Sugilanon ni Ferdinand L. Balino

Nobiyembre 25, 2009

 

(Mananaog sa Ikatulong Ganti sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature— Maikling Kwentong Cebuano. Mga maghuhukom: Atty. Manuel Lino Faelnar, tsirman; Dr. Erlinda K. Alburo, sakop; Dr. Carmencita R. Abayan, sakop.)

 

FYE kifo," ni Linda dihang nanghigda na sila si Belen. Apan wala magtingog ang naulahi, miatubang hinuon sa bungbong dayong bukot sulod sa malong. Sayod si Linda, naglikay kini niya, gani, bag-o ra kining misaka sa ilang katulganan sa taas sa dos-andanas ug gama sa pulos kawayan nga balay. Halos mogawas na kinig higda sa moskitero samtang si Linda padayong nagpaniid sa pikas nga bahin sa mapilo-pilo nga plastik nga banig nga gihanig sa kawayan sab nga salog.

 

Dugay-dugay na sab nga wala mabungat ni Linda ang maong mga pulong sa B’laan sa dul-an usa ka tuig na nilang pagpuyo isip boluntaryong para-teachers sa usa ka literacy school sa usa ka bukirong sityo sa maong tribu. ‘Maayong gabii’ ang buot ipasabot niini. Apan sumala pa sa duha, salikwaot kunong paminawon kini sa kahimtang diin kanunay na lang silang tugawon matag gabii, ning nangaging mga adlaw, sa kinanaas sa lainlaing mananap dinuyogan pa gyod sa mga paghilak ug pagtiyabaw sa mga bata sa silingang mga balay. Dili na lang igsapayan ang tinaguktok sa paglubok sa mga mulupyo og balanghoy o saging-kardaba o kaha kape alang sa ilang tagdugay nga panihapon, kon panihapon pa ba kining tawgon. Buot na gyod unta ni Linda nga maulian si Belen sa pagbungol niini kaniya maong naka-fye kifo siya.

 

Taudtaod, dinha nay nanggimok nga mga ilaga sa nagsapaway nga kugon ug mga buko sa kawayan nga atop sa balay nga gipapuy-an sa mga mulupyo sa duha agig pag-ila kanila isip mga ‘ma’m’ sa ilang mga anak. Sa ubos, madunggan sab ang pagkatkat sa abohan sa usa ka iro aron pagtiti sa unsa may nangausik nga mga linuto, kon naa man, samtang ang itoy niini nagpangitkit na sa bagol sa lubi nga gikaon nilang Belen kaganina. Dili sab paulahi ang usa ka magtikawang baboy nga dali-daling mosulod pinaagi sa lungag ilalom sa bungbong human ungara ang kapila na ibabag dinhing bato.

 

Pila ka gabii na kining namatikdan nilang Linda ug Belen ug nahibalo sila kon unsay mosunod: ang pagbanghag sa baboy sa itoy aron ilogon ang ginakitkit (esenang ikahimuot ni Belen maong tuyo-tuyoon usahay niyang mobutang og bagol kon duna man). Nah, bisan og sa adlaw man, mag-unahay gyod ning duha kon diin man isablig nilang Linda (usahay tinuyo gihapon) ang hinugas sa mga plato o kaha kaldero. Kon sa may kasagbotan, mahibulong na lang ang duha kay maapil man og panabsab sa baboy ang mga sagbot! Tungod kay mas dako, madaog-daog ra gyod sa baboy ang haskang niwanga nga itoy nga morag anggid-anggid na intawon sa usa ka dakong ilaga. Wala ra pod manumbaling ang inahan sa itoy sanglit kanunay kining nag-atang kon unsa may mapasagdang linuto sa kaldero o mahukad nga pagkaon sa talad-kan-anan, kon naa pa man. Sa laktod, nahimong manungkabay.

