Nobela ni Raul Acas
Mayo 13, 2009
(Tungod sa di kabalibarang awhag sa katilingbang magbabasa, ang magasing Bisaya subling modalit niining nobela nga giseryal na niadtong Mayo 5, 2004-Pebrero 9, 2005. Kining nobelaha puno sa elemento sa matematika, pilosopiya, kasaysayan, kultura, ug mitolohiya. Busa, nahukman ang subling kapatikan niini. Garbo namo ug kalipay ang kalingaw sa subli ninyong pagbasa ning maanindot kaayong nobela.— EDITOR)
--Jacta alea est. (Ang dayis naitsa na.)
(Anib 1)
PALIHOG isipa ang anggulo (angle) nga tipik sa kinabuhi. Kay sagad nang madungog nga ang kinabuhi: lingin; way tunhayng kalipay ni kasakit.
Ug, kay ang lingin nga butang duna may anggulo nga 360 degrees kun silid, mao usab kana ang kinatibuk-ang anggulo sa kinabuhi. Busa, ang pagbalos-balos sa kalipay ug kasakit diha niini, lakip na ang pagbalos-balos sa susamang mga butang— sa adlaw ug sa gabii, sa tuo ug wala, sa taas ug ubos, sa taob ug hunas, sa maayo ug sa daotan… maisip nga anaa sa anggulo nga 180 degrees, ang katung-anan sa lingin.
Sa laktod, ang kinabuhi nasad-ay sa daghang mga anggulo. Ug, matag usa, gikan sa 1 ngadto sa 360, naglimin og tanghaga. Lisod tugkaron.
Apan, dinhay usa— ang lima ka degree nga anggulo sa handag (hypotenuse) sa usa ka nagkasalop nga Adlaw, diin ang mga tagibanwa nga nagtipig sa tanghaga niini, napugos sa pagpagawas. Linugdangan kining lahi nga sugilambong.
USA ka batan-ong manlalaban ang nakasusi sa maong tanghaga kaniadtong tuig 1989, dinhang sulagma kining nahisum-ok sa usa ka mamingawng banika sa ilaya nga balangay sa Lagnob, Carmel, Surigao del Sur.
Unsa bay ‘handag’ (hypotenuse)? Insulto kanatong mga tawo niining moderno ug puno sa teknolohiyang panahon nga dili masayod niini. Kay nahibalo man gani ang karaang mga tawo nga nagbahag pa! Ania:
Matod nila, ang usa ka tarong nga trayanggulo (right triangle), gilangkob sa tulo ka linya: ang giligad nga gitawag og base; ang gilagdok sa usa ka tumoy sa base, nga gitawag og taluktok (altitude); ug, ang giharag pagbad-ay sa pikas tumoy sa base ug sa itaas nga tumoy sa taluktok, nga mao na ang linya nga gitawag og handag (hypotenuse). Mapuslanon kaayo ang matematika ning maong trayanggulo. Ning bag-ong panahon, gigamit pa kini aron masayran ang gilay-on sa lagyong kabituonan.
Sa sama, diha sa usa ka nagkasalop nga Adlaw sa usa ka lumalabayng kahaponon, dali dang makita ang handag. Tutoki lang ang Adlaw. Ang nagtungas nga linya sa imong tinan-awan mao ang handag. Okey? Hinuon, kon lima ba ka degree ang sukod niini, posibleng dili. Ug, ayaw nag apasa nga masukod mo kini— bisag makamao ka. Kay ang palibot nga nahitaboan sa pagsukod niini sa batan-ong manlalaban maoy dili nato mapahimutang. Busa, dili usab ikalain ang tagohala.
Ang naasoyng banika nahimutang sa sidsid sa usa ka halapad nga kabaskan, nga nagkanap hangtod na sa kasadpang gindailan (western horizon). Kalasangan ang amihanan, diin nagsuot ang usa ka suba (gitawag Benone), gikan sa mga tinubdan niini didto sa Kabukirang Diwata.
Apan, paglugsong na sa Lagnob, halos tunga sa kilometrong gitas-on sa maong suba, tumong gayod ngadto sa dapit nga sadpan sa Adlaw. Unya, miliko kini pahabagatan-sidlakan, dayong suot na usab ilawom sa kawayanan ug kalubihan sa sikbit nga balangay, ngadto na sa dagat.
