Balyan

Sugilanon ni Macario D. Tiu

 

 

(Kining maong sugilanon mananaog sa Unang Ganti sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature 2005, Maikling Kuwento— Cebuano Category. Kini maoy ikaduhang higayon nga gikutlo ni MDT ang unang ganti sa naasoyng prestihiyosong tigi. Ang una niini mao kadtong iyang “Ang Batang Dili Matulog” nga midaog sa tuig 2001. Ang tagsulat usa ka edukador sa katitikan. Usa sa iyang mga libro mao ang “Skyrose and Other Stories”— usa ka koleksiyon sa mga sugilanon.)

 

NATINGALA si Lando kon nganong daghang tawo sa guba ug abandonadong kapilya. Ang kadaghanan nagpalandong sa mga punoan sa lubi, samtang ang uban didto mismo sa sulod sa kapilya. Nabag-ohan siya sa nawong sa pipila ka tawo. Lagmit taga laing baryo. Kadtong nakaila kaniya miyango o kaha mikamay isip timbaya dihang nakita siya. Giduol niya ang iyang kompareng si Berto nga usa sa mga nagyaka sa kasagbotan.

 

“Pre, morag sadya ning atong kalihokan diri. Unsang okasyon ni?” pangutana ni Lando.

 

“Wala, Pre,” tubag ni Berto. “Patambal lang god.”

 

“Uy, naay miabot nga medical mission diri? Wala ko ka-hearing ana, da.”

 

“Aw. Wala god. Inato ra. Balyan ang manambal.”

 

“Balyan?”

 

“Mananambal sa mga Bagobo. Sa Iningles pa, medicine man.”

 

“A, baylan.”

 

“‘Mabalyan’ o ‘balyan’ may tawag ana sa mga Bagobo. ‘Baylan’ sa ato. Balyan o baylan, pareho ra na.”

 

“Mao ba? Kinsa man pod nang balyan dihas kapilya?”

 

“Si Datu Pikong.”

 

“Kinsa? Si Datu Pikong? Kadtong palahubog?” pangutana ni Lando nga wala makatuo.

 

“Siya mismo,” tubag sa iyang kompare nga nahikatawa.

 

“Ayaw ganig binuang, Pre. Kanus-a god na nakat-og panambal?”

 

“Taudtaod na man nang nanambal, Pre. Daghan may nag-ingong epektibo kuno. Mao nang miari ko. Testingan god. Wala may mawala nato.”

 

Nakapanlingo si Lando. “Ako, Pre, maneguro ko. Kon panglawas na ang hisgotan, adto gyod kog doktor. Bahala nag mogasto. Pero, yuna. Gikan kos parokya. Nagkasabot ming Padre Cevallos nga tukoron pag-usab ang kapunongan sa atong kapilya.”

 

“Uy, maayo na, Pre. Sige, motabang kog organisar. Gilaay na kog adto sa Gumalang para lang sa Kasaulogan sa Pulong.”

 

“Mao bitaw nang mianhi ko aron inspeksiyonon ang kapilya. Morag dako kaayo nig ayohonon. Unya, Pre, dili na nato ipagamit ang kapilya kang Datu Pikong. Papangitaon nato siyag laing lugar diin siya makapanambal. Tara, atong estoryahan.”

 

Nag-uban ang managkompare pagsulod sa kapilya. Nakita ni Lando si Datu Pikong nga naglingkod sa usa ka taas nga bangko. Tambokon kini, nagsul-ob og pinutol nga maong ug lagoon nga polo syirt. Naa niy gitambalan nga tigulang nga lalaki. Iyang gihaplas-haplasan ang bukton niini, pagkahuman, gitutho-tuthoan ang ulo.

 

“O, sige, maayo ka na,” sulti ni Datu Pikong.

 

Nagpasalamat ang tigulang, mitindog ug mitunol og baynte pesos kang Datu Pikong. Mibalibad si Datu Pikong, apan gibutang sa tigulang ang kuwarta sa lamesa ug dayong lakaw. Milingo-lingo si Datu Pikong, apan gisuksok ra ang kuwarta sa iyang bolsa.

Dihang nakita sila ni Datu Pikong, gikamay sila niini.

 

“Maayong hapon kaninyo, Sir Lando, Berto,” matod sa balyan.

 

“Maayong hapon,” nagdungan pagtubag ang managkompare.

