Nobela ni Raul Acas

Septiyembre 19, 2009

 

(Anib 15)

 

GRASYA nga dalit ni Inday Cleofe’! Pangaliya kadto nga miwalis sa gibukotan nga kahimatngon sa manlalaban. Lawod na ang iyang paglikayng mahinumdom pa sa pag-usik-usik lang, pinaagi sa paglubong tipon niadtong karaang eskeleton, sa susamang salapi nga gihatag kaniya ni Julian. Tataw usab nga tungod sa habog na niyang katungdanan sa kompaniya nga iyang gialagaran, dili na siya ingon kagawasnong makaduaw sa iyang banika; lahi ra niadtong siya liaison officer pa lang. Busa, kinahanglang masayran gayod niya ang tibuok kasugiran nianang gabhiona. Ug, kon unsa may kapuslanang linugdangan sa maong kasaysayan, kinahanglang iyang ikatugon kang Bador una siya mobalik sa Butuan. Mitindog ang ulitawo ug nanabi.

 

"Asa ka na man?" pangutana ni Julian nga natingala. "Ngano unta lagi tog gipananghid nimo kadiyot si Dayling, Attorney, nga ikauban nato dinhi karon, aron ganahan kang mokaon?"

 

"Di mahimo, Lian. Napaod siya karon sa mga lihokon sa opisina; tingtak-op sa mga libro sa patigayon gumikan kay matapos na usab kining tuiga," pasabot sa ulitawo. "Apan ayaw kahimangod. Maoy gihulat nako ang dinumogan ug suman."

 

"Hapit na maluto, Sir," pahibalo ni Sining. "Tua nako ipalung-ag sa mga bata sa silong aron madali."

 

"So, way suliran, Attorney," sumpay sa tambalan. "Humag hilot ko karon pag-usab kang Bador, aron kadapatag bag-ong hakop, padayonon ko pagsaysay hangtod matapos ang kasugiran." Apan, dinhay hait nga mga pulong nga gidugang niini:

 

"Kon wa mo pa ni ilimod, Dor, nauli na unta ang lisa. Dili maoy nakatandog sa imong piang sa dughan ang pagtukod mo ning payag. Tulo ming mingbulig nimo, hinungdang malisod nakong angkonon ang kabasolanan. Ang tinuod, gipareglahan ka diayg dasmag niadtong Nilo nga duhay alimpulo. Pick-up batok bisikleta. Maayo na lang gani kay wa ka maintimano."

 

"Aksidente, Tiyo," pamahayag sa pag-umangkon.

 

"Aksidente? Nan, nganong natahap man si Attorney nga tinuyo to? Unsa, Attorney?" sukna ni Julian nga mihunong una paghilot kang Bador, misulod sa lawak, ug paggawas pa, may gibitbit nang basahon.

 

"Kon nahadlok pa kog tagibanwa, wa koy ikasugid nga kasaysayan kanimo, Attorney. Ang tinuod, labaw ko pang gikahadlokan ang akong isigkatawo. Busa, tan-awa ni kadiyot samtang tiwason ko paghilot si Bador," matod ni Julian nga mitunol sa basahon ngadto kang Roy. "Kinsay magdahom nga ang nagsulat niana, si Ralu diay, kadtong kagikan ko nga unang nabunyagan pagka Kristiyano. Hinulaman ko kana sa librarya sa mga tagibanwang magpapatigayon sa laberinto sa Malintag." Mipadayon kini paghilot kang Bador.

 

"Ug kini lay hunahunaa, Attorney: Ang mga tagibanwa pay gibinlan ni Ralu niana; way nakit-ang kadugo nga takos kabinlan. Ipatin-aw ko ra na ron. Palihog lang sag basa-basa," sugyot ni Julian nga nagsugod na paghakop sa piang sa iyang pag-umangkon.

 

Maoy pagsaka ni Sining nga nagdala nag linutong suman ug dinumogan. "Unsay mainom nga imong ipares, Sir?" pangutana niini. Apan, ang tambalan kansang trabaho natapos na, maoy mitubag: "Hatagig usa ka basong tubig linanggaw, Ning. Lunorig duha ka udlot sa halilib-on."

 

Mipahiyom ang manlalaban. Panagang ang maong ilimnon sa tun-og. Pihong dugay gyod matapos sa tambalan ang isugid niini. Ug, gipakli niya ang unang panid sa basahon. Usa ka karaang sulat: —

 

"Gikan kang Benone ug Adsaha

Plaser, takdol, ikatulong buwan, tuig 1287.

Ilang-ilang, anak…

 

Duha lang ka matang ang tawo niining kalibotana: ang manglimbong ug magpalimbong. Busa, dumdoma kanunay: Bisan pag hakoton ang tanang bulawan sa Surigao, di pa igong iapod-apod pagsuhol sa kasundalohan ni Kublai Khan nga gikatag sa tibuok Asia, Russia…

Naa padulong sa ato si Yung Li, usa sa mga Insek nga basalyo ni Kublai Khan, sa ikaduha niining pag-anhi, lulan sa duha ka paraw gikan sa Hangzhou, Tsina, ang mga kaolin nga platog tibod. Samtang adia kami diri, likayi ang paghisgot og bulawan. Ug, pasagdi lang ang atong mga ginsakopan nga mopagawas sa ilang bulawang tinigom lamang. Ayaw pag-apil-apil sa mga bayloay. Ug, matngoni nga si Sanimay (imong dama), dili mahiduol kang Balondag, ang Indonesyanong tripulante ni Yung Li.

