Kinakusgang Unos


Kinakusgang Unos

DINDIN VILLARINO-LOMOSAD

(Unang Ganti, GAWAD KOMISYON '06)

 

 

INGOG miiniktin ang kasingkasing ni Nandoy sa iyang nakita: mga mais nga nanuga na. Sa sama kaniya nga mag-uuma, kining talan-awona mas bililhon pas korona sa rayna sa pista sa ilang barangay. Di madugay, makatilaw na pod siya, iyang asawa ug mga anak, og tam-is nga tilaob, o kaha inanag nga mais nga lami paresan og bag-ong sinaka nga tuba. Sa may habig sa tuo, ang iyang tanom nga mga utanon maayo pod og tubo. Libsog ang mga paliya ug okra; ang ilang mga bunga nanag-ilogay og kumpayot sa sanga.

 

Di nila mahurot og kaon ang abot nilang utanon busa kausa matag semana molugsong si Biyay, ang iyang asawa, sa lungsod aron itumod ang ilang sobrang abot ngadto kang Insek Owa nga may sari-sari store. Mipasad ang iyang mga hinyap samtang naghinam-hinam sa abunda unya nga abot. Maayo unta og walay bagyo nga moabot kay kon mokusog ang hangin, impas gyod ang akong mga tinanom, tuaw niya sa kaugalingon.

 

“Maayo kay nia ka na, Doy,” timbaya ni Biyay samtang gidawat ang usa ka bulig saging-tundan nga iyang gihapit pagtuba sa laka ubos sa ilang balay. Iyang naabtan si Biyay nga nagharos og kamunggay alang sa ilang panihapon.

 

“Pag-alog kaha usag tubig didto sa tabay kay kanang tubig sa banga igo na lang nato imnon,” sugo ni Biyay. “Wa na koy magamit panghugas unya sa mga plato.”

 

“Unsa may sud-an nato, Yay?” Pangutana niya sa asawa samtang gikuha ang estopir sa luyo sa banga nga nabulit na sa lumot.

 

“Ada, mag-utan lang ko. Naa may subak nga salin nga tinapa nga dala nako sa lungsod gahapon. Unya ganina gitagaan man ko ni Nanay og duha ka tinabal nga isda sa bato. Bastante na na.”

 

“Sige, kay morag gutom-gutom na ko, da. Sag-ob sa ko.”

 

“Hala, aron igbalik nimo magsukad ko dayon, igo pod moabot si Celso ug si Mira, magkasawo ta.”

 

Si Nandoy nga milapas na unta sa ilang balisbisan mihunong. “Hain man diay si Celso? Si Mira nananghid to nako nga moadto sa pikas bungtod, manghulam og galingang bato, magbingka kuno siya kay may tabo sa San Miguel.”

 

“Ganina ra man tong milakaw, gipakuha ni Sir Juan. Kinahanglan kuno silag motabang og hinlo sa dakong balay sa lungsod. Mouli man kuno ang kamaguwangang anak nilang babaye gikan sa Amerika.”

 

“Ah, kadtong naminyo og Amerkano? Di ba namatay man tong iyang bana, Yay?”

 

“Mao man kuno. Dugay na pod baya nga wa makabalik si Liza dinhi sa ato.”

 

“Sige, dali ra ko. Usa ra ka estopir ang akong dad-on kay aron mapas-an ra nako.” Ug dayong dulhog ni Nandoy ngadto sa tabay.

 

Pagbalik ni Nandoy, igo gayod nga gihaon ni Biyay ang utan-bisaya. Ang kahumot sa gisubak nga sangig ug tinap-anang tulingan nakapasamot sa kagutom ni Nandoy. Gihuwad dayon niya ang inalog nga tubig ngadto sa banga.

 

Iyang nahimatikdan nga nahiabot na si Celso ug Mira. Si Celso nga gradweyting sa high school nagkuskos sa mga sugong nga igsasawod sa tuba. Si Mira, tungod kay wa may klase, nakauli gikan sa siyudad ug karon maoy nag-andam sa ilang panihapon sa lamesa nga kawayan. Kurso nga pagka maestra ang gikuha ni Mira ug nag-major kini og Special Education kay mao may tambag sa ilang mga paryente nga tua sa siyudad kay mao kuno kining kursoha ang gikinahanglan sa Amerika.