 

Miirog ang balyan aron makalingkod sila si Lando ug Berto sa bangko. Giliraw ni Lando ang iyang panan-aw sa kapilya. Daghan nag buslot ang atop nga ginama sa inak-ak. Ang ubang parte niini hapit na mangahulog tungod sa kagabok. Kon kusog ang hangin, basig mangataktak na ang inak-ak, sa hunahuna pa ni Lando.

 

Delikado na. Kinahanglan na gyong ilisan. Mao usab ang mga amakan nga maoy gibungbong sa kapilya. Pulos na sab kini buslot, lagmit gitusok-tusok sa mga bata nga nagdula sa kapilya.

 

“Karon lang ko masayod nga manambal diay ka, Datu Pikong,” matod ni Lando.

 

Maulawong mingisi ang balyan ug nakita ang pangag sa ibabaw niyang ngipon. “Lagi, Sir Lando,” sulti niini. “Unsaon man nga ako may gipili nga manununod sa akong apohan. Dili unta ko mosugot, pero gisamok kos abyan. Lisod balibaran.”

 

“Unsa man nang abyan?”

 

“Diwata,” tubag sa balyan. “Espiritu na nga maoy mopanalipod ug mogabay sa tawo.”

 

Nahimuot si Lando sa tubag sa balyan. Nasayod siyang dili na lunsay nga lumad si Datu Pikong, apan matuo-tuohon lang gihapon kini. Hinuon, bisag sa han-ay sa mga Bisayang setler, daghan sab ang matuo-tuohon. Gani, daghang pasyente si Datu Pikong nga mga Bisaya.

 

“Kana bang abyan maoy nagtudlo nimo sa pagpanambal, Datu Pikong?” pangutana ni Lando. “Sumala sa akong nasayran, tugahan kuno ka nianag katingalahang libreto. Molutaw daw nas sapa, unya maanod kontra sa agos!”

 

“Ambot. Estorya man nas mga Bisaya. Lahi man ang mahitabo sa ako. Kunsaran man kos abyan.”

 

“Kaila kas abyan nga mosulod nimo?”

 

“Si Apo Sandawa.”

 

Diriyot makabahakhak si Lando sa iyang nabati, apan gipugngan niya ang iyang kaugalingon. Apo Sandawa? Kahibalo siya kang Apo Sandawa. Sumala sa mga leyendang iyang nabati, si Apo Sandawa ang diwata nga nagpuyo sa Mount Apo. Siya ang tag-iya sa maong bukid, busa man gani nga gingalan kini kaniya. Giobserbahan ni Lando ang ubang mga tawo nga nagpamati sa ilang panag-estoryahay ni Datu Pikong. Seryoso silang namati. Sa ilang dagway makita ang kasibot nga madugangan pa ang ilang kasayoran mahitungod kang Apo Sandawa. Ug wala sila pakyasa ni Datu Pikong.

 

“Si Apo Sandawa ang usa sa labing gamhanang diwata sa kalibotan. Siya ang tinuod nga mananambal, dili ako. Iya lang kong instrumento. Mosunod lang ko sa iyang mando.”

 

Nakahukom si Lando nga dakong bakak ang gipanulti ni Datu Pikong ug ang iyang pagpanambal dakong pangilad. Naluoy siya sa mga tawong nanaglinya aron magpatambal. Klarong panguwarta lang. Mosulti pa unta si Lando apan miduol ang usa ka edarang lalaki nga nagreklamo nga naay nanurok nga katol-katol sa tibuok niyang lawas nga dili maayo sa bisag unsang tambal nga iyang imnon o ipahid.

 

Natingala si Lando dihang ang balyan nagtuplok-tuplok ginamit ang iyang tuong tudlo sa iyang walang palad. Wala siya makasabot sa gibuhat sa balyan. Misamot ang iyang katingala dihang morag may gipunit ang balyan sa iyang walang palad ug gidaitol ang tuong kamot niini sa dalunggan.

 

“Hello? Hello? Apo Sandawa?” ingon sa balyan didto sa iyang tuong kumo.

 

Diha pa lang makasabot si Lando. Nagtelepono diay ang balyan! Dili telepono, kondili cellphone! Naggamit kunohay og cellphone ang balyan! Imbes mahikatawa, misurok ang dugo ni Lando. Kadakong binuang! Inatubangay nga pagpangilad! Migamay ang mga mata ni Lando nga nagtan-aw sa mga tawo. Wala sila mangatawa ni matingala. Morag anad na silang makita nga mogamit og aron-ingnong cellphone si Datu Pikong sa pagtawag kang Apo Sandawa.

