Sugilanon ni Fred Fuentes Monternel
(Kining maong sugilanon nakadaog nga Ikatulong Pinasidunggan sa Gawad Komisyon 2006 ubos sa pagdumala sa Komisyon sa Wikang Filipino. Makadaghan na mangharos sa mga tigi sa sinulatay, si FFM tigtampohan usab sa lokal nga mga mantalaan. Aktibo siyang sakop sa Dagang Foundation, Inc.)
ILAWOM sa labong nga punoan sa kawayanan, gipagawas ug gihakot ko ang napulo ka guod nga gihagoan ko sa pagpamutol. Gipundok ko kini sa nabakanteng luna. Mituyhad ko ug gitarong ang pisi sa sakoban sa sundang nga gibakos ko sa akong kilid. Gihaso ko ang pu’an nunot ang pagduot niini aron mosangkad sa sakoban.
Gibuhian ko ang taas ug lawom nga pangagho aron sa paghingilin sa tumang kakutas. Nagpangwilik ko sa pilit-pilit kong singot nga nanaligdig sa akong nawong. Sus, gibati ko ang tumang kakapoy aron matuman lang gayod ang dinalian nga sugo kanako ni Lolo Gundo— ang pagbatas sa mga guod ilawom sa labong punoan ning kawayanan nga nagtuybo daplin sa among uma.
Nakapanglingo ko nga mipasiklap sa gipundok kong mga guod. Kuti ug hasol man diay kaayo ang pagbatas. Nabatyagan ko ang pagpanghalang sa akong mga bukton. Nagkagaras-garas ang akong panit sa paghawan sa mga kagingking ilawom sa kawayanan aron sayon na lang ang pagputol sa nanggimaw nga punoan sa mga guod. May mga butlog sa dugo nga mihulma sa mga garas sa akong bukton. Apan wa ko kini panumbalinga. Ang mahinungdanon nga naputol ko ang gikinahanglang mga guod. Nasayod kong malipay niini si Lolo Gundo nga natuman ko na gayod ang iyang gisangon kanako. Sus, dili man diay basta-basta ang pagbatas. Gikinahanglan usab ang tumang pailob!
Gipasiklapan ko na usab ang pinutol nga mga guod nga gipundok nako sa nabakanteng luna. Husto gayod si Lolo Gundo. Lig-on ug sigo ang guod! Pinutlan kini nga bulos sa kawayan, gulang na apan haom nga himoong haligi kay lig-on ug solido ang lawas nga andam og tagana sa pagpakigharong sa hagit sa kalamidad ug katalagman sa kapanahonan.
“Pete, nagkinahanglan tag mga guod nga maoy himoon tang haligi sa pagkoral sa atong lagkaw…!” Kini ang gisugyot kanako ni Lolo Gundo human sa among paniudto kaganiha. “Duna na man tay estak nga mga likap sa kawayan, busa ikaw ang akong sangonan sa pagputol og mga guod.”
Nakapangutkot kos ulo nga mitutok kang Lolo Gundo. Hilom kong mibati og kalagot niya, mao nga gisupak ko siya.
“Lo, nganong guod pa man gyod ang gamitong haligi sa koral nga duna may tanos nga punoan sa mga biyatiles ug law-at sa atong banika nga sayon kaayong putlon?”
“Ayaw kog supaka, Pete! Batan-on ug linghod pa ang tanos nga mga punoan sa biyatiles ug law-at. Dili pa kini lig-on! Dali ra kini matun-as kon himoong haligi sa koral kay wa pay lubas!”
Budlay nag supakon si Lolo Gundo kay wa gyod koy mahimo. Sus, karon nga hingkod na kong ulitawo sa edad nga baynte ug maoy sinaligan niya sa pagtikad sa among umahan, may namatikdan ko sa akong apohan. Kanunay na nga sukdon ni Lolo Gundo kon asa gayod kutob ang akong lahutay sa kakugi ug pagtuman sa mga buluhaton. Mora bag ipakita ug imatuod gayod niya kanako nga naglatay pa sa iyang kaugatan ang dugo sa kabatan-on bisan sa iyang edad nga mitungtong na sa 70. Aw, hinuon, abtik ug piskay pa gayod ang lawas ni Lolo Gundo. Apan alang kanako, tigulang na gayod siya ug angay lang papahulayon na sa mga buluhaton sa banika.