Gumikan niini, sa Lagnob lang makita ang damgohanong kaanindot sa silaw sa nagkasalop nga Adlaw, inigpanghinamin na niini sa aping sa suba. Gani, sa mga kahaponon panahon sa tinghulaw, makitang moiway ug mamalod ang tubig sa suba— daw dunay baruto nga miagi. Busa, mosamot kamabulokon sud-ongon ang daw nagsayaw-sayaw nga silaw. Ugaling, kalit nga mabati usab, ang kagiki ug luming nga katawa sa usa ka dalagita. Dinhi dayon manglimbawot ang balhibo niadtong nakapaniid. Kay wa siyay nakitang tawo.
Hinungdan bisan duha pa lang gani ka kilometro ang gilay-on sa Lagnob gikan sa dagat, ang naasoyng tipik sa suba sa Benone, awaaw. Gikaintapan.
Apan, nianang naghimuswak nga kaadlawon sa Nobiyembre 5, 1989, mitumaw niining dapita ang kagahob. Nagdibal pa kinig samot dihang mingsiyaok usab ang nagkalainlaing panon sa kalanggaman sa haduol nga lasang; natugaw sa minanok nilang katulogon.
"Attorney!" may misangpit nga tawo, kinsa miiwag sa dalan sa giisa niining sulo.
"Uy, Bador! Diyotayng pailob! Sinaktan man tingalig gas kining panuway nga gasolinang natubil niining akong motorsiklo. Nagpaka-paka ang inandaran," sinugatang pamalikas niadtong gisangpit nga miabot. Gikuha niini ang sulo gikan niadtong ginganlan niyag Bador, dala ang pagtunol sa iyang sakyanan. "Guyora palihog."
Salvador Yatco Batauga ang sangkap nga nga’n niadtong gidagnayag Bador; ang gisangpit niini nga Attorney mao si Manlalaban Jacinto ‘Roy’ Rio Verdad. Bag-ong saop sa naulahi ang nahauna. Hinuon, sama lang og mitapon si Bador og bag-ong agalon. Ang gisundan, usa ka Julian Batauga Longrin; Camiguingnon (lumad Surigaonon ang inahan; Bisaya nga mihalin sa Camiguin ang amahan), iya da sang uyoan. Mokabat og upat ka ektaryag tunga ang banika ni Julian — ang bugtong luna sa yuta daplin sa suba sa Benone, sulod sa halos magtungag kilometro niining pagkahimutang sa Lagnob, nga kadahikag sakayang pangsumasakay. Nabaligya niya kini ngadto kang Attorney Verdad kaniadtong Mayo 31, 1989. Apan, sa kubos da, matod pa, nga bili.
Apan, daghang natahap nga dili gyod ang pagka awaaw niini ang nag-unang hinungdan nganong giusikan lag baligya ni Julian ang usa ka luna nga gipunayag apas nga mapanag-iya sa uban. Hinungdan nga sa ngadto-ngadto, gibaniog ra gyod nga si Attorney Verdad mao ang manlalaban nga gikuha ni Julian, diha nga ang maong ulitawong gulang nakabuno og duha ka tawo kaniadtong Marso 15, 1987. Sa laktod, ang maong yuta isip gasa, sanglit wa magdugay si Julian sa atob tungod sa maalamong panalipod ni Attorney Verdad.
"Akong usbon, Dor, ang hikay ning banika. Gihatag ko kanimo ang usa ka ektarya niini. Katungod mong manag-iyag bisan gamay lang nga kaugalingong yuta human sa dugayng pagpanaop," pahibalo sa ulitawong manlalaban, dungan ang pagtunol sa kalig-onan, pag-abot nila sa balay ni Julian, nga si Bador nay mipuli pagpuyo.
"Kalahi ra nimo, Sir, sa akong uyoan," nanglugmaw ang luha sa batan-ong saop. "Mga bata," gipanawag niini ang duha ka gagmay pang anak, hasta si Sining, iyang kapikas, kinsa naghikay sa ilang pamahaw didto sa kosina, "hala, amen kamo sa kamot ni Attorney. Ingna: ‘Salamat, Uncle’!"
Nagpahiyom nga gitunol ni Roy ang iyang tuong kamot ngadto sa mga bata, apan, gipiit lang ang kamot sa ilang inahan. Kabata pa baya niyang amenan! Magkawhaag unom pa lang ang iyang panuigon.