 

“Hello? Apo Sandawa? Gitawag tika kay adunay magpatambal. Hain ka man? Naghulat ko nimo.”

 

Nahibulong si Lando kay nanghuy-ab ang balyan ug miaksiyog katulog. Gibutang sa balyan ang iyang kamot sa ibabaw sa lamesa ug maoy gihimong unlan. Wala abtig napulo ka segundo kalit kining mimata. Nanampiling kini.

 

“Ikaw, Karyas, mao nang nangatol ka kay nagyagayaga kas daplin sa sapa,” matod sa balyan nga nausab ang tingog. “Nasuko nimo ang gamawgamaw. Kinahanglan nga maghalad kag mama. Hala, sayaw dihag inunggoy aron malingaw nimo sila.”

 

Nangalot sa iyang ulo si Karyas apan mituman sa mando sa balyan. Miadto kini sa hawan ug naglukso-lukso nga daw unggoy. Nangatawa ang mga tawo ug gidasig pa siya pinaagi sa pagpakpak kumpas sa iyang sinayawan. Molukso si Karyas, mokirig-kirig ug mokalot-kalot sa iyang lawas nga daw unggoy. Awaton niini ang nawong sa unggoy ug mosinggit og “Krrrh, krrrh!” Usahay mokatkat nig imahinaryong kahoy, ug uyog-uyogon ang mga imahinaryong sanga sa kahoy.

 

Samtang nalingaw ang mga nanan-aw sa sayaw ni Karyas, si Lando gibatig dakong kalagot sa balyan. Naghinobra na ni. Giabusohan lang sa balyan ang pagtuo sa mga tawo sa iyang katakos manambal, unya iya lang diay binuangan, bugal-bugalan, ug huthotag kuwarta! Sa sulod pa gyod sa kapilya! Kondili pa lang siya edukado, iya na untang pakaulawan ang balyan dihadiha dayon aron moundang sa binuang. Apan gipugngan niya ang iyang kaugalingon.

 

Dihang nahuman ang sayaw ni Karyas, gisultihan ni Lando si Datu Pikong nga gamiton na ang kapilya sa kapunongan ug kinahanglan nga mangita na siyag laing lugar. Miuyon ra sab ang balyan. Wala niy problema niya. Mobalhin dayon siya. Bisag sayon ra estoryahan si Datu Pikong, mipauli si Lando nga nagdalag kaligutgot sa balyan.

 

Sa iyang balay, naabtan ni Lando ang iyang asawang si Luisa ug ang mananabang nga si Manang Minda. Dako na kaayo ang tiyan ni Luisa.

 

“Komosta ang lakat ninyo kang Doktora Locsin, Luisa?” pangutana ni Lando.

 

“Maayo ra man. Iyang gikompirma ang sulti ni Manang Minda nga manganak na ko mga duha o tulo ka semana gikan karon,” tubag ni Luisa.

 

“Walay nakitang problema si Doktora sa pagpanganak ni Ma’m Luisa, Sir Lando. Maayo ang tanang resulta sa test. Siyempre, kay preparado kaayo si Ma’m Luisa. Maayog eksersays, maayog diyeta,” sulti ni Manang Minda.

 

“Ug hawod ang mananabang,” puno ni Lando nga nagkatawa.

 

“Puyra buyag,” tubag ni Manang Minda. “Gipangutana diay ni Doktora Locsin kon gusto si Ma’m Luisa nga magpaultra sawnd aron mahibaw-an ang seks sa inyong anak, apan mibalibad si Ma’m.”

 

“Ako sab, dili ko gusto,” dason ni Lando. “Maayo nang mahibaw-an nako sa pagpanganak na mismo. Yuna pa, Manang Minda, dili ba naa kay dugong Bagobo?”

 

“Oo. Ang apohan sa akong apohan Bagobo. Ngano man?”

 

“Kahibalo ka bag unsa nang gamawgamaw?”

 

“Diwata man na. Kon wa ko masayop mao nay tag-iya sa tubig. Ngano man diay, Sir Lando?”

 

“Gikan kos kapilya kaganina. Nanambal didto si Datu Pikong. Ingon niya ang sakit kuno ni Karyas gikan sa gamawgamaw. Unsay tan-aw nimo ana, Nang Minda?”

