Saladbowl

Ni Amelia H. Catarata-Bojo

Nobiyembre 18, 2009

NAKITA ko siyang naghukdong didto sa lamesang semento samtang naglingkod usab sa lingkoranang semento didto sa kinoral nga luna nga naglain sa lubnganan sa akong amahan sa sementeryo sa among lungsod. Gitan-aw ko na siya bisan layo pa ko apan kay wala ko man gyod siya mailhi, wala ko magtagad niya ug mipadayon ko ngadto sa dapit sa lapida sa akong amahan, midagkot og kandela ug mihunghong og gamayng pag-ampo.

Labyan ko lang pod unta ang maong tawo dihang nahuman na ko sa akong tuyo apan miyanghag siya ug nangutana: "Ig-unsa diay nimo na siya, Day" dungang yango ngadto sa dapit diin nahiluna ang lapida sa akong amahan. Mipahiyom ra ko ug mihana og lakang pagawas sa koral. "Maayo tingali na siyang tawo, Day no, kay duha na ko ka adlawng naghukdong diri ug daghan kog nakit-ang nanagkot diha," matod pa sa tawo agig timbaya. Wala gihapon ko magtingog ug gianinaw ko lang siya. Hamtongon na, yagpison og panglawas, taason ug tabunon. Dili maila sa iyang panagway kon palahubog ba siya o dili ug wala siyay gibitbit nga sigarilyo. "Wala pod koy nailhan nilang mga nanagkot, Day. Dugay na man god kong nawala dinhi."

Ingon sa gusto gyod siyang makighinabi maong milingkod ko sa pikas tampi sa sementong lingkoranan ug nangutana: "Nganong naglingkod ka dinhi nga wala man diay ka kaila sa tag-iya ani nga luna?" Niadtong panahona sab daghan pang hunahuna ang nagsaoy-saoy sa akong alimpatakan. Pipila ka tuig nang nalubong si Papa apan daghan sa among mga higala miingon nga kinahanglang bantayan namo ang lubnganan niya kay posibleng mobalik ang kriminal kay, sama sa iro nga mosimhot og balik sa iyang giihian, ang kriminal mobalik gyod sa iyang nasad-an. "Ngano gong wala ko kailang Dodong? Wala ko kaila sa mga nanagkot apan nakaila ko niya," matod pa sa tawo nga miwitik sa iyang ulo sa direksiyon sa lubnganan sa akong amahan. "Dugay na lang kong nawala dinhi. Gahapon pa ko miabot ug siyay akong gipangomosta. Naluyong na man diay intawon akong higala," sumpay sa tawo nga dihay kamingaw sa iyang tingog ug medyo nahukmoy iyang panagway.

Wala ko mahupay sa iyang sulti. Kasagaran molukso man gyod unta akong ginhawa sa mga higala sa akong amahan apan wala koy nabati aning tawhana. Gawas nga gadiyong akong mga mata, nga buot ipasabot grabe akong pagduda sa iyang mga sulti, ingon sa gatindog usab ang mga balahibo sa akong tingkoy. Bugnaw sab hinuon ang huyop sa hangin niadto nga kahaponon apan ingon sa aduna gyoy lahi nga kalidad ang palibot niadtong panahona.

"Diin diay ka gikan, Noy," pangutana nako, "ug nganong mibalik man ka dinhi?" Wala dayon motingog ang tawo. Milantaw una siya sa layo, milingi-lingi ug mikuha sa putos diha sa iyang kilid. Gikuyawan ko ug gusto na kong molakaw. Diha pa ko kamatikod nga kami ra man diayng duha ang nagtikawtikaw sa sementeryo niadtong panahona. Grabeng kulba sa akong dughan. Hiyak pa gyod kaayo akong tiyan. Nangurog ko apan wala gyod ko kalakaw. Morag dihay dakong kusog nga miugbok nako sa akong gilingkoran.

