Sugilanon ni Nards Ver Melendres
Linao Beach, Ormoc City
ANG balita nga si Imong giabat nakapaukay sa tibuok balangay sa Apokon. Ang maong tabi-tabi ingon sa kalayo nga kadali da kaayo mikaylap. Sa dapit nga maoy pundokanan sa mga tawo sama sa tubaan, barberohan ug sa mga sugalan—way laing gipanagsultihan: ang mahitungod ra gayod sa nahitabo kang Imong nianang miaging gabii nga kuno mao lagi, giabat.
“Kayamat diay, Lo,” sugod ni Noy Andes nga nagdigo sa iyang hiniktang ugis, “impas man diay unta si Imong kon wa pa makadagan niadtong usang gabii— giabat kuno og manti-anak!”
“Bitaw kuno. Manguno lang ta kay wa man tang kakita, Noy,” pahiuyon ni Salo nga naghapyod-hapyod sa iyang buyogon nga bag-o pa niyang gidam-ogan og tubig. “Apan diin ba diay si Imong, Noy Naryo, nga giabat man siyag manti-anak?” pakisayod ni Salo.
“Ay, hibalo ka na man nga tingdulyan na karon. Manayming god untag pamuwak sa kadulyanan nila ni Digirmo-Floring. Unya unsa ba hinuong pamuwaka nga gitagbo man hinuon siyag manti-anak,” matod ni Noy Naryo nga mikuha na usab og laing hiniktan didto sa tangkal. “Pero nag-ulan-ulan sab hinuon tong gabhiona sa pag-adto ni Imong,” padayon ni Noy Naryo. “Mao kunoy igula nianang mangtasa kon mangtas man gani ang itawag ta nianang panuwaya. Espoko mong nagkabang-kabang kuno ang tingog ni Imong og dinagan kay migukod man kuno ang abat.”
“Unya, hain na man intawon ron si Imong?” sukot ni Salo kang Noy Naryo nga karon nakigsikad kang Sidro-Kiang nga mao pay paghiabot nga nagdala sa iyang talisayon.
“May lain pa, di tua sa Pangi sa ka Mano Ekoy nga tambalan. Kay hangtod karon, ingon og nagsalimuang pa si Imong. Tungod tingali sa tumang kalisang.”
“Tawon sab, no,” ni Sidro-Kiang. “Hilabihan na karong lipaya ni Digirmo kay wa na may mamuwak sa ilang dulyan. Wa nay makapangawat!”
“Mo lang!” ni Noy Karyo. “Kinsa gong isoga ang mangahas pagpanayming pa dinha nianang kadulyanan nga di na man gyod mosipyat. Seguro man gayod nga abton…”
“Angay nga magpasalamat si Digirmo sa manti-anak kay wa nay manghilabot sa iyang kadulyanan. Mag-ayo sa mangtas?!” sagbat ni Salo. “Kaniadto, wa gyod intawoy matila ang tag-iya kay hutdon man lang og kawat sa mga mananayming. Pero karon, sus, magtapok lang kuno ang mga puwak sa punoan, wa na gyoy mopasipa pagpanghilabot,” matod ni Salo nga nagpanglitik sa iyang mga tudlo nga birig-birigan usab sa iyang hiniktan.
“Ikaw,” ni Noy Naryo pa, “dugay ka na man gyod dinhi sa Davao, ingnon tang pu’nga, una ka man gyod sa duyan dinhi ning dapita, unsa ba gayod kanang mangtas nga manti-anak nga gikahadlokan man pag-ayo?” pakisayod ni Noy Naryo kang Sidro-Kiang.