“Lo, di ba puyde nga manuhol lang tas pagbatas og mga guod? Kuti ug hasol ang pagsuong ilawom sa kawayanan! Total, naa man bitaw sila si Noy Sencio ug Noy Omar nga atong masuholan,” mihangyo gyod ko kang Lolo Gundo.
Miiknat ang kilay sa akong apohan nga nagpanglingong mipasiklap nako.
“Ay, kanimo, Pete! Manuhol pa gyod? Kabatan-on pa nimog lawas! Aw, kon di nimo makaya, ako ang mobatas sa mga guod karon dayon!” pahinug-ong pulong ni Lolo Gundo nga mihimas-himas sa iyang braso nga daw naghagit kanako.
Nakapanglingo ko. Ingon gyod niini ang taras ug kinaiya ni Lolo Gundo. Natugkad ko nga buot gayod niyang imatuod kanako nga bisan sa iyang pangedaron sa pagkakaron, madala gihapon niya ang tanang buluhaton sa banika.
Nakapanakla ko. Nasayod kong dinalian ang pagsugo kanako ni Lolo Gundo sa pagputol og mga guod aron ihaligi sa pagahimoon namong koral libot sa pahulayanan namong lagkaw. Duha na man god ka higayon nga naaktohan namo ni Lolo Gundo si Romy uban sa duha niya ka barkadang lalaki nga nag-pot session sulod sa lagkaw. Ako gyod mismo ang unang nakasakop nila ni Romy ug duha ka kaubang lalaki nga naghithit og shabu sulod sa lagkaw nga maoy nakapaiknat sa akong kilay. Si Romy mao ang kamanghorang anak-lalaki sa among barangay kapitan nga nabaniog sa baryo nga nagumon na sa ginadiling droga. Katalirongan ko si Romy ug kauban kong migradwar sa hayskol. Niadtong higayona, gikauban ni Romy sulod sa among lagkaw ang duha niya ka barkadang lalaki nga klasmeyt niya sa kolehiyo sa lungsod nga gipaila-ila niya kanako.
“Bay Pete, sila si Sam ug Ernie, mga barkada nako sa lungsod! Nindot nga dyamingan kining inyong lagkaw! Way makadisturbo…!” nagngisi si Romy nga mikihat-kihat nako. Namatikdan ko nga hilabihan kasiga sa ilang mga mata. Giagni pa ko sa mga tugahok sa pag-apil sa ilang korum. Makapakondisyon kuno. Makawagtang sa kakapoy ug kalaay. Sus, wa ko magpadala, uy! Ang akong nasaksihan sulod sa lagkaw gililong ko kang Lolo Gundo.
Apan sa miaging adlaw, maoy naabtan nako si Lolo Gundo nga nagpaminti sa kalagot nga nag-akbo sa beranda sa karaan namong balay, human ko makapangumpay alang sa toro namong kabaw niadtong hapona.
“Animal nga Romy ug duha ka kauban! Mga adik-adik! Gihimong suyopanan sa shabu ang atong lagkaw! Nasuko pa nga akong gibadlong! Nasayod na kuno ka, Pete, sa ilang naandan nga tulumanon! Unsa man, nakakat-on na sab kag hithit og shabu? Kakunsabo mo silas Romy?”
Hilabihan kong nakaesplikar kang Lolo Gundo. Gitug-anan ko na lang gyod siya nga ako ang unang nakasakop nila ni Romy nga naghingos og shabu sulod sa lagkaw sa nakalabayng semana.