Ikaupat si Roy sa lima ka anak nila ni Eleuterio Sagcas Verdad ug Candida Rio, Bol-anong magtiayon kinsa, kaniadtong tuig 1957, nanghalin sa distrito sa Marilog, Dakbayan sa Davao. Nag-uma. Apan, niadtong bata pa siya (sa Marilog na matawo nianang pagka 1963), nakapangandak si Roy nga pahamtangan niyag kinutoban ang pagtikad sa yuta. Busa, sa bug-at niyang pulong nga di siya buot matigulang nga burong, giantosan siya sa iyang mga ginikanan nga makatungha sa silid nga abogasya.
Ugaling lang, samtang haom kaniya ang maong kurso, ang bolsa sa iyang mga ginikanan ang dili haom. Sa nagpanuigon na siyag kawhaan, ug duha na lang ka tuig sa maong kurso ang taposon, miangka ang iyang mga ginikanan. Busa, gisuhid ni Roy ang dakbayan aron mangitag kasudlang trabaho nga kahinguhaan sa iyang pagtuon (sa gabii).
Dinhi mangigdal ang gamot sa usa ka pinalanginang higayon. Dili ba kuno niya kadugo si Ginong Rodulfo Verdad, sukit-sukit sa usa ka bag-ong kasaring nga taga Bayugan 1, Agusan del Norte. Silingan kuno niya ang maong tawo, kinsa tag-iyag plantasyon sa kahoyng goma, ug naghupot usab og pipila ka trak panghakot. Kon mao, sapian! Iyang giadto.
Sayop ang taho sa kasaring. Apan, giila siyang kadugo, ug gitabangang mapahiluna isip liason kun tig-atiman sa hiniusang lihok sa mga dako-dako sa kompaniya nga kuno, mao ang tinuod nga tag-iya sa maong tamnanan. Gawas pa niini, gisalig usab kaniya ni Ginong Roy Verdad ang legal nga mga transaksiyon kabahin sa kaugalingong mga patigayon. (Ang mga trak sa sapiang kadugo maoy tighakot sa abot sa mga gomang latex sa kompaniya, gawas pa nga si Ginong Rudy duna gyoy kaugalingong tinanom nga kahoyng goma sa Banban, Agusan del Sur, apan, pipila lang ka ektarya.
Gikan niadto, mikabyon kang Roy ang kalamposan. Hamugaway na siya bisan mao pay paglabang sa bar nianang pagka 1986. Hinuon, mao gyod kahay anggulong baid sa iyang pagka manlalaban nga labanan niya ang mag-uuma (si Julian), nga nakabuno og duha ka tawo. Hinungdang ania siya karon ning mamingawng banika, aron binlag mga tugon ang bag-o niyang saop.
"Dugay nang wa makaari si Tiyo Julian, Sir. Gipuy-an ko na lang taghulat kining iyang ba’y, kay magabok kon dili maasohan," unang taho ni Bador sa ila nang pagpamahaw. "Ug, ang baboy anayon tuod nga imong gipahatod, segun ning imong sulat— "
"Uy, komosta tuod si Sarah, Dor?" nahaigking si Attorney Verdad sa kahimuot. "Tuod sab, akoa na kining ba’y. Apil kini sa palit."
Apan miminghoy ang nawong sa saop— nga nakapatingala sa manlalaban. Busa, dihang mitindog kinig gidulong ang usa ka gamayng alad didto sa binuksang suok sa kosina, iyang gisunod. "Mao na ni ang mga baktin ni Sarah? Apan, nganong imo man silang gilain og alad?" kahinangop sagol kabalakang pakisusi ni Roy samtang nagtan-aw sa tulo ka buok himsog ug dagkoon nga mga baktin sulod sa alad.
"Hain man diay si Sarah?"
Nakapanghupaw ang manlalaban dihang gipakita sa saop kaniya ang anay didto sa silong sa ba’y. Karon ug unya, moagumod ang mananap sa kasakit. Nabulit sa yuta ang matris niini, (migawas, duha na ka adlaw ang nakalabay dihang nanganak sa iyang mga baktin).
"Ay, ay, ay, ay, ay!" Surigaonon nga pangagho ni Roy, "unya, may beterinaryo kang gikuha?"
"Diha, Sir. Apan, gihatagan lang kog tabletas; pangpatang-on sa kasakit."