 

Kasarangan ang kosina ni Nandoy ug Biyay. Ang tumbanan niini lapok nga nabantok na sa mga tiil. Ang ilang mga bangko nga nahiuyon sa buy-od sa lamesa hinimo gikan sa kahoy nga akasya. Sa may dapit sa tuo nahimutang ang ilang banggira nga giyak-an sa ilang banga ug gipangkulban sa mga plato. May tinalinsan usab nga kawayang lipak nga maoy gisayhan sa ilang pipila ka basong bildo nga kanhi sudlanan sa kape. Sa ibabaw sa ilang lamesa may nagbitay nga bukag nga may tabon— ilang hiposanan sa inun-onan o salin nga sud-an aron dili hung-on sa iring-sungkaban. Ang atop naitom nas anuos. Ibabaw sa may sug-angang bato may gisuksok nga luwag nga bagol ug usa ka bugway sa sili nga kulikot.

 

Mikuha si Nandoy og duha ka buok sili ug gipusa kini sa usa ka panaksan nga utan-bisaya.

 

“Na, hala, mangaon na ta. Agdaha to si Celso, Mira.” Igo si Biyay nakatambong, gihigop dayon ni Nandoy ang init nga utan.

 

“Hmm… sakto gyod pagkatempla, Yay. Sakto pod tawon sa tiyan kong nagdaguok na. Wa kalahutay ang balanghoy nga akong gipaniudto.”

 

“Hala, sige, higop diha mentras init pang sabaw,” pahiuyon ni Biyay nga karon nakasugod na sab pagkaon.

 

“Uy, Mira, dad-a na lang nang kaldero diri aron di na lang ko motindog aron paghukad og kan-on,” sugo ni Biyay kang Mira nga didto pa nagtindog sa may banggira.

 

Karon, miguho na si Celso sa may pultahan ug dayong sang-at niini sa sugong diha sa marko sa ilang balay. Milingkod kini ug gibahog dayon ang utan diha sa panaksan.

 

“Ingon diay to si Sir Juan, Tay, nga paadtoon ka sa Domingo sa dakong balay.”

 

“Unsa man kunoy tuyo niya, Do?”

 

“Ambot. Wa man to mag-ingon, nagtugon lang nga paadtoon ka sa wala pay paniudto.”

 

“Sige. Maayo hinuon nga sa sunod adlaw pa kay ugma magpatabang ko nimo og haras adtong kugon didto sa may dapit sa tabay. Maayo tamnan tog siling kaguko didto. Ighuman natog haras, mamupo tag mga paliya ug okra ug mangibot og sibuyas-dahonan nga madala nato sa lungsod. Mas maayong duna tay mabitbit sa ilang Sir, ba.”

 

“Dad-i pod og mga tulo ka siping saging tundan, Doy. Ganahan man mokaon si Day Clarita anang saginga,” dugang ni Biyay.

 

“Maayo hinuon, Tay, kay mokuyog na lang ko ninyo balik sa lungsod. Misaad og bingka si Flora Torres. Mas lami kuno kon tuba ipatubo,” timang na karon ni Mira nga dugay na usab nga naminaw diha sa talad-kan-anan.

 

Human sa ilang panihapon, milakaw si Celso aron paoron ang tulo ka kabaw duol sa ilang balay labi na kay daghang kawat karon nga nahitabo sa ilang barangay. Maayo na lang gyod nga managana kay anha pa ba kuno manguros inigkilat, matod pang Biyay.

 

Si Mira usab, nagtakos na sa humay nga angay humolan aron magaling dayon niya ugma sa sayong hapon. Ipauli ra ba dayon sa tag-iya ang galingang bato.

 

Samtang nagbaid si Nandoy sa iyang sanggot ug haras, si Biyay nga karon human na nakapanglimpiyo sa kosina— lakip na ang pagpikpik sa abohan ginamit ang silhig-tukog ug tubig aron mobantok kinig samot— nag-alig-ig na sab sa humay nga dad-onon sa ilang Sir Juan Fortun sa Domingo.

 

“Ambot ba, Yay, nganong sisigan mo pa man nang bugas-humay nga daghan mag katabang sila si Sir,” buyag ni Nandoy.

