Saladbowl

Bisaya, 30 Septiyembre 2009

Ni Amelia H. Catarata-Bojo

KATAW-ANAN kay human ko kasab-i sa usa sa atong magbabasa dinhi (Super React, 2 Septiyembre 2009) tungod kay dili ko kamaong mosulat (alang niya tanang magsusulat diris Bisaya puro nindot gawas nako, hehehe) ug giguba ko pa gyod ang code of ethics sa mga magsusulat tungod kay akong gisagol ang melodrama ug satire (sa usa nako ka sinulat tingali o sa tanan nakong sinulat, wala ko kahibalo kay wala man sab niya hisgoti kon asa adtong sinulata ang nakapasuko niya), daghan dayong mga hitabo nga nakapaaghat nakog hinuktok mahitungod niining code of ethics.

Si Zaalika man god, usa sa akong mga higalang Muslim, mipadangat nakog usa ka mensahe pinaagi sa selpon ug nangutana kon aduna bay problema sa ethics sa atong katilingban karon. Alang kaniya kuno wala. Ako unta siyang kabuangan pagtubag nga sakto siyang walay problema kay ingon sa wala na may ethics ang mga tawo karon o kon aduna man ugaling, ambot og sakto ba sang pagka-ethics-sa pod. Hehehe. Napakgang lang ko sa pagtubag sa ingon kay ingon sa seryoso siyang nangutana maong ako na lang sang gitubag nga posibleng aduna, posibleng wala, kay depende man god ang ethics sa pagtuo ug panabot sa tawo. "Di ba," dugang nga pangutana ni Zaalika, "proper way of acting ang ethics?" Nah, nakapangaykay kog libro, ba. "Mao man tingaliy nay buot ipasabot sa ethics – pamatasan, moralidad, mga desisyon base sa prinsipyo," tubag ko pa sab. "In what way diay," padayon nga pangutana ni Zaalika, "problema today sa society ang ethics?" Gahimo man god diay kuno siyag report alang sa usa niya ka subject sa iyang tulunghaan ug akoy iyang nahunahunaang pangutan-on kon sakto ba iyang hunahuna. Ako ra sab siyang gisumbalik pagpangutana. "Why," matod ko pa, "proper way of acting diay nang korapsiyon? Proper way of acting diay nang manaog-daog sa dili nato parehas og tinuohan? Kanang mangilad aron makabentaha?" "Ayy," matod pa ni Zaalika, "problema diay, sa?" Nakalimot kog dugang og ingon nga proper way of acting diay nang isagol ang melodrama ug satire sa imong sinulat? Hehehe.

Aw, wala na ko kahibalo giunsa niya iyang report apan sa among mubo nga panagkulukabildo, diha pa ko kaamgo, gikan sa iyang inosente kaayong mga pangutana, nga wala na man diay tuoy klaro, bisan kanako, kining gitawag og ethics – kon unsay angay ug saktong buhaton diha sa atong pagpakabuhi. Moralidad man god kuno ning ethics. Mga prinsipyong gibarogan sa kinabuhi, ba. Mga norms of human conduct, matod pa, o sumbanan sa maayong pamatasan sa yano nakong panabot. Nakahinuktok ko, uy, kon nawad-an ba tuod kog ethics niining pataka nako kunog sagol sa melodrama ug satire dinhi sa akong panulat. Hehehe. Lisod baya kay sige baya kog ngisi dinhi. Hahaha. Ang nakademalas nako kay wala ko kahibalo unsay melodrama ug unsay satire apan kon nasagol ko man kana sila dinhi sa akong mga pahina, nagsagol sab tingali na sila sa kinabuhi, sa? Wala man god koy gahimoon aron makasulat gawas sa pag-aninaw sa kinabuhi. Naa kaha sa code of ethics sa mga magsusulat nga daotan ang usa ka manunulat kon hisgotan ang mga punto sa mga hitabo sa kinabuhi apan maayo kini kon dili isagol ang melodrama ug satire sa mga sinulat? Nah, wala sab ko kahibalo, ba, sa tinuod lang. Kini laging trying hard gyod tawon mosulat. Hahaha.