 

Ang wala ra gyod hilabti sa baboy mao ang… ah, nagsuka-suka gyod si Belen nga nakasaksi niini. "Kasayang sa akong gikaong mais!" siyagit niya dayong pangutana kang Linda kon puyde bang kaonon sa itoy ang… oo, hugaw sa inahan! Ang nakasabot nga si Linda nagkadigwa-digwa intawong midagan ngadto sa kanal sa likod sa balay.

 

"Ayaw usiki ang imong gikaon, uy!" komedya ni Belen.

 

Gisabot na lang sa duha nga sila ra man god ang duna pay matimo-timo niining lugara maong nangaanad na kining magpuyoan sa ilaha aron intawon makakaon o mapakaon pa. "Buhi-buhi sab," sa duha pa. Maulaw pod silang abogon kini kay basin kunog mahiubos ang tag-iya.

 

Morag naanad na lang sab ang duha sa pagdinaganay sa mga ilaga ug sa paglinatayay niini sa gisang-at nga mga buko sa kawayang estakanan sa mga B’laan og konsumo (sama sa bugas-humay ug kape apan karon wala nay sulod) ngadto sa kosina sa ubos. Apan unsa pa may maabtang atakehon niini sanglit natakloban na sa duha ug gidat-ogag bato ang planggana, ang gipangkulob pa gyong mga plato ug baso ug kutsara, ug nasampongan na og selopen ang walay takop nga kontiner sa tubig-ilimnon aron dili kuno tugpahan og mga hugaw sa maong mga mananap. Wala na sab gyod kiniy mapahimuslan pang pagkaon tungod kay idulog pod sa duha ang ilang konsumo (nga karon hurot na) sama sa bugas (humay o mais o sagol), bulad, uyap, odong, tinapa, lamas, kape, asukal, asin, ug bisan gani mga galay ug lagutmon. Mora na kunog palengke sulod sa moskitero o kaha bookstore tungod kay ila pong ginahipos ang mga class record ug libro sa ilang ulohan ug sa ilalom sa mga unlan. O kaha ukay-ukayan kay anaa pod sa ilang tiilan ang mga karton ug bag nga sudlanan sa ilang mga sinina. Apan, nah, pahimungtan man sab gihapon niini ang unsa may madutlan pa sa ilang pagpangitkit sama na lamang sa, naunsa ba, sudlanan sa sili nga haplas ni Belen! "Pastilan, manghaplas pa gyod ning mga panuwaya!" nakapanglingo nga sulti na lamang niya dayong balibag sa atop sa nabuslot nga sudlanan. Dah, wala ra gyod matarog ang nakabuhat sa "krimen" sanglit mangahilom man kon adlaw. Sus, sa panan-aw sa duha, mora bag dakong ulo ang balay nga gikutog mga ilaga! Maayna lang kuno kay nakapamarayeg si Belen og moskitero sa iyang igsoon sa lungsod kay kon wala pa, mosal-ot sab kuno sa mga kasikas ang hagiyong sa mga lamok ug ang linagapak sa ilang mga palad sa mga pinaakan.

 

Nag-amotay pod ang duha gikan sa ilang diyotayng alawans aron makapalit og made in China nga transistor nga radyo mayna lang kunong makalulinghayaw sab ang ilang mga pangisip pinaagi sa mga drama ug kanta ug mabiyaan kadali sa ilang pandungog ang nila pa "kaguliyang" sa palibot. Apan, nah, morag nahiabot na gyod ang kinutoban sa kinabuhi niini maong tua ni karon sa ubos ug mapasagad-sagaran na lang nga dili mahipos.

 

Motagbo sab kanila inigkamata ang morag gisabwag ug daw mikaging nga mga pasas (ni Belen pa) nga mga hugaw sa ilaga, ang puwerteng tuloga nga iro ug itoy nga nagluko sa talad-kan-anan (ang ulahi mokawat-kawat pa og tutoy sa inahan!), ug ang nagsuroy-suroy gihapong baboy nga ila na gyong gituohang wa nay panahon sa pagkatulog.