 

“Saba diha, Doy, uy. Maayo na lang gyod nang mohatag tag limpiyo na aron malipay si Day Clarita. Maayo nang matagaan tag biya nga mga sinina. Kana pa bay paliton nako sa ukay-ukay,” tubag ni Biyay.

 

“Unsa kahay tuyo ni Sir nako, Yay, no? Tag-usa man god nga ipatawag ko niya nga didto pa man ko niadtong Lunes aron magsuma sa halin sa kopras.” May kahingawa ang tingog ni Nandoy.

 

“Ada, may laing tuyo tingali si Sir, Doy, nga ikaw lang ang iyang saligan. Malagmit may kalabotan nianang pag-abot ni Liza gikan sa Amerika.”

 

“Maayo unta kon di moabot og duha ka adlaw ang sugo ni Sir kay maayo dayong darohon tong mahawanan namo ni Celso. Nagtiris na ra ba kog mga liso sa sili,” laom ni Nandoy.

 

Apan lahi ang tubag ni Biyay nga karon nagpahiyom sa iyang bana nga klaro kaayong wa na mamati sa ulahing gipamulong ni Nandoy.

 

“Kanindot kaha anang Amerika, Doy, no? Nindot man gani tong Cebu, kadtong SM. Sus, pagkanindot gyod, Doy, kay inigsulod nimo bugnaw kaayo ang hangin unya daghan kaayog mga tindahan. Nagkalidades lang lagi. Daghan kaayong palitonon. Sapi ray kuwang. Unya ingon tong ig-agaw nako, didto kunos Amerika may esno. Mora ba kunog kinuskos nga ice nga isagol sa halo-halo, Doy. Nindota kaha didto no?”

 

“Saba diha, Yay. Baliwon baya ta. Nakaadto ka rag SM mora ka nag gitugkag pako. Lampanog dayon imong hinyap. Di nindot nang Amerika, uy. Kon may esno didto unsaon na man lang nila pagtanom og mga lagutmon. Unsaon man nila pagbuhig kabaw didto nga kinahanglan man nang mananapa og tunaan? Di ko mabuhi didto, Yay, uy.”

 

“Ah, di ba, hunahuna lang na nako, ba. Kabawo man kong di gyod ko kaadto anang dapita kay linibo man kuno ang plete,” pamalibad ni Biyay.

 

“Hinampak ang plete padu’ng didto, Yay, makapalit na tag tulo ka kabaw o baka ba kaha. May sobra pa. Maayo na man ang atong kahimtang dinhi sa bukid ba basta wa lang gyoy bagyo nga makadaot sa mga tanom ug sa atong mga binuhi,” pasalig ni Nandoy.

 

“Bitaw, unya imbitaron man pod ta nila ni Sir Juan ba kon duna silay dakong hikay,” uyon ni Biyay.

 

Nahuman na og baid ni Nandoy ang iyang sanggot ug mga haras. Gisulod niya ang sanggot sa gamay niya nga bag ug mga haras gisandig niya sa may dapit sa ilang pultahan nga dali ra niyang makuha inig-adto niya sa umahan. Si Mira nga nahuman nag humol sa humay nga galingonon mihigda na sab sa ilang sibay samtang si Celso mikatkat nas lawting ug karon naminaw na sa iyang paboritong drama sa radyo. Si Biyay usab gibaatan na ang tunga sa sakong tinaphan nga bugas-humay nga dad-onon sa dakong balay.

 

Gikuha ni Nandoy ang linukot nga banig ug gibukhad kini diha sa salog samtang si Biyay giup-opan na ang pabilo sa suga nga lamparilya. Hilom na ang palibot ug mao na lay mabati ang mga gangis sa kakahoyan nga duol sa ilang balay.

 

WALA PA gani mogitib ang Adlaw sa sidlakan, nagmata na si Nandoy. Sayo siya nga mibangon karong Domingoha tungod lagi kay molugsong man siya sa lungsod. Wala lang usa niya pukawa si Biyay kay nahinanok pa man kini pag-ayo. Milusad siya ngadto sa kosina, naghaling og kayo, unya gitak-ang ang kalderin nga may sulod nga bahaw. Magtughong siya aron aduna silay mahigop sa dili pa sila moadto sa lungsod. Gikuha niya ang garapon sa kinugay nga kamay ug gibutangan niyag tulo ka kutsarang kamay ang iyang gitak-ang.