"Taas na kog nalakaw sa kinabuhi, Day," matod pa sa tawo nga ingog naglisod og litok sa iyang gisulti "apan mobalik gyod diay tas atong gigikanan. Balikan gyod diay nato ang kagahapon nga maoy nagmugna nato." Wala ko motingog. Mitan-aw ra ko niya ug nagpaminaw sa akong gibati. Ingon sa dihay bugnawng hangin nga nagsuroy-suroy sa akong bukubuko. "Kataw-anan tang tawo, Day. Daghan tag gipangita sa kinabuhi apan wala nato puy-i atong kinabuhi. Mangita tag kalamposan apan wala ta kasabot unsay kalamposan. Daghan tag gustong kab-oton apan wala nato dawata ang gihatag sa ato. Pagkadakong sayop," matod pa sa tawo nga mora og kahilakon. "Sayop tanan. Ug tinuod nga dili angayng ipadukot ang gagmayng daot," matod pa niya nga nagpanglingo. Misamot akong kahadlok. Siya na kaha ang nagpatay sa akong amahan?

"Sayop ang tanang akong nahimo sa kinabuhi, Day, ug nia ko aron magbasol," padayong estorya sa tawo samtang gaduko ug ingon nga tinuod masub-anon. "Wala man goy gatudlo natog sakto dinhi sa kalibotan, uy, ug ang mosulay og tudlo atong kaligutgotan. Karon pa ko, dili tanang maalamon sa atong tan-aw dunay nahibaw-an sa matuod. Dili sab kasaligan ang atong gituohang mga higala. Makigsuod tuod apan mohuthot man sab. Suod lang sab kon naa pay makuha nato o ba kaha kon naa pa tay gamit. Dili gani nila igsapayan kon maguba ba ta sa pagkuha ug paghatag sa ilang gipangayo." Wala gihapon ko magtingog. "Kon naa untay gatudlo gyog sakto dinhis kalibotan unsay maayo, daghan untang sama nako ang dili gyod malubong sa akong nalubngan." Nanghupaw siya. "Kini ra gyong namatay ang maingon nakong nakatudlo diay unta nakog sakto."

"Ingon ana man gyod na. Unsa diay iyang gihimo nimo niadto, Nong?" Matod ko pa nga nagpaisog-isog kay naghingapin man gyod ang akong kasibot makahibalo kon siya ba ang iro nga gustong mosimhot sa iyang ihi. "Iya kong gipapreso, Day." Gihinay-hinay sa tawo og abli ang bolsita nga iyang gikuptan ug gilili. Nalisang ko apan wala gihapon ko kairog sa akong gilingkoran. "Matod pa niya kaniadto, ‘Max, kini gamay pa ning kawat imong nahimo. Kon dili ka mag-usab paingon gyod ni sa dako.’ Nasakpan man god mis polis sa una nakong gikuyogang kawat ug gibisitahan ko niyas presohan. Kahinumdom ko, mikatawa lang ko. Sa hunahuna ko pa, modako pa gyod kog makawat, uy. Sa sunod di na ko madakpan. Hisakpan pa ko ron kay di pa kaayo ko abtik. Moabot ang panahon nga dili gyod ko hisakpan. Ug nanganti ko niya sa sulod sa akong hunahuna. Iya man god tong mga polis. Unya ra, matod ko pa." Mihilom na sab siya una mipadayon. "Dili ko kalimot sa iyang sulti, Day, nga walay dako nga dili magsugod og gamay. ‘Ang dako,’ matod niya kaniadto, ‘dili mo na mapiog apan ang gamay puyde mo pang putlon kon kini dili makaayo nimo. Ang daotan bisan modako mobuto sa iyang kaugalingong kadako apan ang maayo, bisan gamay, dako, ug inigdako, dili gani mapiko.’ Karon pa ko kasabot ana, Day," matod pa sa tawo nga karon kahibalo na kong gihinganlag si Max diay. "Sayop sab magdumot, Day." Mitindog siya. Nagpabilin kong naglingkod. Wala gyod ko mamilok.

"Asa diay dapit dinhi inyong balay kaniadto, Nong?" Nakadesisyon kong makighinabi. Si Nong Max na say wala magtingog. "Mga kaedad ra tingali mong Papa, ay," matod ko pa sa akong labing mahigalaon nga tingog. Nasuta ko na nga adunay kalisod nga iyang gihambin ug nagtuo ko nga gusto niya kining iyagyag. Halos kahilakon siyang mitan-aw nako. Halos pod dili ko kaginhawa. Grabe akong kakulba ug kahinam.