Wala dayon makatubag si Sidro-Kiang. Ingon sa may gipinsar siya. “Buyno, paminaw mo pag-ayo.” Ug mitan-aw siya kang Salo unya ngadto padayugdog ang iyang tinan-awan kang Noy Naryo nga mipahiluna paglingkod ibabaw sa lusong nga naggunit sa manok nga kinuha sa tangkal. “Iasoy ko kaninyo ang diyotay kong nahibaw-an mahitungod sa manti-anak ug kining akong nasayran gikan kini sa mga sugilanon nga nagagikan gayod sa mga dila sa mga lumad ug tumitindok ning dapit nga mao ang mga Mansaka. Matod pa sa mga Mansaka, kini kunong manti-anak naggumikan sa usa ka inahan nga way bunyag kun dili Kristiyanos nga maunong ug mamatay sa pagpanganak. Ang hitsura kuno niini susama sa iring,” padayon ni Sidro-Kiang, “ang tingog sama gayod sa uha sa bata nga bag-o pang natawo. Kadtong inahan nga way bunyag nga mamatay sa pagpanganak mahimo kuno nga manti-anak ug lalaki gyod ang abton kay mao man kunoy nakaingon sa ilang kamatayon busa lalaki gyod ang buot panimaslan.” Nahunong ang asoy ni Sidro-Kiang sa dinhang misagbat si Salo.
“Unsaon man nila ang mga lalaki?” mahinamon nga nangutana si Salo. “Ila kahang patyon kon ilang hisakpan?”
“Patyon gayod!” pintok nga tubag ni Sidro-Kiang. “Ang kinatawo kuno sa lalaki maoy supsopon sa manti-anak hangtod nga kahubsan sa dugo ang lalaki ug mao nay kamatyan.”
“Siyaro na man kon di ta kamatngon?” salindot ni Noy Naryo nga mitan-aw kang Sidro-Kiang.
“Mao kanay nakapait kay di gyod kuno ta kamatngon nga supsopon na diay ang atong kinatawo. Kay matod pa sa mga lumad nga kon motingog ang manti-anak nga duol na kaayo sa imong paminaw, kana nagpasabot nga layo pa kaayo ang mangtas. Apan kon layo gani kaayo ang iyang uha ug mingaw na kaayo nga pamation nga ingon sa manuhot-suhot na sa atong galamhan, kana naa na sa atong duol.”
“Haskang kuyawa diay, no?” hapit magkadungan si Salo ug si Noy Naryo.
“Sus, kuyaw mo lang?” ni Sidro-Kiang.
“Di gyod ta kakitag paagi nga makalikay niana…?” ni Salo.
“Ngano gong dili. Pinaagi sa babaye— babaye kuno ang bugtong sumpa nianang abata!”
“Nganong babaye man…?” tukso ni Noy Naryo.
“Kon ngano nga babaye ang sumpa sa maong abat, wa kaayo ko mahibawo sa katarongan kon ngano. Apan mao kanay sulti sa mga lumad. Ang manti-anak hadlok kunog mga babaye.” Nahunong ang panagkabildo sa tulo kay giapas man si Sidro-Kiang sa iyang kamagulangang anak aron mamahaw. Ug mao kadto nga nag-ihayay silag pamauli.
BANTOGAN ang dulyan ni Digirmo-Floring sa balangay sa Apokon. Ang kabantog niini miabot pa gani sa silingan nga mga balangay sa Pangi ug Anibongan. Kini gong kadulyanan nila ni Digirmo-Floring uno na lang sa kahimunga. Gawas nga dagko usab og mga bunga, lamian pa gayod kay kasagaran mga punokon man. Sa nangaging katuigan, dako kaayo ang nasapi niini sa magtiayon. Espoko nga mosapi man sila og tagkapin sa duha ka libo ka pesos matag pamunga niini. Niadto ganing ming-aging duha ka tuig, mingsapi man sila og tulo ka libo.
Apan karon laging pamungaha ug sa miagi, halos na gani silang makatilaw sa ilang dulyan. Kanang inigkabuntag sa ilang pagpanibaw sa mga punoan, wala na gayoy bisan usa na lang ka bungang puwak nga mahibilin. Hutdon lang og kawat sa mga mananayming. Ug usa sa hawod kaayo niini mao si Imong.