 

Apan nianang gabhiona, kalit nga mibangon ang wala pa mahikatulog nga si Belen dayong sulti, "Peste ning mga lamoka ni!" Nahigawas na diay sa moskitero ang halos tungang bahin sa iyang lawas ug gipangdugok na kini sa mga lamok. Dayon nagpangapkap siya sa nag-inusarang layter nga ilang gituyo pagbutang sa taliwa nilang Linda. Samtang gisantik-santik ang baratohong layter aron sindihan ug kuhaon ang nagbitay sa bungbong nga lamparilya, niya na sab, "Peste pod ning laytera ni!" Ang bug-at niyang pagkanaog nga nagpaligiti sa hagdanan ug nagpauyog sa balay daw nagpahigante kaniya ug nakaingon sa puwerteng dinaganay ug daw nagsalimuang nga mga ilaga pabalik sa atop. "Mate dad almanaf ani!" singhag niya.

 

Kahibalo gyod si Linda, nga usa ka B’laan, kon unsay buot ipasabot sa gisulting Belen. ‘Lagot ning mga mananapa ni!’ Paminaw niya, siya gyod ug wala nay lain pa ang gipadunggan niini tungod kay wala kini magbinisaya nga Bisaya man unta apan larino na hinuon sa pinulongan sa tribu. Miginhawa na lang siyag lalom, gipatas-an pa gyod ang pailob. Dili angayng sugnoran pa ang nagkayo na. Kinahanglang tugbangan og tubig ang silaob. Ug miesena gilayon sa iyang kaisipan ang panghitabo kanus-a magsugod ang kasuko ug pagbungol kaniya ni Belen ug ang nag-ilogay nga mga hulagway sa lambigit nga kaagi niining lugara.

 

"KAHIBALO na kang usa ka tsupa na lang ang nabilin sa atong bugas, imo pa gyong ihatag ang tunga!" sukmat ni Belen ganinang hapit na ang kilumkilom ug dihang maglugaw na unta og bugas-humay alang sa ilang panihapon.

 

"Naluoy na ko sa bata sa pikas balay, Bel, sige nag hilak, gigutom na gyod," pasabot ni Linda.

 

"Prangkahi ra god ko, Lin, naalingugngogan lang gyod ka sa hilak sa mga bata dinhi, di ba? Ambot ba pod kaha kon nagsulti kas tinuod nga naanad na ka sa kabanha sa mga mananap niining balaya!"

Naluoy gyod ko sa bata, Bel! ipanghingusog pa untang Linda. Apan morag mibara kini sa iyang tutunlan. Panan-aw niya kang Belen, wala na gyod kini dutli sa katugnaw niining lugara kay morag modilaab na ang panagway niini sa kapula. Wala na lang motubay si Linda nga abtan usahay hinuon sa iyang pagka hilomon, aron malikayang mobuhi pa og morag moduslak nga mga pulong si Belen. Wala na sab mopadayon paglugaw ang naulahi; migawas kini nga nagdalag guna, lagmit mohangyog kamote sa naandang kuhaanan sa mga mulupyo, kon ugaling duna pay nahabilin.

 

Nabag-ohan gyod si Linda sa gipakitang pamatasan ni Belen tungod kay nailhan niya kining siawon ug usahay sungogan. Gani, sa nanglabayng mga adlaw, namatikdan kining maghinuktok ug kanunayng magpanghupaw. Magdali-dali sab kinig higda inigkahuman og klase dayong pangatarongan: "Maymang matulog, makalimtan nato ang pagkutoy sa atong tiyan!"

 

Tuod man, kinsa man poy dili magkutoy ang tiyan nga pila ka adlaw na silang nag-antos og kaog lugaw (nga sagolan usahay og unod sa kamote o kaha dahon ra niini o kaha dahon ra sa sili aron kuno morag gikombinang arrozcaldo ug tinuwang manok), o kaha pulos kamote ra, o balanghoy, o karlang, o saging kardaba, o mais (nga usahay kagison aron lugawon), o talagsang lubi (butong ra kuno gihapon ang bisan gahi na nga unod), o kaha bisag native coffee ra (pinainingles na lang si Belen). Halos wala na gyoy kalainan ang ginakaon nilang tanan sa tibuok sityo. Kana lang kay makahatag-hatag pa kanila og mga lagutmon ug galay ug kape ang ubang maluoy ug dunay diyotayng luna nga mga mulupyo.

