Ni ZAC B. SARIAN
ANG makapuno usa ka mahalong matang sa bunga sa lubi nga nagbaton og humok nga unod, gigamit sa paggama og nagkadaiyang matam-is kun sweets. Gigamit kini sa halo-halo, ice cream, yema, kendi, mga produkto sa panaderiya ug uban pa. Ugaling lang, kay ubos sa ordinaryong kondisyon aduna lamay pipila ka punoang mamungag makapuno. Sa gatosan ka bunga sa usa ka punoan, kasagaran pipila lang ang makuha nga makapuno.
Hinuon, ang mga mag-uuma karon mahimo nang mananom og lubi nga mamungag sento porsento nga makapuno. Ang semilya nga itanom mahimo nang makuha sa pipila ka nursery nga gipanag-iya sa gobyerno ug pribado. Niini, ang mga mag-uuma magpasalamat og dako kang Erlinda Rillo, usa ka siyentista nga sa sayo ning tuiga miretiro sa iyang trabaho sa Philippine Coconut Authority Research Station sa Guinobatan, Albay.
Sa sayong mga tuig sa 1960s, ang teknik unsaon sa pagpasubol (sprout) sa butbot (embryo) sa makapuno nadiskobrehan ni anhing Dr. Emerita de Guzman sa UP Los Baños. Kasagaran, ang makapuno dili mosubol apan makamugna og semilya pinaagi sa pagpasupang sa butbot niini sa nutrient solution nga maoy sagad gamiton sa pagpatubo og semilya sa orkids sa laboratoryo.
Apan ning bag-o lang, human sa halos kalim-an ka tuig, ang paningkamot nakapokus nga mahanas sa teknolohiya aron daghan ang mamugnang semilya nga ikatanom. Ug kini natigayon pinaagi ni Ms. Rillo nga nahagit human makatambong sa miting sa Asia-Pacific Coconut Community nga gipahigayon sa Bangkok, Thailand niadtong 1989. Niadtong panahona, nakita niya ang makapuno nga komersiyal nga gipasanay sa Bangkok Flower Center nga nagprodyus og semilya nga gitanom sa Makapuno Island sa amihanan sa Bangkok. Nasayod siya nga ang mga butbot nga ilang gigamit gikan sa Pilipinas. Nahisagmuyo siya niadtong higayona kay ang Thailand nakaugmad og kaugalingong industriya sa makapuno samtang ang Pilipinas walay gihimo.
Sukad niadto, nahimo niyang personal nga hagit nga mohimo og positibong lakang. Gihimo niyang hinagiban ang iyang kasinatian sa coconut tissue culture sa England niadtong 1984 ug ang iyang pagbansay-bansay sa tissue culture sa Colorado State University.
Human sa iyang pagbansay-bansay sa tissue culture, gisulayan niyag hangyo ang iyang mga superyor sa PCA aron makahimo siyag panukiduki sa pagpasanay sa 100% nga semilya sa makapuno. Apan kanunay siyang sultihan nga walay igong pundo. Ug ang pagprodyus og makapuno dili maoy ilang prayoridad.
Samtang sa laing bahin, ang iyang propesor sa tissue culture sa England misugyot kaniya nga maghimo og proposal ngadto sa GTZ, usa ka ahensiyang Alemanhon alang sa teknikal nga panagbulig. Naghimo tuod siyag proposal niadtong 1986 apan wala siya magdahom nga dunay mahitabo. Gani, iya kining nakalimtan. Ug niadtong 1989, usa ka pribadong tigtambag sa ahensiya sa Germany miabot sa Guinobatan. Gipangutana siya kon unsay iyang buhaton kon maaprobahan sa GTZ ang iyang proposal. Apan siya dili gihapon seguradong dunay positibong mahitabo.
Wala madugay, miabot ang panabang. Gipahibalo siya nga ang GTZ andam mohatag og pundo alang sa pagtukod og usa ka modernong tissue culture laboratory, nga mas sopistikado pa kaysa ubang laboratoryo sa nasod. Siya ang gipili nga mamuno sa ugbahong Philippine German Coconut Tissue Culture Project, nga wala lang magsentro sa produksiyon sa makapuno. Ang proyekto midagan gikan sa 1990 hangtod sa 1998. Ubos sa proyekto, gibansay niya ang iyang mga sakop sa teknik sa tissue culture ug iyang gipakita nga ang lubi mahimong ma-clone gamit ang wala pa mahingkod nga bulak sa ordinaryong lubi.