"Binuang," bagutbot sa manlalaban. Hingpit niyang nasabtan ang kahinugon sa iyang saop. "Akong ipauli pagsulod ang matris, Dor. Moadto ko sa sunod lungsod. Duna kuno dihay hanas nga beterinaryo." Mikuot siyag salapi. "Ipalit kinig gatas alang sa masakiton ug sa iyang mga baktin. Ilakip ang gikinahanglan tang mga pagkaon, sardinas, uban pa… hasta ang pabugnaw karong palis. Paninguhaon kong mahibalik karong udto, dala ang maong beterinaryo. Dili lang una ko mopauli sa Marilog. Atimanon ko una si Sarah."
Ug, mihagiyos ang motorsiklo sa manlalaban patugbong. Hinuon, sa tinguha niyang katambalan dayon ang mananap, dili gyod mahimong itug-an niya ang kap-atan ka libo ka pesos nga iyang gidala-dala— salin sa daog niya sa sugal nga investment didto sa Dakbayan sa Butuan di pa dugay.
Ugaling, kilas matod pa, ang salapi sa hangin! Nga maipit siya sa panggasto puhon, ang iyang gidahom paghiabot niya sa Magdua, ang lungsod nga gipuy-an sa giingong batid nga beterinaryo. Unang tilimad-on; ang kasamtangang kagubot lugaynon, kanus-a gitagna nga mahitabo ang ikaduhang coup d’ tat (ning higayona batok sa kagamhanang Aquino). Nagkaut-ot ang nasodnong suplay sa lana. Busa, sa dihang milinya siya sa estasyon sa gasolina, napulog lima silang nagpaabot sa turnong matubilan ang gisakyang behikulo. Sanglit malisod unya ang pagbalik-balik sa beterinaryo samtang giatiman pa niini ang nagmasakitong mananap, mipalit daan ang manlalaban og reserbang gasolina— duha ka Jeep can.
"Attorney Jacinto Verdad," pangatahoran sa batan-ong manlalaban dihang gikaatubang na niini ang beterinaryo. "Tawga lang kog ‘Roy’. Komosta, Ginong…?"
"Philotel Ruben. Unsay akong ikaalagad, Roy?"
"Phil o Tel?"
"Kanang duha. Apan Tel lang, Roy, Tel," pahiyom sa beterinaryo. "Mama! Marika ra god. May bisita ta," miliwag kadiyot sa kosina ang tinan-awan ni Tel. Apan, way mitubag.
"Unsa diay ang kinatibuk-ang hagdaw nimo, Dok?" pakisusi sa ulitawo human ikaasoy ang iyang suliran.
"No, no, no, no, no… dili ko doktor, Roy. Nakasinati lang kog dugay-dugay didto sa Alabang Stock Farm sa Muntinlupa. Usa ray kuyaw niining imong giasoy: wa pa ba kaha intawon udla ang matris sa mananap? Apan, sagdi. Paninguhaon tang maayo si Sarah."
"Salamat. Tuod, Tel, tagsa ta ka Jeep can niining gasolina nga akong gituyog palit. Gubot na, sukad gahapon, sa kaulohan. Dinhi sa inyo ugma, malagmit nga wa nay mapalit nga gasolina."
"Ay, ay, bitaw," panghupaw sa beterinaryo. "Salamat kaayo. Mama…!" misubli kinig tawag sa kosina.
"Oo, dia na, Pang!" kalit nga may mitubag sa gawas.
"Si Lilia, Roy, akong misis," paila-ila ni Ginong Ruben.
"Ma, si Attorney Jacinto Roy Verdad. Diin ka diay? Pinahi gyod, Ma, ang mga bata nga di manghilabot niining gasolina sa akong motorsiklo."
"Gikan sa ilang Dayling, Pang. Nagpahiling kadiyot. Kay nagsabak na man sab! Ha! Ha! Ha!… Maayo ka, Roy, kay wa pa kay gikugos-kugos!" gikidhatan ni Ginang Ruben ang batan-ong manlalaban.
"Ikapila ninyo, Tel?"
"Ikatulo, Roy."
Ug, gisaysay sa beterinaryo ngadto sa kapikas ang tuyo ni Attorney Roy Verdad kaniya.
"Talagsaon ka, Roy!" nagpangidlap ang mga mata ni Ginang Ruben. "Baya-baya man nga mananap may giuna nimo pag-atiman?" May gihunghong kini sa iyang bana.
"Eksakto!" nakapanglitik sa iyang tudlo ang beterinaryo.
Sunod anib: Handag: Lima Ka Degrees (02)