 

Nakakat-on na sab gani ang duha pagkaon og karne sa iro tungod kay gipang-ihaw na sab sa mga mulupyo ang nahabilin nilang kahayopan. Gani, gidakop pa gyod sa tag-iya ang nag-inusara na lang gyod nga sunoy sa komunidad aron ibaylo og bugas-humay sa baryo maong morag dugay mahiabot ang kaadlawon niining lugara sanglit wala nay madunggan pang tuktugaok sa manok. Hinuon, duna pa man kunoy piso nga ginapaabot, apan bisan mga piso, hunahuna sa duha, mahalad na sab sa talad-kan-anan. Kas-a bitaw, nakit-an nilang nanghimulbol ang usa ka inahan og daw magulang ra sa piso nga manok, apan sa gidak-on niini, morag piso pa gyod tan-awon.

 

Ang mangaluwas ra gyod sa "pagmatada" (maoy komedya sa duha) mao ang mga kabaw tungod sa kabililhon niini sa pagpanguma ug ang mga kabayo tungod kay hilabihan kahinungdanon niini sa pagkargada og mga panginahanglanon ug produkto sa halayong mga umahan o kaha sa usa ug tunga ka adlaw nga ginabaktas nga sentro sa baryo. Apan bisan ang talagsaong mga kabayo, anam-anam nang nagakawala tungod kay pangawaton pa gyod sa gikatahapang mga bandido nga nagtago-tagong nanimuyo sa lasangong bahin sa kasikbit nga sityo. Pagkaon sab alang sa mga kawatan, matod pa. Wala man gani kunoy asin-asin ang linutong karne basta lang nga dunay masulod sa tiyan ang gipanggutom sab nga mga bandido.

 

Kanus-a man pod kaha hukman sa mga tag-iya ang naglatagaw nga kahayopan sa ilang balay? nakapangutana na gyod intawon ang duha. Apan kon ang iro, ilabi na gyod ang itoy… puyra gaba, magkadigwa-digwa gyod gihapon silang mahinumdom sa gibuhat sa itoy sa hugaw sa iyang inahan! Kon ang baboy? Ah, duna pa ba kahay madawdaw sa daw nagpilit na lang intawon nga unod sa bukogong lawas niini? "Aw, mayna lang, dunay masabaw!" sa duha pa. Ug unsa kaha kon… minghangad kas-a ang duha sa atop, ug komedyang Belen, "Ftoh taga mo ungih!" Lutoon na kuno niya ang mga ilaga!

 

Ang naghatag na lag kusog sa duha mao ang ilang pangandoy, ilabi na sa B’laan nga si Linda nga gikan sa kasikbit nga lungsod, nga makabaton og kahibalo ang dugay nang gipasagdang tribu, ug usab ang porsegidong pagkat-on og basa ug sulat ug ihap sa bisag gipanggutom na nga mga estudyante sa giingong literacy school. Intawon, laway na lang usahay ang ipangpanas sa uban sa sayop nga masulat sa papel gumikan kay nangapudpod na ang eraser sa ilang nagkamubo pa gyong mga lapis.

 

Apan kusganon gyod ang hapak sa kagutom kay anam-anam nang wa manungha sa klase ang mga magtutuon. Nagkahugaw na og daghang markang X ang mga class record sa duha, ug walay gikaon, unsa pa, ang klaro nga hinungdan sa pagpangabsent. Naa pa gyoy magtutuon nga puwerteng daligdig sa luha sa nangluspad nga dagway samtang nagklase si Belen dili tungod sa kalisod sa addition apan tungod kay kakuyapon na kini sa kagutom.