“Mga salbahis! Wa gayoy gibilin ang mga panuway! Maorag ilang tinanom! Di uroy maikog sa tag-iya nga maoy naghago!” Nagbagutbot si Digirmo usa niana ka buntag sa iyang pagduaw sa ilang kadulyanan nga wala gayoy nahabilin. “Wa uroy tuk-i sa pagsubad sa dili ilang kinabudlayan.”
Mipauli si Digirmo nga naghambin sa tumang kasuko. Miabot na lang siya sa ilang balay, nagsige gihapon siya og yawyaw. “May adlaw rang hisakpan ko kamong mga salbahisa mo! May adlaw ra!” Nagpangusmo si Digirmo sa kasuko.
“Ay, pasagdahi na lang kana, Digirmo, unsaon ta man nga wa mo man hisakpi sa akto,” badlong sa iyang asawa. “Alang-alang man usab og mamasangil kag tawo nga wa mo man makita?”
“Ah, patagmon ko gayod kanang mga salbahis!” matod ni Digirmo nga hiibanan nag diyotay ang kasuko.
Mao kadto ang hinungdan pagsugod sa abat-abat sa kadulyanan ni Digirmo-Floring. Sukad niadtong nahitabo kang Imong nga giabat og manti-anak, wala na gayoy mipasipala pagpangawat sa kadulyanan ni Digirmo-Floring. Karon, nakabaligya na usab ang magtiayon. Apan salin na lang sa miaging semana.
NAGKAABOT sa tubaan ni Nang Eska sa Krosing sila si Salo, Andes, Atoy, ug Sidro-Kiang. Si Andes nga daan na dinha sa pag-abot ni Sidro-Kiang mitunol dayon sa tagay. “O, imo ning tagay, Dro.” Giyarok usab dayon ni Sidro nga way unsaon. Gitunol usab ni Salo ang laing tagay ngadto kang Andes ug way namisik, hasta ang lawog giinom.
Nagdako ang ilang inom. Ug nalakbitan na ang kadulyanan nila ni Digirmo-Floring.
“Dro, ako belib man gyod ko sa imong kaisog,” ni Salo nga medyo nagkanguhal nag diyotay, “pero sa di ka moadto sa kadulyanan ni Digirmo-Floring?”
“Yati ra…?” ingog nahasinta si Sidro-Kiang sa gisulti ni Salo. “Bisag karon dayong gabii…” hagad ni Sidro-Kiang.
“Di ka diay mahadlok og manti-anak? Unyag abton ka?” ni Andes human moyarok sa iyang tagay.
“Sus, Des, Lo, Toy… sultihan ta mo sa tinuod nga bisag usa pa ka dosenang manti-anak, di gyod malisang si Sidro!” panganti ni Sidro-Kiang. “Pabuang-buang diay silag abat-abat kang Sidro, kilawon ko pa silag way suka-suka!”
“Bi, aron gayod masukod nato ang kaisog ni Abay Sidro,” matod ni Andes nga mitan-aw kang Salo, “magpustaanay god tag tagsa ka damang tuba. Unsa, Bay Salo?”
“Sugot!” salo dayon ni Sidro-Kiang. “Unsaon pagdaog?”
“Nia: karong gabii, moadto ka sa kadulyanan ni Digirmo-Floring,” esplikar ni Atoy. “Kon makadala ka ganig dulyan, way daghang estorya, daog ka na dayon sa atong pustaanay. Usa ka damang tuba dayon ug ang mapilde maoy mobayad!”
“Basta makadala ka lag dulyan, pilde na mi!” dason ni Salo.
“Areglado!” matod ni Sidro-Kiang nga miyarok dayon sa iyang tagay. “Si Sidro may hadlokon…!”
Pagkagabii, nag-abot sila sa tubaan sa Krosing. Mga alas onse tingali kadto ang takna. Maoy ilang sabot nga magpaabot gayod sila si Atoy, Salo, ug Andes. Giabot na silag kalaay kay wa man gihapon mopatim-aw si Sidro. Nagtuo na sila nga gibinuangan lang silang Sidro-Kiang.