Lisod baya gyod tingali ning pagsabot og ethics karong panahona. Nakahinumdom na hinuon ko niadtong estorya sa akong usa ka higala mahitungod sa pangutana sa usa ka batan-on sa iyang klase sa sex education. Alegre kuno kaayo ilang pagtuki og sex. Giingnan kuno niya ang mga batan-ong nanagtungha sa usa ka hayskol nga dili mag-uyab-uyab og sayo ug mas labawng dili magpataka og pakig-sex kay gawas nga makadaot kini sa ilang kaugmaon, makadaot pa gyod kini sa kaugmaon sa ilang anak. "Unsay pulos", matod pa sa akong higala "mangita tag guwapo o guwapa nga ikapares sa katre kon mahimong dunot ang resulta niini?" Nakapamilok sab kos iyang pangutana, ba. Gidugangan kuno niya iyang sulti sa pag-ingon nga kon dili na gyod kapugngan kinahanglan mag-condom kuno sila kon makig-sex sila. Hugyaw ang mga bata kuno nianang hugyaw sa kakurat, kahinam ug kagil-as. Sa paghugpa sa katawa, diha dayoy tingog sa usa ka batang babaye nga miingon, "Hala, dili ba sala nang mag-condom?" Basta nanglipaghong akong higala. Matod pa niya, "Naunsa na man ning kalibotan, Amelia, nga nahimo na mang sala ang paggamit og condom? Nganong ngilngigan sila maghisgot og condom apan kon iyot dili? Mabuang ko!" Iya kunong giingnan ang klase sa kantalita kaayo nga pagkasulti, nga "Oo, sala ang paggamit og condom apan ang pagpa-abort sa disgrasyang pagkamabdos dili." Nahilom kuno ang klase.

Ambot sab nganong naingon niini ang basehanan sa moralidad karon. Ingon sa wala gyod matumbok kon unsa gyoy sakto ug unsay sayop. Naingon sab og personal kaayong mga pagtuo ug katuyoan ang gapalihok sa tawo karon. Pananglit, kining paningkamot ba sa ginikanan ni Paco Larrañaga nga didto sa Espanya ipapreso ilang anak nga nakitang sad-an kauban sa grupo nga milugos ug mipatay sa Chiong sisters sa Sugbo niadtong Hulyo 1997, sakto ba kini o sayop? Unsaon Espanyol man sab diay si Larrañaga (Filipino/Spanish national) ug adunay Spain-RP nga kasabotan nga ang Espanyol nga makitang sad-an sa Pilipinas puydeng didto ipapreso sa Espanya. Morag nawad-ag hustisya ang mga Chiong sa? Ambot kon makataronganon ba usab kini alang sa iyang mga kauban sa maong krimen. Apan sumbalik sab sa inahan ni Larrañaga, "Maningkamot sab ko alang sa akong anak. Inahan god sab ko." Bata pa god sab tuod si Larrañaga, 20 anyos pa siya sa pagkahitabo sa krimen, adunahan ug adunay ngalan kay apo sa tuhod ni kanhi Presidente Osmeña ug Espanyol ang amahan. Kinsa pod tuong inahana ang dili maguol niini nga kahimtang sa anak?

Ang pangutana lang kay kon naa bay hustisya alang sa managsoong Chiong ug sa mga kauban ni Larrañaga sa maong krimen kining pagbalhin kaniya ngadto sa Espanya? Dinhi man god kuno sa ato nahitabo ang krimen ug Pilipino man sab siya, nganong dili man dinhi niya puy-an ang silot sa iyang krimen? Aw, kon nahimo pod ni nato, isip usa ka nasod, alang kang Daniel Smith, kadtong naglugos pod kuno ni Nicole (apan wala patya si Nicole nga sama sa Chiong sisters) nganong dili kuno nato mahimo alang kang Larrañaga? Hain man tuod ang hustisya ani alang kang Larrañaga? Ang nakademalas kay ingon sa patughan ni Secretary of Justice Agnes Devanadera si Mrs. Larrañaga. Piyait si Mrs. Chiong ug mihilak pag-usab kay ingon sa nausban og among-among ang iyang duha ka dalaga human sa 12 ka tuig nilang pagkahilom sa ilang lubnganan. Nah, kinsay sakto sa tulo ka babayeng maoy magkombate karon kon unsay sakto ug matarong niining kahimtanga? O naa pa bay pangutana sa sakto ug matarong niini nga kombate? Di kaha nga pakusganay na lang ni nga kombate? Kinsay naay ethics ani? Kinahanglan ba sab ang ethics aning kombateha? Maayo pa tuod ang boksing kay klaro pa kon kanus-a sakto ang sumbag, sa? Hehehe.