 

“Aw, mao nay karaang pagtuo sa mga lumad,” tubag ni Manang Minda.

 

“Unya kanang pagpanambal ni Datu Pikong?”

 

“Ambot lang, Sir Lando. Wala pa ko kasulay. Daghan bayay nagsulti nga hawod siya manambal. Hinuon, kadtong iyang apohan, mao toy tinuod nga balyan. Ang estorya-estorya, siya lagi daw ang gipasahan sa abilidad nga manambal.”

 

“Duda ko niana, Nang Minda. Gilaliman kang gipasayaw-sayaw niya si Karyas og inunggoy aron maayo kuno? Nasuko kuno ang gamawgamaw?”

 

“Mao nay ilang sulti. Kon naa kay mahimong atraso sa mga diwata, naay mahitabo nimo. Busa kinahanglan mobayad ka aron mapuypoy ang ilang kasuko,” sulti ni Manang Minda.

 

“Tuig 2005 na karon. Siyarog daghan lang gihapoy motuo niana?” sulti ni Lando.

 

“Ayaw lang god panghilabot, Lando,” sagbat ni Luisa. “Kon di ka motuo, di ayaw. Total, wa man na manghilabot si Datu Pikong nimo. Usahay baya, naay mga butang nga di nato masabtan, di nato matugkad.”

 

Gitan-aw ni Lando ang iyang asawa. “Ang nakaapan kay iya ning gigamit aron manguwarta. Angay siyang sumpoon. Klarong pangilad ang iyang gihimo. Isip magtutudlo, katungdanan nakong moedukar sa mga tawo.”

 

“Gidili man sa balyan ang pagpangayog bayad,” sulti ni Manang Minda. “Puyde siya modawat og donasyon, pero dili mamugos magpabayad.”

 

“Ada, Lando,” buyag ni Luisa. “Sagdi lang god na si Datu Pikong. Amigo nako na, no. Buotan man nang tawhana. Di na gani maghubog ron. Kon naay moreklamo, diha ka na moaksiyon. ”

 

Wala na motubay si Lando. Basta sa iyang hunahuna mangingilad nga dako si Datu Pikong. Gamawgamaw! Maayo uroy moarte ang kagwang. Patulog-tulog pa. Pausab-usab pas tingog. Bisag migamit na og cellphone ang hinampak, motuo lang gihapon ang mga tawo! Kaluoy intawon. Nakapasalamat si Lando sa iyang kaugalingon kay suwerte siya. Nakahuman siyag eskuyla ug nahibalog siyensiya.

 

Mao nang iya gyong ipaadtog doktor si Luisa para sa regular nga check-up bisag aduna siyay pagsalig sa katakos ni Manang Minda nga maoy labing hawod nga manghihilot sa ilang baryo. Una ning pagmabdos ni Luisa, ug kay una nilang anak, naneguro gyod siya. Sumala kang Doktora Locsin, normal ang pagburos ni Luisa ug gilaomang normal usab ang pagpanganak niini. Pero kon magkalisod, pila ray pagdala kang Luisa sa Calinan, kinse kilometros gikan sa ilang baryo. Daghang jeepney sa crossing. Ug kon gabii na gyod kaayo, naa man ang silingan nilang drayber sa jeepney nga si Manoy Pedro nga nagpuyo lang sa tabok. Maayo gani kay bag-o lang natukod pag-usab ang tulay padulong sa crossing. Kapin sa lima ka tuig na nga naguba ang tulay ug busa dili masudlan og sakyanan ang ilang baryo. Mao nay hinungdan nga wala na sab sila mabisitahig pari sa ilang kapilya. Dili na makaaguwanta si Padre Cevallos nga magbaktas ug wala na ni makamisa sa ilang baryo sukad maguba ang tulay.

 

Sa misunod nga Domingo, miadto si Lando sa kapilya uban ang pipila ka karaang sakop sa kapunongan aron susihon kon unsay gub-on sa kapilya ug unsa pay mahimong isalbar. Nagkasabot na silang magbayanihan. Naa nay miangkong mogabas og kahoy, ug naa nay miboluntaryong magsolisit og kuwarta o klase-klaseng donasyon. Malangayg gamay ang pagsugod sa pag-ayo kay mopalit pa silag sin aron ipuli sa inak-ak nga atop. Lisod na man ugod ang pagpamuril og kahoy kay naupaw na ang ilang kalasangan. Mogamit na lang gani silag coco lumber.