"Anak diay kang, Dodong, Day? Amgid-amgid tuod mo. Gahapon ra ko dinhi kay naghulat-hulat ko nga naay anak ni Dodong makaari. Daghang tawo dinhi apan wala gyod koy namatikdan nga dihay parehas nimog dugo," matod pa ni Max nga mihayag gamay ang panagway. "Daghan na kaayong nanagkot dinha apan gitan-aw ko ra sila. Mga higala tingali tong Dodong nga nakahinumdom niya. Dinhay pipila nga nagpunay og hilak ingon og nangayo og tabang. Nakapahiyom gani ko. Nakaingon kos akong kaugalingon nga si Dodong dangpanan gyod bisan kon usa na lang ka kagahapon." Ug mipahiyom siya. Misamot kog kurog sa akong nahimutangan apan wala gyod koy kusog motindog. Unsaon, sa among nahibaloan, si Papa gipatay og usa ka higala. Gituhoan nga nakaila siya sa nanamastamas niya apan kay wala na man gyod siya katingog human siya pasipad-i, wala gyod mi kahibalo kon si kinsa gyod intawoy nanamastamas niya. Daghang huhungihong mahitungod sa maong salaod apan gihangad namo sa langit ang tanan ug gipasagdan ang pagtuyok sa hustisya alang sa tanang misawod sa iyang dugo. Unsaon, mahadlok man sab mig masuko si Papa kon lain nga dalan among subayon.

"Kanang imong amahan, Day … dili ba si Inday Sotse ka? Kahinumdom na ko niadtong bata ka pa ug magsige kog adtos inyo." Wala gyod ko mokihol. Sa kadaghan sa mga tawo nga nakasaka sa among balay kaniadtong gamay pa ko, makahinumdom kaha ko niya? Mitan-aw na sab siya sa lubnganan sa akong amahan. Mora siyag nahanap sa akong panan-aw. Walay nitso si Papa apan adunay gihimong talamdan ang iyang lubnganan. "Simple kaayo nang tawhana imong amahan, Day, ug sakto siya nga angay gyod diay nga simple lang ang tawo. Sa akong nahimutangan karon, maglisod ang dili yano og kinabuhi. Angay gani diay ipakigbisog ang yano nga kinabuhi."

"Tinuod gyod nga naay gahom nga dili modawat og dili ligdong, Day, ug ang kaligdong naa sa yano nga kinabuhi. Mao ning galisod ko. Kataw-anan kay karon pa ko kahibawo nga puyde baya diay adunahan apan yano og kinabuhi apan ang sakto maghulat gyod nga hatagan, dili mokawhat. Puyde pod ang kabos diay dili yano. Mao nay wala nako hisabti kaniadto. Ang kakabos ug ang kaadunahan wala diay sa kabtangan. Puyde nga mohakgom tag kabtangan apan dili gyod diay ta unta magpahakgom sa bisan unsa ug ni bisan kinsa." Mipasulirap kos akong mga mata ug mipahiyom, dayong tindog. Nakita nako siyang gakurog ug ingon sa nahutdan og umoy.

"Asa man ka, Nong? Nakakaon ka na ba?" Wala siya motingog. Luya siyang mipahiyom samtang mikumos-kumos sa iyang putos. "Duha na man kaha ka ka adlaw dinhi, dinhi ka natulog? Wala ka nay ulian dinhi?" Tungod kay wala lang gihapon magtingog, mikuot kos akong bolsa ug miaksiyon og dunol kaniya og igong pang-snack. Mipahiyom siya, ug miingon, "Wala ko na na kinahanglana, Day. Ayaw kabalaka nako apan iampo ko… Mouli ka na?"

"Oo, hali, kuyog ta," pangagda nako kay nahadlok ko motalikod niya tungod sa iyang putos nga wala ko kaangay sa porma. Ug mingsakay mig motorela. Wala miy tingog.

Nanaog ko pag-abot sa unang eskinang kinadul-an sa amo ug midunol og plete sa drayber. "Duha mi, Dong," matod ko pa. Milingi ang drayber ug miingon, "Diha diay kay kauban, Ma’m? Wala ko kabantay." Pagtan-aw nakog balik sa sulod sa rela, wala man tuod si Max nga akong gibiyaang naglingkod. Gitan-aw nakog usab ang sulod sa rela. Diha ang putos nga iyang gikuptan ganina. Gitan-aw nakong palibot. Wala gyod koy nakit-ang amgid niyag bayhon.

Hangtod karon, gaukiot pa sa akong alimpatakan kon si kinsa gyod siya ug unsay sulod sa iyang putos nga gibilin sa rela. Kon mahinumdoman nako siya, gapadangat kog gamayng pangaliya.—