 

"Pugong lang, dugang kadasig lang!" hagit nilang duha sa kaugalingon. Total man sab kuno, mga batan-on pa sila, nanagpangedarog desinuybe, piskay pa ang panglihok, wala pa mabun-og ang pangutok. Ang ilang naabot nga grado (gradweyt sa hayskol si Linda, kutob sa 2^nd year college sa kursong Hotel and Restaurant Management si Belen) paigo na sab kunong rasyonalisahon ang kagutom. Pagpatigbabaw sa utok sa mga butang-butang, sumala pa. Labaw sa tanan, ang ilang kagikan isip mga anak sa mag-uuma nakapasinati na man sab kuno kanila sa kinabuhi sa kawad-on ug maoy hinungdan nga nag-working sila kaniadto aron makaeskuyla (si Linda isip katabang sa usa ka dakong lungsod, si Belen isip saleslady sa usa ka supermart sa usa ka siyudad).

 

Tiaw mo, gumikan kay igo-igo ra gyod ang pagkaon, maantos na nila bisag puwerte nang gutoma nga dili matumong sa saktong oras ang ilang pagpangaon sanglit paaboton pa nilang manghawa ang nagsigeg lili nga mga mulupyo sa ilang balay yawat na lang nga madalitan og bisag salin-salin na lang gikan sa ilang pinalit usahay nga gamayng konsumo sa haskang layoa nga sentro sa baryo. Usahay, ila na lang intawong bahinon ang ilang linuto (bisan og lugaw na lang) alang niadtong mga estudyanteng makaluluoy nga magtindog-tindog o kaha magbahis-bahis sa gawas sa balay. Ikahimuot na lang sab nilang tawgon og "anghel sa kawad-on" ang usa ka batang ginganlan og Angel (wala gyod nila masayri nganong mao kiniy gingalan sa mga ginikanang dunay lumadnong ngalan), nagpangedarog kuwatro, mokatkat-katkat sa bentana sa balay sa duha (pinaagi sa pagpatong sa kawayang lingkoranan sa gawas), molili-lili sa mga giwang sa bungbong, ug mosiplat-siplat sa pultahan dayong labay kanila og labihan ka inosenteng pahiyom! Nahatag gyod intawon ni Linda ang halos katunga sa bahin niyang lugaw!

 

Ah, kon wala pa unta mabungkag ang mini-dam sa kusog nga pag-uwan sa nangaging mga bulan! Oo, ang dam nga tinubdan sa tubig alang sa basakan sa mga lumulupyo, ang nagdala kanila kaniadto og pagdis-og sa panginabuhian, ang hugot nga gidepensahan nila kaniadto sa mga pagpangduda nga gipaluyohan kuno sa mga komunista, ang naghatag kanilag kalinaw sa hunahuna ug kahayahay sa pagpakabuhi.

 

Apan kon ang kawad-on ang mingtukmod kaniadto sa mga mulupyo aron himoon ang dam, mao sab karon ang minghugpong kanila aron buhaton kini pag-usab. Sa tabang sa usa ka NGO kun non-government organization nga maoy miabag kaniadto sa pagpahimo sa dam ug usab maoy nagpadagan sa maong literacy school, dunay nagsingabot nga mga hinabang, maong tua na karon, ug lagmit ugma pa moabot, ang nagkabayong mga mulupyo aron kuhaon sa sentro sa baryo ang mga galamiton ug panginahanglan sa pagbuhat sa dam.

 

Ug busa nianang adlawa, naghinam-hinam na ang tibuok komunidad sa pagpaabot sa ilang "kaluwasan" gikan sa nagkuyanap nga kagutom. Nanilingan na ang ilang mga pahiyom ug paglaom. Naglantaw na sa unahan ang mga estudyanteng wala pa makatunghag balik alang sa ilang dili na matugaw nga pagtuon puhon.