 

Sa pag-abot nila sa kapilya, misurok dayon ang dugo ni Lando kay nakita niyang daghan lang gihapong tawo sa kapilya aron magpatambal.

 

“Pre, abi ba nakog mibalhin nag panambal si Datu Pikong,” sulti ni Lando sa iyang kompareng si Berto.

 

“Aw, basig gigamit lang gihapon niya ang kapilya kay wala pa man ta magsugod og repair, Pre,” sulti ni Berto.

 

“Bisan na, Pre. Ato na man siyang nasultihan. Wa ko kaangay anang iyang gihimo. Gilaliman kag mangilad siya sulod sa kapilya? Yuna pa, nagpatambal man ka niya, unsa may resulta?”

 

“Kining piang sa akong abaga, sigeg suol. Iya rang gihaplasan ug gihilot. Naayo baya,” sulti ni Berto nga nagpatuyok-tuyok sa iyang abaga.

 

“Sulagma ra to. Tara, adto na tas kapilya.”

 

Nagpanon ang grupo ngadto sa kapilya. Nanginspeksiyon dayon ang mga kauban ni Lando sa kahimtang niini. Gitan-aw nila ang atop, ang mga trases ug bungbong. Si Lando naghulat nga mahuman ang balyan sa pagtambal sa kabahong sa tiil sa usa ka tigulang nga babaye. Dihay gidukdok nga dahon si Datu Pikong ug iya kining gihampol sa kabahong sa tigulang. Giluod si Lando nga nagtan-aw. Susmaryosep! Mao ra to? Modako gyod nag samot, sa hunahuna pa ni Lando. Human sa pagtambal, gihatag sa babaye ang usa ka dumalagang manok sa balyan. Gidawat ni sa balyan ug gibutang sa ilalom sa lamesa. Nanginit na sab ang dugo ni Lando, apan gipugngan niya ang iyang kaugalingon. Misuksok siyag kalit sa linya aron maestorya ang balyan. Iyang giagig komedya ang pagpahinumdom sa saad niining mobalhin og panambal. Nangatarongan ang balyan nga wala pa man magsugod ang pag-ayo sa kapilya, busa iya unang gigamit.

 

“Okey lang na, Datu Pikong. Pero kinahanglang mopahawa ka na karon dayon. Sugdan na namo ang pagbungkag sa atop,” sulti ni Lando.

 

Wala sa ilang plano ang pagguba sa atop nianang adlawa, apan namakak siya aron lang mobalhin ang mining mananambal. Giatubang ni Lando ang mga tawo ug kusog ang tingog nga miingon: “Mga Manong, mga Manang, mga Higala. Mangayo kog pasaylo sa pagdisturbo kaninyo, apan kinahanglan nga mobalhin mog laing lugar karon dayon kay amo nang sugdan ang pag-ayo sa kapilya.”

 

Naghunghongay ang mga tawo ug misunod sa mando ni Lando. Si Datu Pikong wala lang sab moreklamo ug gihipos ang pipila ka butang sa iyang lamesa. Gibitbit niya ang manok nga gigasa sa tigulang nga babaye ug milakaw kini subay sa dalan padulong sa San Isidro. Misunod sab nga daw ikog ang iyang mga pasyente. Naay nagtinabangay pagyayong sa lamesa sa balyan.

 

Nalipay si Lando sa iyang nahimo. Napalagpot ra niya ang balyan. Iyang gipasaka ang iyang mga kauban sa atop aron idayon nag taktak ang mga inak-ak nga miaksiyon nag kahulog. Nagsabot sila nga sa sunod Sabado ug Domingo, sugdan na nilag ayo ang kapilya ug ilisan na ang mga dunot nga trases aron taoran og bag-ong atop. Samtang nalingaw sa pagtrabaho ang iyang mga kauban, gisubay ni Lando ang palibot sa kapilya. Libon na kaayo ni. Basig gibalayan nag mga halas. Kinahanglan nang hagbason, hinloag maayo. Iya kining gitiman-an nga usa sa angay nilang buhaton. Dako-dako sab ning trabahoa kay lapad ang luna sa kapilya. Aron madani ang mga tawo nga moagis kapilya, kinahanglan nga nindot kining tan-awon ug limpiyo ang palibot.

