillo (Kinatsila) - martilyo - hammer
hormiga (Kinatsila) - hulmigas - ant
natural (Iningles) - natural - natural
believe (Iningles) - belib - believe
Ang piho nga pinulongan adunay duha ka matang sa litok o bungat sa mga pulong: ang binaba ug ang sinulat. Sa Iningles pa, spoken word ug written word. Sagad sa nahalakip sa spoken word ing mga pulong nga sub-standard o slang, kun sa Binisaya pa, dibarahanon. Sama sa pulong nga "usab" (again or also).
Sa aphaeresis (laktong), kini mahimo nga "sab". Apan sa dibarahanon nga paglitok, ang "sab" mahimo nga "sad". "Magsusulat sad ko – I am also a writer." Daghan pa nga mga pulong nga gipanglitok sa dibarahanon nga paagi, sama sa: "puwa" alang sa "pula", "suwat" alang sa "sulat", "ba’y" alang sa "balay", "da’n" alang sa "dalan", "ku’n" alang sa "kulon", "tagai" alang sa "hatagi", "kani" alang sa "kini", "ani" alang sa "niani" o "niini", ug daghan pa kaayo. Hinuon, adunay moingon nga kining maong mga pulong gitawag sa Iningles og variants.
Ang paghingalan sa mga bahin sa pamulong (parts of speech) sa Binisaya-Sinugbuanon nga batadila nag-agad sa mga ngalan nga gigamit sa Iningles, bisan adunay mga bahin sa lumad nga batadila nga walay katumbas sa Iningles. Kini nahitabo sanglit walay nangahas pagkaplag og tukma nga mga ngalan. Sama sa Iningles, ang noun nagkahulogan og name. Apan kon gamiton ang noun, kini nagkuto lamang sa grammar kun batadila. Dili kita mangutana sa ngalan pag-ingon: "What is your noun?" Ang tubag, dayag na lang, dili gayod: "My noun is Juan."
Sunod gula: Mga Bahin sa Pamulong