Si Shiva manalipod kanimo."

 

 

Mibanos ang taudtaod nga kahilom. Gitutokan ni Roy ang tambalan kinsa mibalik na paglingkod atbang kanila ni Bador.

 

"Nia tuod, ang mga nga’n ni Ilang-ilang ug Balondag, nga buot masayran ni Brod Philotel."

 

"Yuna kadiyot, Attorney," nanabi si Julian, ug gisangpit si Sining. "Unsay giandam mo alang sa panihapon karong tungang gabii, Ning?"

 

"May taga Magdua nga miagi sa suba, Ingko; gikang nanubid didto sa dagat sa Carmel. Akong gipalit ang iyang sinubiran nga lima ka dagkong kubotan; gisugba ang tulo, giun-onan ang duha," taho ni Sining. "Duna say balbakuwa, unya, ang adobog lauyang karne kaganina. Alang sa dessert, tinam-isang dinurog nga ubi, sinagolag landang, dayon suman ug dinumogan," dugang niining pahibalo, unya gitawag ang tulo ka bata nga nanagdula didto sa silong aron manaka na.

 

"Maayo!" mahinamong panahom ni Roy.

 

"Una-unahi dirig diyotayng sinugbang kubotan, Ning," mahimut-ong sulti ni Julian, kinsa mibawi na sa basahon gikan kang Roy, aron sugdan pagbasa ang asoy ni Ralu.

 

"Silihig daghan, Ning," sumpay ni Bador.

 

"Apilig usa ka panaksan nga dinurog ubi," apas usab sa manlalaban.

 

"Okey, pahulay na uban sa mga bata," matod ni Julian kang Sining, sa diha na ang sinugbang kubotan ug dinurog ubi. "Pukawon namo kamo unyang tungang gabii." Miirag ang tambalan sa iyang gilingkoran. "Buyno, padayonon ta ang kasugiran. Timan-i ninyo: sa lumad nang nga’n, si Chinit Prey mao si Ilang-ilang. Ug, misugod pagbasa si Julian sa kusog-kusog nga tingog, gikan sa ikatulong panid sa basahon ni Ralu:

 

Ang Sugilanon Ni Diw Alima, Sumala Kang Ralu.

 

Ako nga nagsulat niining maong sugilanon mao si Ralu, ang unang Malayo sa linya ni Adsaha, akong gamot, nga nabunyagan pagka Kristiyano kaniadtong tuig 1585 didto sa Sugbo, diin ako mag-alagad isip usa ka arkitekto sa gam-anan sa mga sakayan ni Tupas, hari sa maong nasod.

 

Ang sugilanon ni Diw Alima, anak-babaye ni Ilang-ilang, nga anak ni Benone, akong napunpon gikan sa mga tradisyon kaniadtong tuig 1600, sa dihang mipauli ako sa amo gumikan sa katigulang.

 

Sa binas-oy, sugilanon kini sa nagsangka nga mga tinuohan, nga misangko sa bangis nga trayanggulo sa gugma— nga way laing gibunga kondili usa ka trahedya. Ang maong trahedya magapadayon ngadto sa bag-ong kapanahonan, ug matapos lang kon dunay makasulbad sa tagohala kansang matematiko mao ang handag nga lima ka degree diha sa usa ka trayanggulo.

 

Kaniadtong tuig 1280, didto sa nasod sa Cambodia, sa lalawigan sa Siem Reap, duol sa lanaw sa Tonle Sap, may usa ka Khmer (Cambodian), si Samrong Thom, usa ka arkitekto ug kaliwat sa mga arkitekto nga nagdisenyo sa dako kaayong templo sa tinuohang Hindu nga nabantog sa tibuok kalibotan— ang Angkor Wat.

 

 

"Kadiyot, Lian," sakgaw sa ulitawo, "may gibasa kang ‘handag— lima ka degree’."

 

"Nia bitaw. Ngano man diay, Attorney?" tubag sa tambalan.

 

"Wala. Nangutana lang ko. Ilista, Dor. Dunay tagohala, ha? Nasayod kag unsa, Lian?"

 

"Way nasayod niana. Kadto lang si Samrong Thom."

 

"Sige, padayon."