 

Igo gyod nga mibutok-butok ang iyang tinughong dihang mimata si Biyay ug naglikin dayon kinig tabako kaha aron pag-abog sa katugnaw nga igo gyong makapakitbi sa atay.

 

“Maayo hinuon, Doy, nga imong gitughong ang bahaw,” timbaya ni Biyay dungan sa pagdungka sa iyang likin sa nagbagang sugnod ug dayong dunol kang Nandoy sa laing linukot nga tabako.

 

“Takosi unya kog duha ka salmonan nga tapol nga pilit, Yay, aron pod makatilaw si Sir Juan.”

 

“Di ba binhion man unta na nato, Doy?” Nangutana si Biyay.

 

“Ayaw kabalaka. Mahimo man unya tang mouli lang kang Maming kay duna man pod siyay pilit-tapol.”

 

Karon mimata na pod si Celso ug Mira ug diha sa ilang lamesang kawayan gisaw-an nila ang init-init nga tinughong.

 

MGA alas diyes gyod sa buntag sa dihang nahiabot si Celso ug Nandoy sa dakong balay ni Sir Juan Fortun. Si Mira midiretso og hatod sa bingka nga giorder ni Flora Torres. Gibilin nila ang duha ka kabaw didto sa utlanan sa lungsod. Ang gilasti nilang humay ug mga utanon alang sa ilang agalon gisakay na lang nilag traysikad kay ang balay sa mga Fortun naa man gyod mahimutang sa tungang bahin sa lungsod sa Carmen.

 

Diha pa gani sa pultahan, nasingo na ni Nandoy ang kahumot sa gilutong potahe didto sa kosina sa dakong balay. Si Celso wala na modayon pa sa balay, didto lang naglingkod nga nagpalandong sa mangga duol sa gate.

 

Gibilin ni Nandoy ang iyang lapokong tsinelas diha sa pultahan. Pagsulod niya, mao gyoy misugat sa iyang mga mata ang bag-ong mga kurtina nga nanagbitay sa mga bentana. Hayag kaayo ang balay tungod kay dagko man kaayo ang mga bentana. Nakita usab niya nga may preskong mga bulak nga rosas nga maayong pagkapahimutang sa mga plorerang kristal; lainlaig kolor: may pula, puti ug dalag.

 

Sa iyang tuo, may dako kaayong samin nga karaan ug sa masigkakilid niini ang mga larawan ni Sir Juan ug Day Clarita ug sa ilang upat ka anak. Sa may unahan, duol sa pultahan nga maoy agianan padulong sa kosina, nagsangkiig ang dakong aparador nga gibutangan sa mga kahimanan ug kagamitan sa pagkaon.

 

Nagkalainlain ang porma ug gidak-on sa mga baso. Adunay ingog kopa sa pari sa simbahan. May mga plato usab nga may giring-giring nga bulawan. Sa kilid sa aparador may gamay nga lamesa nga gipunsisokan sa klase-klaseng mga bino nga maoy pirmeng itagay ni Sir Juan sa iyang mga bisitang dagkong tawo sa lungsod. Gipaliraw pa gayod ni Nandoy ang iyang panan-aw ug iyang nakita ang TV, piano, ug daghan pang kasangkapan nga moderno kaayo.

 

Dako kining balaya, mao man gani nga gitawag ni nilag ‘dakong balay’. May unom ka kuwarto, duha ka sala ug upat ka kasilyas. Ang sawog nga tugas sinaw kaayo kay kanunayng linampasohan. Natukod kining balaya sa wala pa ang Ikaduhang Gubat sa Kalibotan. Gani ang sawog ug bungbong niini may mga lakra man sa tinapsing sa bala sa miaging gubat. Gikahungihong pod nga sa luyo sa dakong balay duna kunoy duha ka Hapon nga gilubong.

 

Mga napulo ka gutlo ang milabay dihang migawas na si Sir Juan gikan sa iyang kuwarto. Mailhan nga bag-o pa kining nahuman og kaligo kay basa-basa pa man ang nagkanihit nga buhok niini. Ambongan si Sir Juan, husto sa barog. Makita nga lutaw kaayo ang pagka mestiso niini.