“Way tahod mga batan-ona! Ambot nganong wa makapitol ang barangay kapitan kang Romy? Bugalbugalon sila si Romy! Tigulang na kuno ko ug angay lang mosabot sa bisyo nilang mga batan-on! Huh…!” nagpangagot ang bag-ong ni Lolo Gundo nga mitutok nako. “Pasidaan ko kanimo, Pete! Ayaw gyod pag-apil-apil nianang adik-adik…!”
Ug tungod sa nadiskobrehan ni Lolo Gundo tali nila ni Romy, Sam ug Ernie, nakahukom dayon ang akong apohan sa pagkoral niini. Mao ni ang hinungdan nga gisugo dayon ko ni Lolo Gundo sa pagbatas og mga guod. Nagbagutbot ko. Unang higayon nga buot kong supakon ang gisangon niya kanako. Hasol ang pagpamutol og mga guod!
Sa pag-edad kog otso, si Lolo Gundo na ang nag-atiman ug nag-amuma kanako human ko mailo sa mag-uuma kong mga ginikanan. Bugtong kong anak nila ni Papa Estoy ug Mama Nancy nga nagkadungan sa pagkamatay dihang nalimbuwad ang gisakyan nilang trak-de-pasaheroan sa halawom nga kimba sa dulhogong kurbada sa Barangay Libjo, gikan nga nagtumod sa mga prutas ug utanon sa lungsod nga abot sa among umahan. Daghan ang nangamatay sa maong aksidente. Si Papa Estoy mao usab ang bugtong anak ni Lolo Gundo uban ni anhing Lola Eyay nga namatay usab sa atake sa sakit sa kasingkasing.
Hilabihan gayod ang pagpakabana ni Lolo Gundo kanako. Siya ang nagpatapos nako sa pag-eskuyla sa elementarya ug hangtod na sa hayskol. Gipahunat ko niya kon mopadayon ba ko sa pag-eskuyla sa kolehiyo kay andam siyag tagana sa paggasto nako bisag unsang kursoha nga akong magustohan. Apan mibalibad ko. Wa na koy hilig sa pagpadayon sa pag-eskuyla sa kolehiyo. Alang kanako, igo na nga nakagradwar sa hayskol. Maoy nakab-ot nga hukom sa batan-on kong kaisipan nga igahin ko na lang ang akong panahon sa pag-abag kaniya sa pagtikad sa among umahan sa banika. Nasayod ko nga may bahandi usab nga naglimin sa among luna sa banika nga makapaharuhay sa among kahimtang, basta nuntan lang sa kakugi.
Gikan kang Lolo Gundo, nakakat-on ko sa pagdaro sa patag namong umahan uban sa badi-badi namong torong kabaw. Gimanso ko niya sa pagtikad sa among banika. Nakakat-on ko sa pagpananom og mga prutas, utanon ug lagutmon nga nakabangkilya gyod sa among panginabuhi. Nakakat-on ko sa pagpamuhi og hayop sama sa mga baka, baboy, kanding ug manok nga hilabihan sab ang pagsanay. Puyra buyag, hayahay gyod ang among kahimtang ni Lolo Gundo sa among baryo. Mag-abot sab ang laon ug bag-ong masanggi namong mais sa patag matag tuig. Sa among baryo, si Lolo Gundo ang dangpanan sa kasilinganan sa pagpanghuwam ug paghangyo og pinansiyal ug materyal nilang kinahanglanon. Aw, hinuon, may tinipigan na gayod ming kuwarta si Lolo Gundo sa rural bank sa among lungsod. Matod pa niya, panagana alang sa masanag kong ugma.
Ang lagkaw nga gituyo sa pagtukod ni Lolo Gundo sa tunga-tungang bahin sa duha ka ektaryang patag namong umahan maoy gihimo namong pahulayanan matag udto ug hapon samtang matagbawon ming magsud-ong sa nagdagtom ug naglawod-lawod nga tambok, berdeng kamaisan. Ang lagkaw gama sa lunlon nga dapat sa kawayan— guod ang haligi, sasa ang bungbong, bulos ang marko ug lipak ang mga salog. Apan kugon ang atop niini nga maoy nakahatag og dugang kabugnaw diha sa among pagpasilong matag adlaw uban ang huros sa preskong huyuhoy sa banika.