Kanunayng magpahinumdom sa iyang hunahuna ang iyang kagustohan nga makatabang nga maugmad ang industriya sa makapuno sa nasod bisan pa sa kamatuoran nga ang iyang mga superyor kanunay mosulti nga wala silay igong pundo alang sa iyang mga tumong. Apan sa kadugayan miabot ra ang suwerte. Namugna ang STAND o Science and Technology Agenda for National Development sa Department of Science and Technology. Giagni siya ni Dr. Ricardo Lantican nga maghimo og proposal sa DOST, pinaagi sa PCARRD, alang sa usa ka proyektong panukiduki sa makapuno. Ug kini usa ka dakong kahigayonan alang kaniya. Ang DOST mihatag og pundo sa iyang proyekto nga giulohag “Makapuno Comprehensive Technology Development and Commercial Program.”
Bisan wala pa ang maong proyekto, nakahimo na siyag kaugalingong eksperimento sa pagmatuto sa butbot sa makapuno. Nadiskobrehan niya nga sa paggamit sa nutrient solution nga naugmad sa University of London, paspas siyang makapasanayg semilya sa 100% makapuno. Sa maong proyekto, unang hugna niini ang commercial production sa semilya sa makapuno, sunod ang pag-ugmad sa produktong pagkaon ug dili pagkaon gikan sa makapuno, ug ikatulo ang impact assessment sa proyekto.
Sa sinugdan, hinay ang lakat sa pagmugna og materyal nga itanom tungod kay limitado ang butbot. Hinuon, sulod sa pipila ka tuig, nakaprodyus siyag ubay-ubayng materyal alang sa usa ka mamumuhunan gikan sa Pilar, Sorsogon, nga gitanom sa 10 ka ektarya. Kini ang nahimo niyang nag-unang tinubdan sa mga butbot nga giamuma sa laboratoryo. Hangtod nga nakapasanay siyag daghang semilya nga ikatanom. Gani, ang usa ka mamumuhunan gikan sa Masbate inisyal nga mipalit og 2,000 ka semilya nga gisundan usab og laing 2,000.
Apan ang problema kay ang semilya sa makapuno dili mahimong ibaligya gawas sa Bicol tungod sa pagdili nga mokatap og samot ang sakit nga cadang-cadang. Daghang pumapalit gawas sa Bicol nga gusto untang mopalit sa semilya niyang itanomay apan napakgang gumikan sa pagdili. Nakahunahuna si Linda nga ang solusyon mao ang pagtabang nga mapahimutang ang laboratoryo sa tissue culture sa mga kolehiyo ug ubang institusyon sa kagamhanan aron sila makaprodyus og semilya sa makapuno nga gikinahanglan sa mga mag-uuma sa ilang lokalidad. Bisan dunay mga kabilinggan, napahimutang ra ang mga laboratoryo sa mga institusyon sa kagamhanan diha sa Leyte, Davao City, Zamboanga, Cavite State University sa Indang ug sa Sta. Barbara sa Pangasinan.
Gitabangan usab niya ang pribadong mga kompaniya nga makapahimutang og kaugalingong laboratoryo, apil na niini si Dr. Lita Ago sa Legazpi City ug ang PhilHybrid Inc. sa Los Baños, Laguna. Ang PhilHybrid nga nagsugod sa ilang operasyon sa 2004, nagprodyus karon og mga semilya alang sa komersiyal nga panginahanglan. Kini tungod kay ang kompaniya adunay plantasyon sa puro nga makapuno sa Sto. Tomas, Batangas nga makaprodyus og mga 2,000 ka bunga matag buwan. Tungod niini, daghan usab ang butbot nga maamuma sa laboratoryo sa UP Los Baños, diin ang kompaniya nangabang og yuta. Nagbaligya sila karon sa ilang naprodyus nga semilya ngadto sa publiko sa tag-P650 kada usa. Kon ang uban naghunahuna nga ang presyo nga P650 kada semilya mahal ra kaayo, si Linda wala maghunahuna niini kay dili lalim ang pagpasanay og semilya nga mogugol og duha ka tuig usa ikabaligya. Ang butbot ipaubos sa daghang pagbalhin-balhin ngadto sa haom nga test tubes ubos sa sterile conditions. Ug ning maong proseso, dili kalikayan nga duna usay mamatay.