Pagkataudtaod, miabot si Sidro-Kiang nga nagbaguod sa walo ka buok dulyan nga iyang gisinangay. Tagup-at matag tumoy. Naniga ang ilang mga mata pagkakita nila kang Sidro-Kiang nga nagkindang-kindang nga naglakaw.
“Unsa na, pilde na mo?” sukna dayon ni Sidro human ikabutang ang iyang gisinangay dinha gayod duol sa nahimutangan ni Salo ug Andes.
“Matay… belib na mi nimo, Dro,” ni Salo.
“Unya, wa ka abtag manti-anak?” ni Atoy nga naghinam-hinam sa itubag ni Sidro-Kiang.
“Hain bay manti-anak nga mipatim-aw!” mapagarbohon si Sidro-Kiang nga namulong. “Hadlok lagi na sila kang Sidro…!”
Giinom dayon nila ang usa ka damang tuba. Igo pa lang gani nanginit ang dalunggan ni Salo, misugod na usab siya paghagit: “Usab gihapon ta sa Sabado puhon. Usa gihapon ka damang tuba!” ni Salo. “Tingalig wa lang kaalinggat ang manti-anak karong gabhiona. Wa man god mag-ulan-ulan…”
“Bisag kanus-a, sugot ko kanunay,” bahad ni Sidro-Kiang.
LABIHANG sukoa ni Digirmo nianang pagkabuntag. Duha ra ka puwak ang iyang nakuha sa iyang pagtibaw. “Misalga na sad da!” nagkanayon ang iyang hunahuna. “Karon, masuway ka gyod!” Ug mibathay ang usa ka ahat nga pahiyom sa iyang ngabil.
Sayo pa gani sa gabii, naghupo-hupo na si Digirmo sa iyang kadulyanan. Nakasaad na siya nga mentras nga duna pay nahabilin nga bunga, dili na gayod niya paltahan ang pagbantay. Matag gabii, modumdom na lang siya niadtong labong nga punoan sa abaka nga iyang gihapinan og mga unas. Adto siya maghigda-higda.
Mag-ikasiyam pa tingali ang takna sa kagabhion, dinha nay kasikas nga nabati si Digirmo. Mikuba-kuba ang iyang dughan. “Masakpan ka na gayod nako karong salbahisa ka!” matod niya sa hilom.
Ang gagmay nga mga sanga sa kahoy nga gaay na dinha sa yuta nagpangalugti, kaha, hitamakan sa tiil sa tawo. Unya, mibulto sa kagabhion ang anago sa tawo nga hilomon nga nagsugod nag pamunit sa puwak nga bunga sa dulyan. Nakita ni Digirmo nga may dalang lighter ang tawo nga mosiga ug unya mapawong na man, kaha, maoy gihimong iwag sa kanahan.
Gisugdan na usab ni Digirmo ang pagpislit-pislit sa tiyan sa iyang dala. Mibuhagay usab dayon ang uha-uha nga daw hilak sa masuso. Kusog nga uha. Nakita ni Digirmo nga igo lang milingi-lingi ang tawo. Unya iyang gipahinayan pagpislit. Mihinay usab ang tingog. Mingaw. Apan ingon sa wa gyod batiag kahadlok ang tawo kay igo man lang kining mihunong sa pagpamunit sa bunga. Giabot og kapikal si Digirmo. Iyang gibutang ang munyeka nga Pinaskohan sa iyang anak nga gikan sab sa iyang manghod nga atua na sa Tinipong Kaestadohan— munyeka nga mouha kon pisliton ang tiyan. Gikuha niya ang ringga nga sinudlan nag gas ug iyang gidagkotan ang kandela nga gitaod nang daan sa tumoy sa ringga. Gipunit niyag balik ang munyeka ug gikusog pagpislit uban sa pagbomba sa ringga. Mialibwag ang daghang kalayo nga walay kalainan sa santilmo nga naghuramentado.
Labihang pugong-pugong ni Digirmo sa iyang katawa dihang nakita niya ang tawo nga mikaratil og dagan nga nagpaninggit og pakitabang.
(KATAPOSAN)