Sa tinuod lang, abtik ug tuyhad pa gayod ang linihokan ni Lolo Gundo. Kini ang buot niyang imatuod kanako ug sa tibuok baryohanon, nga bisan edaran na siya, wa pa gyoy paghupas ang enerhiya nga naglatay sa iyang kaugatan. Sa manok pa, bigsa gihapon si Lolo!
Ang iyang mga katalirongan sa baryo ug mga manghod pa gani sa edad, luya ug hinay na man kaayo ang linihokan. Sila si Noy Ago, Noy Oliver, Noy Tol, Noy Fidel, Noy Mulos ug uban pang katalirongan ni Lolo Gundo, dili na man makalahutay sa pakusog nga buluhaton. Luya na ang ilang kaugatan. Tigulang na sila. Dili na makakatkat sa punoan sa kapayas.
Apan lahi si Lolo Gundo. Moiknat ang iyang kilay kon tawgon ko siyag tigulang kay naghupot siya sa talagsaong kaabtik ug kapiskay sa lawas. Bisan kon alang kanako, danag na lang ang gipakitang kapiskay sa akong apohan, apan sa hilom, may migitib nga pangindahay sa batan-on kong kaisipan. Unta, mahisama ako kaniya inig-abot sa akong katigulangon!
Mahikatawa ug mahimuot sab ko nga maghunahuna kang Lolo Gundo nga kanunayng nagdasig ug naghagit kanako sa akong kahinay ug kaluya sa dugo sa pagpangulitawo ko kang Lira— ang akong katalirongan sa among baryo ug klasmeyt ko kanhi sa hayskol nga usa na ka maestra sa publikong elementaryang eskuylahan sa baryo.
“Kahinayg dugo nimo, Pete! Wa pa gyod nimo mauyab si Lira? Gusto kang maunhan sa uban? O, gusto kang maunhan nako kon pangulitawhan ko si Lira…”
Nahitukiki kog katawa sa gisulti kanako ni Lolo Gundo. Giluod ko sa kataposan niyang gipamulong.
“Sus, si Lolo baya… Wa na kay ikaalagad, uy! Hunahuna na lay nagdako nimo.” Unya giseryoso kog kalit ang akong panuni ug milingi kaniya. “Mataha na man kong mopadayon sa pagsuna sa gipahayag kong gugma kanhi kang Lira, Lo. Maestra na man god siya samtang hayskol gradweyt lang ko.”
Nagpanglingo nga mipasiklap nako si Lolo Gundo.
“Mao na diha! Gipahunat bitaw tika kaniadto sa pagpadayon gyod og eskuyla sa kolehiyo! Apan abi mo, Pete, way gipinig ang gugma, uy! Basta magkasabot lang ang duha ka kasingkasing! Bisan kon hayskol gradweyt lang ka, suwerte sab ang babaye nga makaangkon sa imong gugma. Kugihan ka. May tinigom nang kuwarta sa banko. Ang umahan ta sa banika nga klarong mapanunod mo, igo na nga makahatag og masanag nga ugma sa umaabot mong pamilya. Ang mahinungdanon nga magkasinabtanay sa gugma ang duha ka binuhat. Apan kon maghinay-hinay ka sa imong lihok, maunhan pa tika! Kursonada ra ba ko kang Lira!”
Gipikpik ko na lang ang abaga ni Lolo Gundo. Wala ko na lang siya tubayi. Nahimuot ko sa iyang pagdasig kanako, sa iyang paghagit nako. Apan sa giluwatan niyang pulong nga kursonada usab siya kang Lira, maoy dili nako matulon. Nagpabadlong baya si Lolo Gundo!