 

Nagpanglantaw na sab matag karon ug unya sila si Linda ug Belen sa bungtod nga agianan sa nagkargadang mga kabayo; nagpaabot sab sila sa gipadalikyat nilag papalit nga konsumong bugas-humay ug bulad. Sa kabalakang basig maugmaan pa kinig abot, giseguro sa duha nga duna pay mabilin nga usa ka tsupa nga bugas-humay (nga gipadala sa ilang mga higala sa lungsod) hangtod sa pamahaw sa sunod nga adlaw. Apan lagi, nahatag ni Linda ang katunga sa inahan sa nagsigeg hilak nga bata sa silingang balay hinungdang nasuko ug nakigbungol si Belen kaniya.

 

"MGA mananap gyod mo!" pamalikas na sab ni Belen nga puwerte nang abog og bunal sa baboy ug sa iro ug sa itoy pagawas sa balay. "Peste gyod mong mga mananapa mo!" niya na sab dihang nahipandol siya sa kahoy nga giali sa walay sera nga pultahan humag paspas nga nakalukso ang iro ug nagkamamong lusot sab sa itoy. Mayna lang kay wala niya mabuhii ang lamparilya ug gani naiwagan pa ang iya untang mahikadagmaan.

 

Pamati ni Linda, modulot sab sa iyang lawas ang matag bunal ni Belen sa mga hayop ginamit ang nagkagabok nga tukog sa silhig. Gusto na gyod niya kining atubangon apan nagpugong ra gyod siya ug giutong na lang ang mabati na nga kasuko. Iya na lang gipanid-an kon nagsultianay ba ang mga mulupyo bahin sa pagtratar ni Belen sa mga hayop apan wala siyay madunggan kondili ang ilang padayong paglubok ug ang pupanagsang pagtiyabaw sa pila ka bata. O di ba pod kaha tinuyo ni Belen ang pagbinisaya sa pagpamalikas aron dili dayon masabtan sa mga nakadungog? O kaha taas ra gyod ang salabotan sa mapaubsanon ug mahigalaong mga lumulupyo? pangagpas ni Linda.

 

Nagsagadsad nga mibalik taudtaod si Belen sa balay humang nangahanaw sa dulom ang gikasilagang mga hayop. Sa giwang sa salog sa taas, nakit-an ni Linda dinha sa iyang paghapa nga gisikad-sikaran ni Belen ang ali sa pultahan ayha lugos nga gitikang ang tiil pasulod. Iyang gibutang ang lamparilya sa walay tabon nga kawayang talad-kan-anan nga mora nag gihapinan sa nagkanap nga katugnaw sa kagabhion. Wala na panumbalinga ni Linda, nga nahigawas na ang ulo sa moskitero, ang paghagiyong ug pagpamaak sa nanggara na sab nga mga lamok samtang nagtan-aw siya kang Belen.

 

Sa atubangang Belen, naiwagan sab ang transistor nga radyo nga mora bag nahaw-as sa siga sa lamparilya sa pag-inusara ug pagpanugnaw niini sa dulom. Gisulayan niya kinig abli apan nagsagarat na ang tingog. Dili na gyod magsilbi ang gipukpok na nga mga bateriya nga giduot pa gyog sulod pinaagi sa paghikot sa radyo og lastiko. "Nah, matuok na gyod si Doktora Rosaroso!" niya pa kadtong naminaw silag "Kini Ang Akong Suliran". Hinuon, natilok pa sa duha ang nahabiling enerhiya sa mga bateriya diha sa ilang pagpaminaw sa mga balita bahin sa bunyag sa anak ni Manny Pacquiao nga si Queen Elizabeth kaganina. Nakapaniplat hinuon si Belen sa nagbitay sa bungbong nga kalendaryo nga nagbalandra sa hulagway sa bantogang boksidor ug sa iyang pamilya, ug mipakibo na lang siya sa iyang mga abaga.