Sa laing bahin, ang PhilHybrid nagproseso usab sa unod sa makapuno ngadto sa bottle sweets ug candies. Hinuon, kasagaran, ang mga unod ibaligya ngadto sa mga prosesor.
Gibutyag ni Linda nga dunay dakong panginahanglan sa makapuno karong panahona. Ang lokal nga prosesor kulang kaayo sa suplay busa ang ubang nanaggama og binotelyang makapuno mingsulay pagsagol og unod sa ordinaryong lubi sa uban nilang mga produkto; 60 porsento sa ordinaryong lubi ug 40 porsento sa makapuno.
Dugang niya, nga ang dagkong mga kompaniya sama sa San Miguel Corporation nanginahanglan karon og tinoneladang makapuno matag buwan. Ug sa pagdaghan sa semilya nga mahimong mapalit sa nagkadaiyang dapit sa nasod, ang espesyal nga unod sa lubi gilaoman nga mahimo nang mapalit sa dinaghan.
Sa pagpananom og makapuno, ang mag-uuma mahimong mokitag daghang kuwarta tungod kay P30 ngadto sa P40 ang kasamtangang farmgate price kada bunga. Dili sama sa ordinaryong bunga sa lubi nga dili gani makaabot sa katunga ning maong presyo.
Ang nakaayo sa pagpananom og makapuno kay ang panginahanglan sa pagpatubo niini dili lahi sa ordinaryong lubi. Kinahanglan usab kining abonohan og asin, kemikal apil na ang organikong abono. Sa paggamit og abonong kemikal, usa sa rekomendasyon ang pag-abono sa matag punoan nga adunay sagol nga duha ka kilong asin, upat ka kilong coir dust ug upat ka kilong ugang iti sa manok. Ang sinagol mahimong tungaon sa pagbutang, kaduha sa usa ka tuig.
Niadtong Pebrero ning tuiga, miretiro na si Linda sa PCA. Apan wala siya moundang sa pagtrabaho alang sa pagpalambo sa pagprodyus og makapuno. Gani, ang lokal nga kagamhanan sa Bohol nangonsulta na kaniya unsaon pagbutang og laboratoryo alang sa pagpasanay og semilya sa makapuno. Ang tagtanyag (proponent) nagtumong sa merkado sa Tunga-tungang Kabisay-an alang sa maprodyus nga produkto gikan sa makapuno.
Sa iyang pagretiro, gibilin niya ang dakong pagsalig nga ang nabiyaan niyang mga kauban sa Guinobatan station magpadayon sa ilang krusada. Ilabi na karon nga dunay bag-ong mitumaw nga natad sa pagpanukiduki sa makapuno. Usa niini ang pagprodyus og dwarf makapuno trees pinaagi sa pag-cross sa tall varieties ngadto sa dwarf varieties. Gani, ang usa ka tigpanukiduki sa Leyte nakamugna na og ingon niini. Lain usab niini ang pag-cross sa makapuno ngadto sa sweet coconut. Nahimo na kini ni Linda ug naghulat na lang siya nga mamunga ang maong tanom.
Ang panlimbasog ni Linda wala malilong sa mga ahensiya nga kalambigit sa iyang pagpanukiduki. Niadtong 2000, napili siyang Gawad Saka national awardee sa Outstanding Basic Research. Sa 2004, ang Crop Science Society of the Philippines mipasidungog usab kaniya isip Outstanding Agricultural Scientist. Ug sa 2007, gihatagan siyag pasidungog sa kagamhanan isip Outstanding Agricultural Scientist Award, ug giila usab siyang outstanding alumna sa UP Los Baños, Laguna.—