Apan naunsa ba, daghang higayon nga namatikdan kong mag-esputing si Lolo Gundo. Kanunay na siyang moabay pagkuyog kang Lira gikan sa eskuylahan ngadto sa balay niini. Napanid-an usab kini sa among mga silingan. Misantop sa akong hunahuna nga gitinuod gyod sa akong apohan ang pagpangulitawo kang Lira. Bilanggutana! Gihagit gyod ko ni Lolo. Huh! May gusto gyod siyang imatuod kanako. Nga bisan tigulang na siya, may ikaalagad gihapon siya nga dakong sukwahi sa akong gituohan. Lig-on kaha gihapon siya? giluom ko ang hilom kong kalagot sa bag-ong linihokan ni Lolo Gundo. Wa ko makaako sa pagbadlong niya.
Isip akong apohan ug giilang amahan ug inahan nga maoy nagmatuto kanako, daghang pagtulun-an sa kinabuhi nga gitisok ug gipaambit kanako si Lolo Gundo. Makahuloganon ang pagpaambit niya kanako sa punoan sa kawayan nga nagtuybo daplin sa among banika, usa ka buntag nga nagtupad mig tindog sa natad sa karaan namong balay.
“Lantawa ug tutoki ang punoan sa mga kawayan, Pete. Naglubay-lubay ang mga bulos niini. Nagkagulang ang pinutlan sa mga bulos niini! Nagkagulang ug nagkalig-on ang mga guod! Solido ug lig-on ang guod! Gulang ug edaran man tuod ang mga guod apan padayon kining mibarog sa tumang kalig-on.”
GIBULHOT ko ang lawom nga ginhawa aron paghingilin sa gibati kong kakutas ug kakapoy. Mitang-on na ang mga singot nga nanubod sa akong nawong. Milurang na usab ang kahalang sa mga garas-garas sa akong mga bukton. Mihangad ko ug gipasiklapan ang haring Adlaw. Palis pa gayod. Nanighawak ko nga miduko ug gitutokan na usab ang gipundok kong mga guod diha sa nabakanteng luna. Nakahukom ko nga anam-anamon na lang nako kini paghakot paingon sa among lagkaw. Bisan bug-at ang akong buot ngadto kang Lolo Gundo tungod ning gisangon niya kanako apan naseguro kong malipay ang akong apohan nga natuman na nako ang pagputol sa mga guod. Sakto na gayod kining napulo ka guod nga ihaligi sa himoon namong koral libot sa lagkaw.
Gipili ug gibuwanit ko ang taas ug dako nga guod. Gipas-an ko kini. Paspas ang akong mga lakang paingon sa lagkaw nga abtik misubay sa dalan-dalan taliwa sa nagbanay namong kamaisan nga nagdagtom sa katambok. Nagdangadanga pa lang gani ko sa natad sa among lagkaw, maoy nabati ko ang linagubo sa sulod sa lagkaw. Abtik kong gipusdak ang gipas-ang guod ug mihupo ko sa labong nga kamaisan. Naniid ko.
Maoy nasugat sa akong panan-aw sila si Romy, Sam ug Ernie nga kusganong gipangtukmod ni Lolo Gundo sa pagpagawas sa pultahan sa lagkaw. Nahasarasay ang tulo sa natad. Luspad ang ilang panagway apan siyok og mga tinan-awan nga miharong sa akong apohan nga migawas na usab sa pultahan sa lagkaw. Apan nahasiga ang akong mga mata nga mitutok sa binuhat nga nagsunod sa luyo ni Lolo Gundo nga naghilak ug maila nga gibati og tumang kalisang. Si Lira! Nagkagisi-gisi ang gisul-ob niining uniporme!
Nagpangyawyaw ni Lolo Gundo nga nagbitbit sa dos-por-dos nga baratiha. Kalma niyang giatubang sila si Romy, Sam ug Ernie nga hait na kaayo og tinan-awan kaniya. Gitulod niya paghinay si Lira sa pagpadaplin kansang dagway gihakop gihapon sa tumang kalisang. Wa ko kasabot sa akong gibati. Nagbutok-butok ang akong dughan nga padayong naniid sa sunod mahitabo.