 

Taudtaod, nahikurat na lamang siya dihang dunay morag gidagpi sa iyang tiil nga bugnaw nga butang. Ang itoy diay, nanilap! Nakatuod na pod diay sa lungag! Hinay niya kining gisikaran kay nahadlok siya nga basig paakon, nakit-an man god kas-a niyang mipaghot na kini sa baboy. Ah, morag nagpakaigo na lang gyod ni sa pagpanilap sanglit mao sab ang gibuhat niini sa radyo sa miaging adlaw! niya pa sa hilom. Nahibalo siyang dinha ra ang itoy nga nagpanimhot-simhot sa yuta ilalom sa talad-kan-anan, apan daw nagpalamuypoy na siya nga bugawon kini pag-usab.

 

Gipalong na lang ni Belen ang radyo, wala na gyod kiniy tingog. Mihanggap siyag bugnawng hangin, gipugngan niya kini sa iyang dughan, ug hinay-hinay nga gibuhian inubanan sa iyang pagpanghupaw. Sa dan-ag sa siga sa lamparilya, naaninag ni Linda ang morag nanglugok na nga mga luha niini sa dihang dunay misiyagit sa haduol nga balay ug ilang nabatian ang nagsinapaway nga mga estorya sa mga mulupyo nga duna na poy gikawat nga kabayo ug lagmit ang mga bandido na sab ang mingbuhat niini.

 

Kon adtoon ba niya si Belen o magpakisayod sa panghitabo sa gawas, wala mahibalo si Linda. Hinay-hinay siya nga mibangon ug diriyot nga masarasay sanglit wala siyay dalang iwag. Nagpangapkap siyang mikanaog, ang siga sa lamparilya daw naluoy kaniyang mitagbo aron sa pagdawat kaniya sa ubos. Tungod kay nakit-ang miduko si Belen, nagpanuko na siyang duolon kini ug nakahukom nga moadto na lang sa tapok-tapok sa mga mulupyo sa gawas.

 

Sa sulod sa balay, daw gihugop sab si Belen sa kahayag sa siga sa gawas nga mimarka sa mga giwang sa bungbong sa balay. Milili siya ug iyang nakit-an sa nag-ulbong siga sa lao ang pagbahis-bahis sa gikawatan og kabayo. Nagdala-dala kinig lagaraw ug nagbalik-balik og bahad nga gukdon ug hutdon kuno niini og pamatay ang mga mingdagit sa iyang nag-inusarang kabayo. Ang nagsagol nga kasakit ug kasuko nga nagpagiswid sa dagway niini mora bag nagsabwag sab og kasanag sa mga matang nag-alirong ug nagtan-aw. Didto sab si Linda nga morag mipilit ang pagtutok sa tawo nga naila nilang maoy kinalukmayang moestorya nga mulupyong lalaki niining lugara.

 

Taudtaod, mibalik si Linda ug naabtan niya nga naglingkod gihapon si Belen atubangan sa talad-kan-anan. Ania sab dinhi ang duha ka sartin nga yahong sa lugaw apan wala na ang radyo, lagmit gihipos na sa ulahi. Morag mipilit si Linda nga nagtindog sa may pultahan bisan og daw nagpanuklod na kaniya ang tugnawng hangin aron mosulod. Gikuha na gyod diay ni Belen ang gibitay niyang kaldero nga gilutoag lugaw, niya pa sa hilom. Kini ang mipadayon ganina sa paglugaw ug naghigda na siya dihang miabot kini. Ambot kon diin gyod ni mahiadto sanglit wala man poy dalang kamote. Lagmit nanilingan ug dayon nanghimasa sa sapa. Wala na sab kini magpanumbaling kon duna bay pagkaon sa kosina ug milahos na lang sa taas dayong higda.

 

"Wala pa diay ka manihapon?" bungkag ni Belen sa kahilom, ang iyang panan-aw dinha sa talad-kan-anan.

"Wa… wala pa. Para gyod unta nimo nang tanan," nagpanukong tubag ni Linda dayong hinay-hinay apan daw bug-at nga mitikang sa ali sa pultahan.

 

Kadiyot nga kahilom.

 

"Unya, dili pa ta manihapon?" ni Belen. Agig pagdawat sa agdang, Belen, milingkod si Linda sa atubangan niini.