Ang pulong man god kunong ethics gikan sa pulong Griyego nga ethos, nga buot ipasabot karakter, kinaiya, kostumbre o kinaugalingong baroganan. Sulod sa minglabayng katuigan nahimo kining sumbanan sa katarong ug poste sa maayong kultura sa usa ka katilingban. Hinuon, depende lagi sab ni kon unsay panan-aw sa usa ka katilingban sa unsay maayo ug matarong. Pananglit, puyde nga ang korapsiyon, sinipsipay, pamentaha, ug pagkuniskunis sa reputasyon sa laing tawo sa hilom ug patalikod nga pamaagi mga roblema sa ethics apan puyde sang ingnon nga problema sa pagpakabuhi. Tungod kay ang tanang korap, sipsip, namentaha, ug nagkuniskunis sa isigkaingon "naningkamot man lang sang mabuhi maong nakabuhat sa ingon". Hehehe.

Mao nay hibagatan sa akong higala nga problema sa ethics. Mitambong man god kuno siyag usa ka tigom diin ilang gihisgotan kon sakto ba ang gihimo sa Hunta Direktiba sa ilang kooperatiba diin "mibayad" kinig "buhis" nga usa ka milyon ka pesos apan P400, 000.00 ray giresibohan, ang P600, 000.00 wala. Ming-ingon kuno ang mga magpapatigayon nga membro nga sakto ra kay anad sila niana nga pamaagi kay aron mabuhi ilang negosyo. Maestra man god akong higala ug mituliyok iyang mata niini nga hitabo. Bayad baya silag saktong buhis. Nangutana kuno siya kon sakto ba diay nang ingon niana nga pagbayad sa Hunta Direktiba nga ang ilang gibayad dili man ilang kuwarta, kuwarta man sa katawhan kay kooperatiba man lagi ug gawas pa kon mobayad na man lang ang kooperatiba nganong dili na man lang seguroon nga sa gobyerno mahaadto ang kuwarta? Gitubag ra kuno siya nga taas ra kaayo siyag ideyalismo maong dili siya kakita kon unsay sakto. Tigulang na kuno kaayo ang mitubag niya ug gihagit pa siya kon sakto ba sab iyang bayad nga buhis. Ang nakademalas kay ang maong tigulang amahan sa manedyer nga mao say nagporsegir nga mobayad sa ingon, bisan iyang bana usa sa mangolektahay og buhis sa maong opisina. Dili na problema sa ethics? Hehehe.

Sakto baya ang nagsulat niadto nga panghinaway nako kay, sa tinuod lang, trying hard baya gyod ko. Hehehe. Klaro baya nga galisod gyod intawon kos akong paningkamot makasulat. Naingon tingali ko adtong bao nga nakiglumba sa koneho, grabeng kaang-kaang makaabot lang sa padulngan. Hahaha. Mas labaw na kon hikit-an ko ninyong gatuslok aning mga tekla sa akong kompyuter ginamit lang ang duha ka tudlo kay di kamao ang walo unsay tuslokon, nah, di lang mo mapungot, makakatawa sab mo tingali sa akong paningkamot. Hahaha. Pasalamat kaayo ko nga gisaway kog ingon niadto kay nakahinuktok sab ko, ba. Maytag nindot na ko mosulat sa sunod.—