“Wa moy puangod, Romy! Gidagit ug gidala pa ninyo dinhi sa akong lagkaw si Ma’m Lira aron lugoson! Gihimo ninyong hithitanan og shabu ang akong lagkaw! Di ko gusto nga mansahan ninyog buling sa pagka adik-adik kining akong pahulayanan. Maayo gani kay nahisuroy ko karon dinhi ug nasanta ko ang yawan-on ninyong plano kang Ma’m Lira!”
Klaro kong nakita nga may gihulbot si Romy sa iyang hawak. Usa ka paltik nga rebolber! Sila si Sam ug Ernie nagkupot na sab og tagsa ka maismais nga korta. Gikulbaan na gayod ko nga naghunahuna sa angay kong buhaton. Kinahanglan nga alalayan ko si Lolo Gundo. Apan naunsa ba, nga dili man ko makatindog sa akong gihup-an! Gibikogan ang akong mga tiil!
Misinggit si Romy nga gisundan sa langgis nga katawa nila ni Sam ug Ernie.
“Animal kang tigulanga ka! Magpakabayani ka man! Wa ka nay pulos ning kalibotana, puwes, lubngan kog tingga ang imong lawas!”
“Tusak-tusakon nato sa korta ang guwang na niyang lawas aron iabono sa kamaisan!” milanog usab ang dungan nga singgit nila ni Sam ug Ernie nga nagpatuyok-tuyok sa gikuptang maismais nga korta.
Apan wala pa gani makakablit sa gatilyo sa iyang rebolber si Romy, kilatnon kaayo ang lihok ni Lolo Gundo nga mipatuyok sa gikuptang rebolber ni Romy ug nagpiti-piti ang iyang dughan ug nawong nga naigo sa nagpungasing bunal sa akong apohan. Nagdungan usab sa pagdasdas sila si Sam ug Ernie nga mihandos dayon sa ilang korta. Apan abtik kining gisugat sa nag-aso-asong bunal sa dos-por-dos nga baratiha ni Lolo Gundo.
Naghagiyos ang kombinasyong bunal ni Lolo Gundo nga midapat sa tibuok kalawasan sa duha ka kauban ni Romy. Parehas nga mihagba sa yuta sila si Romy, Sam ug Ernie nga nawad-an sa panimuot. Malipayon nga miduol si Lira sa akong apohan. Gigakos niya si Lolo Gundo. Wa gihapon ko makalihok sa akong gihup-an nga namati sa ilang panagsulti.
“Salamat kaayo, Lo, sa pagluwas mo nako.”
“Angay lang gayod, Ma’m Lira! Tungod ug alang sa gugma ninyo ni Pete! Uyab na ra ba mo ug nagkasabot na ta. Sige, pagtawag og mga polis sa atong lungsod kay bantayan ko kining mga adik-adik.”
Miliraw ang akong kalimutaw nga misagnunot pagtan-aw kang Lira nga nagpahilayo na sa lagkaw aron pagtuman sa gisugo ni Lolo Gundo. Ug unsa to, uyab na mi si Lira? Ang ubos kong pagtan-aw sa akong apohan, karon, gipulihan sa lubos ug tuman kong pagdayeg kaniya. Wa pa gyod diay mohupas ang abilidad ug kaabtik ni Lolo Gundo sa arnis ug doce pares.
Wa pa gihapon ko makalihok sa akong gihup-an. Nagpitaw ang akong mga mata nga naghunahuna sa akong nasaksihan ning hapona. Miungot ang akong panan-aw sa gidala kong guod diha sa yuta. Guwang na kini. Apan lig-on ug solido. Nakadugang kini sa hilom kong gipangindahay sa umaabot.
Nakapahiyom ko nga nagpasiklap kang Lolo Gundo.
(KATAPOSAN)