 

Niining higayona, ang tul-id nga siga sa lamparilya morag mas mipatugnaw pa sa kagabhion. Ang bugnaw nga lugaw sa ilang atubangan morag mas nagpakurog pa sa ilang kaunoran.

 

"Pasayloa ko, Lin, ha," nagkarat-karat nga tingog ni Belen, ang iyang mga luha nagsugod na og panglugmaw. Morag duna pa unta siyay isumpay apan wala na niya mapugngi ang pagbuhagay sa iyang mga luha. Ug sa nagbakho na niyang sulti: "Naulaw gyod ko, Lin, nahakog ko sa gamayng butang. Abi kog anad na ko sa kagutom pero modulot pa man gyod diay!"

 

Kahilom. Ang paggakos ni Linda ug ang paghapuhap niya sa ulo ug likod niini igo nang panghupay sa kasakit sa higala. Sa gawas, ang malukmayong mga tambag sa mga mulupyo sa gikawatang silingan daw nagpakalma sab sa kagabhion.

 

Pila pa ka gutling, ilang gisalohan ang lugaw nga panihapon. Sa dihang mikatkat ang itoy sa lingkoranan ug mitaguktok sa ulo niini ang kutsarang gipukpok ni Linda, milugwa sa nanghubag nga mga mata ni Belen ang kahimuot, ug iyang komedya: "Kagutom ra na, Lin!" Nakapanghupaw na lang og lalom si Linda dayong buhi og pahiyom nga daw mihabwa sa tanang naluom nga pagbati sa iyang dughan. Ug sa morag nanamin sa iyang mga mata nga siga sa lamparilya, migilak ang migitib nga lusok sa iyang mga luha.

 

Nagkahinay na sab ang mga sultianay sa mga mulupyo sa gawas. Nila pa ug walay pagduhaduhang giuyonan sa gikawatan pinaagi sa naandang pagbungat sa mga B’laan og yeshen o ‘mao gyod’, tabang-tabangan kuno nilag sulbad ang mga kaso sa pagpangawat og kabayo, labing maayong pamaagi kuno mao ang pagdakop sa daw ihalas na kunong mga bandido. Gawas nga magtinampohay na sab sila kuno og kusog alang sa subling pagtukod sa dam.

 

Taudtaod pa, diha sa paghigda og balik nilang Belen ug Linda, hinay-hinay nga nanggimok ug dayon nagdinaganay na sab ang mga ilaga sa atop, ug sa wala lang madugay, naglinayatay kini paubos ngadto sa kosina diin nagkinalandrakas sab ang mga butang-butang sa pagpinangita sa baboy ug sa iro ug sa itoy og mga makaon-kaon.

 

Sa pikas bahin, daw gitabyog-tabyog sab sa kaawaaw sa kagabhion ang pupanagsang pagtiyabaw sa usa ka bata sa silingang balay. Ang nagpadayong tinaguktok sa paglubok sa lain pang balay daw mipahinanok sab sa nagkabagang kadulom sa kagabhion.

 

"Fye kifo," pinahunghong nga sulti ni Belen.

 

Kadiyot nga kahilom.

 

"Fye, maayo," pinahunghong sab nga tubag ni Linda.

 

"Yeshen," ni Belen dayong plastar sulod sa malong.

 

Ug sama sa naandan sa nangaging mga gabii labi na dihang wala na silay madulog nga konsumo, nagdinutdotay gilayon ang duha sa paghigda sa may tunga-tunga nga bahin sa banig human mapanegurong nahipos na sab ang mga class record ug libro sa ilang mga ulohan ug sa ilalom sa mga unlan, ug usab ang mga sudlanan sa sinina sa ilang tiilan. Nila pa, dili puydeng mogawas ang ilang mga lawas, dili puydeng paakon sila sa mga mananap.

 

Ah, ugma damlag, madunggan na ang dahunog sa magsingabot nga mga tunob sa mga kabayo!

 

(KATAPOSAN)