 

"Akong laktawan kining nagsunod nga pipila ka parapo. Mahitungod ni sa gikaasoy ko na kaninyo kaganina— nga ang Hindu nilang diyos nga si Shiva nagpadamgo kaniya sa mahitabong makalilisang nga kamatay sulod sa Cambodia sa umaabot nga panahon. Busa, aron pagluwas sa iyang bansagon nga dili mapuo, mibiya siya sa iyang nasod, kauban ang bugtong niyang anak-babaye nga si Chinit Prey. Okey? Padayonon kog basa." Gipakli ni Julian ang basahon ngadto sa ikalimang panid:

 

Gikan sa ila, ang amahag anak misakayg bangka subay sa suba sa Tonle, nga ang kadugtong mao ang suba sa Mekong nga mitadlas sa Vietnam. Dinha na sa bukana sa maong suba, nga nag-atubang sa Habagatang Dagat sa Tsina, mabatii ni Samrong Thom ang balita nga, tabok sa maong dagat mao ang mga isla nga ginganlag Perlas sa Kadagatang Oriental, diin magtumoran ang mga Insek og mga kaolin nga mga platog tibod nga gilulan sa ilang paraw. Busa, gitabok niya ang maong dagat, human makabuhat og kaugalingong sakayan. Midunggo siya sa Palawan pagtangka sa tuig 1281.

 

Apan, maoy gipangita ni Samrong ang dapit nga susama sa ila— dunay dakong lanaw ug suba. Hinungdang iyang gipadayon ang paglawig. Dinhi kulita ang iyang kapalaran. Kay sa dili kaayo layo pang unahan, mao ang duha ka paraw sa Insek. Iya kining gisunod hangtod nga misangko sila ning dakong suba, nga sa pagsulat ning saysay, nagdala na sa lumad niyang nga’n: Benone.

 

Usa kadto ka paghidunggo nga alang kaniya, pinalanginan ni Shiva. Kay hialaan siya nga taga balangay, sanglit sa mga transaksiyon nga nahitabo tali sa mga lumad ug mga Insek, diha nay mga lumad nga susama kaniya: puti-putig pamanit ug Insekog mata— mga pinaangkan sa maong mga Insek. Way suliran ang pagkaon; lapad ang kabaskan. Duot sa mga isda— nag-akal lang; kon mahitabong sa piliw, wa na sahira; gikaras! Ug, bulawan! placer nga bulawan nga gipang-anod lang sa batoon nga mga suba ug kasapaan! Kini ang gibaylo sa mga lumad sa kaolin nga mga platog tibod nga dala sa mga Insek. Ug, kay inigkamatay nila, tinuohan na mang iapil paglubong sa ilang haya ang maong mga ku’nong butang aron duna silay magamit didto sa laing kalibotan nga ilang adtoan, milungtad og daghang siglo ang maong binayloayng sistema sa patigayon, bisan pag didto sa Tsina, nagkagubot ug nagpuli-puli na ang mga namunoan nga dinastiya.

 

"Yuna pa, Tiyo," sakgaw ni Bador, "duna koy nakalotan sa giingon mong karaang mga platog tibod nga gilubong uban niadtong nangamatay dinhi kanhi. Diin mang dapita sa Tsina kadto himoa?"

 

"Sige, Lian, tan-awa dinha, kay akong ipalista," sumpay sa manlalaban.

 

"Way nasulat nga ingon niana si Ralu; ang pantalan lang—Hangzhou, Tsina, diin ilulan ngadto sa mga paraw ang maong mga kagamitan. Ania sa panid dos. Buyno," sumpay sa hamtong, "gisubay ko na ni sa mapa. Malagmit didto himoa ang maong mga platog tibod sa Dakbayan sa Jingde Zhen, sa lalawigan sa Jiangxi, diin mahimutang ang dakong minahan sa maong kaolin nga ku’non."

 

"Dakbayan?" ni Bador nga natingala.

 

"Uho. Dakbayan na sa tuig 1285, sanglit maoy sentro sa maong industriya," tubag ni Julian. "Apan sa ato diri kalasangan pa; hilit. Unsaon nga ang Insek nagbalik na, kita padulong pa. Una kaayo ang ilang buhilaman, Dor."

 

Mitutok si Julian sa halayo— didto sa kangitngit diin kat-ag nga nanagbarog ang sandawng mga lubi, nga gihupan sa laagan nga mga langgam lansiyang. Ug, samtang milaag una makadiyot ang iyang pangisip, ug gitug-an kon unsay mga kadungan-dungag kasikas sa ubang dapit sa kalibotan niadtong pag-abot ni Samrong Thom sa Surigao nianang tuig 1282:

 

"Una, mga higala, kining tuig 1282 kanus-a maoy pag-abot dinhi sa atong dapit ni Samrong Thom ug sa iyang anak, nahisulod o kadungan sa panahon nga gilibot hapit ang tibuok kalibotan niadtong bantogang Uropanhong magpapanaw nga nahimong sinaligan ni Emperor Kublai Khan sa Tsina— si Marco Polo;

"Ikaduha, ang tuig 1282 nahisulod sa panahon nga nagbanaw pa gihapon ang dugo didto sa Tunga-tungang Sidlakan, gumikan sa mga gubat— Kristiyano batok Islam— dihang gilusad sa nahauna ang mga krusada aron pagbawi sa Jerusalem gikan sa mga kamot sa naulahi; ug,

 

Ikaupat, ang maong tuig 1282 nahisulod sa panahon nga init usab ang gubat, gumikan sa tinuohan gihapon, didto sa Indonesia tali sa nagribal nga imperyo Shri Vijaya ug Majapahit."

 

Sunod anib: Handag: Lima Ka Degrees (16)