 

“Maayong adlaw nimo, Sir. Gipatugnan man kaha ko nimo. May dala ko gikan sa bukid, tua gientrigar ko nas kosinera,” pangatahoran ni Nandoy.

 

“Maayong adlaw pod nimo, Doy. Ari kaha tas balkon kay hayahay ug nindot ang hangin.”

 

“Sayop ba ang sumada ko sa kopras, Sir?” Mahingawaon nga nangutana si Nandoy sa dihang nakalingkod na sila sa mahunulhunol nga lingkoranan sa balkon.

 

“Di kana mao ang tuyo ko nimo, Doy, kay wa may sayop ang balanse nga imong gihatag nako.”

 

Wala motubag si Nandoy, nagtutok lang siya sa iyang agalon samtang, tungod sa nerbiyos, gipilo-pilo niya ang ngilit sa kalo niyang buli.

 

Mipadayon si Sir Juan. “Gipatawag ko ikaw kay ang kasikbit nga yuta dapit sa gitamnan mo karog mais nga may busay napalit man ni Alice Casquejo.”

 

“Kadtong naminyog Hapon nga anak sa kanhi mayor nato?”

 

Miyango si Sir Juan. “Napalit na pod niya ang yuta nga gitikad mo karon. Di unta ko mosugot kay sa miaging duha ka tuig maayo man ang abot anang yutaa. Apan gidoble man sa Hapon ang presyo ko, Doy.”

 

Nanglurat ang mga mata ni Nandoy. Wa siya magdahom nga mao diay kini ang tuyo ni Sir Juan niya. Ingog gibuboan siyag bugnaw nga tubig.

 

“Unsaon man na nilang ilang napalit?” Hinay ang tingog ni Nandoy.

 

“Himoon man kunong mountain resort sa Hapon. First class gyod kuno nga resort. Tigulang na ko, Doy,” padayon ni Sir Juan. “Walay interes ang akong mga anak sa panguma. Si Liza tua na magpuyo sa Amerika. Kini unya si Marites ug Junni mosunod na didto ug malagmit adto na pod manimuyo. Si Rhea tua na magpuyo sa Manila. Busa, nakahukom kong ibaligya na lang aron wa na koy hunahunaon pa. Ang kuwarta nga halin isulod na lang sa bangko iyawat aduna miy makuot-kuot ni Clarita unya kon di na makasugakod among mga tuhod.”

 

“Aw, wa gyoy makasupak sa imoha, Sir, kay ikaw god ang tag-iya anang yutaa.” May dalang kahimangod ang tingog ni Nandoy.

 

“Ayaw kaguol, Doy, kay mahimo man nakong hangyoon si Alice nga patrabahoon ka sa resort unya bisag hardinero lang. Puyde pod kamo ni Biyay ug Celso anhi lang puyo sa akong balay sa lungsod kay si Mira tua man sa siyudad magtungha.”

 

Wala na motingog si Nandoy. Ingog naamang siya. Kanindot ra ba unta sa tubo sa iyang mais ug sa tanang tanom niya.

 

“Makasanggi pa kas imong mais, Doy, kay magsugod ang trabaho sa tukorong resort didto unom pa man ka buwan sukad karon,” pahibalo ni Sir Juan.

 

Unom ka bulan? Asa man siya padulong? Unsa may iyang ikasulti kang Biyay? Unsaon man niya pagpasabot si Biyay, ang iyang uban sa panguma? Kang Celso? Kang Mira? Sila nga nagsalig sa ilang tinikad nga yuta?

 

“Ayaw og lakaw nga di ka kapaniudto, Doy. May linat-ang baka ug escabeche didto sa kosina. Buyno, mao ra kana ang tuyo ko. Molakaw na ko kay may bunyag pa ming tambongan. Hala, adto nas kosina basin gigutom ka na.”

 

Udtong tutok na unta. Kon nagdaro pa siya karon, ang dinaguok sa iyang tiyan mao untay ilhanan nga tingkaon na. Apan karong udtoha wa na batia pa ni Nandoy ang kagutom.

 

(KATAPOSAN)