 

Mobalik na unta si Lando sa iyang agi dihang namatikdan niyang adunay dalangtas sa kalibonan. Morag pirme kining agian. Naikag siyang mahibalo kon unsay tumoy sa dalangtas, ug iya kining gisubay. Nakita niyang padulong diay sa dakong balete duol sa sapa-sapa. Duol sa balete nakita ni Lando ang gamayng hawan ug sa sentro niini dihay giugbok nga kawayang gisiak makaupat ang tumoy ug gitungtongag pikas nga bagol. Sulod sa bagol adunay mama, tabako ug usa ka itlog. Kining higayona pa lang makakita si Lando og ingon niining butanga. Apan nasakpan dayon niya kon unsay gamit niini. Usa kini ka paghalad. Halad ngadto sa mga diwata! Apil ni sa binuang ni Datu Pikong! Morag napalong ang panan-aw ni Lando sa pagsurok sa iyang dugo. Iyang gipatid-patiran ang kawayan, ug nangalagpot ang bagol ug ang sulod niini. Wala lung-i ni Lando ang pagsikad hangtod nga natumba ang kawayan. Wala pa matagbaw, iyang gitindak-tindakan ang kawayan hangtod nga napislat kini. Diha pa lang siya mahuwasi sa iyang kalagot. Mibalik siya sa kapilya ug nanag-uban ang grupo pauli sa ilang tagsa-tagsa ka panimalay.

 

Nakamata si Lando kay giyugyog siya ni Luisa dungang sangpit sa iyang ngalan. Nagbati na kuno siya. Morag panahon na kuno niya. Gibatig kakulba si Lando ug nagdali-dalig dagkot sa lampara. Nagsul-ob dayon siyag pantalon. Wala na niya ilisi ang iyang tisirt. Gitan-aw niya ang relo sa iyang pulso: alas tres sa kaadlawon. Diha pa niya naamgohi nga kusog kaayo ang ulan. Naglagubo ang ilang atop sa nag-inilogay nga mga lusok sa ulan. Bitbit ang usa pa ka payong kay basig walay payong si Manang Minda, milakaw si Lando nga naggamit og plaslayt aron iiwag sa dalan padulong sa balay sa mananabang.

 

Walay kakuliang nahibalik si Lando uban ang mananabang. Giandam dayon ni Manang Minda ang iyang galamiton. Nagpabukal kini og tubig, samtang si Lando nagtemplag instant nga kape ug nag-abrig de latang sardinas aron ilang ipamahaw. Pagkahimutang sa tanan, nag-apong na si Manang Minda sa kilid ni Luisa. Matag karon ug unya molili si Lando sa lawak, ug sultihan siyang Manang Minda nga dili mabalaka kay normal ang dagan sa pagpanganak ni Luisa. Dugay pa kaayo ang kal-ang sa kontraksiyon sa tiyan ni Luisa.

 

Pagka alas otso sa buntag, gigawsan nag tubig si Luisa. Apan usa ka oras ang milabay, wala gihapon mogawas ang bata. Hangtod nga nakapaniudto na lang si Lando ug Manang Minda, wala gihapon mogawas ang bata. “Dry labor ni,” sulti ni Manang Minda nga morag normal lang kaayo nga panghitabo. Wala pa kuno moabri ang puwerta. Wala kunoy problema kay normal ang posisyon sa bata. Kon panahon nang mobusog ang tiyan ni Luisa, dunganan na lang kini sa iyang utong aron mogawas ang bata.

 

Apan gibati nag kabalaka si Lando. Gusto siyang mahuman na ang pag-antos ni Luisa. Nakita niya nga daw luya na ang iyang asawa bisan tuod og mopahiyom kini kon makita siya. Nadugangan ang iyang kaguol kay ang ulan wala pa motuang. Bisag udtong dako na, ngitngit gihapon kaayo ang kalangitan. Sa iyang paminaw morag mikusog ang ulan imbes mohinay. Katingalahan kini kay dili pa man unta tinghabagat.

 

PASADO alas kuwatro na sa hapon dihang nabati ni Lando ang pag-utong sa iyang asawa. Sa paminaw ni Lando, morag mabugto na ang mga ugat ni Luisa sa pag-inutong apan wala pa siyay nabating uha sa bata. Wala kaagwanta, misulod si Lando sa kuwarto aron tan-awon ang kahimtang sa iyang asawa. Gigiyahan ni Manang Minda si Luisa. “Sige, utong,” matod pa niini. Apan bisag unsaog utong ni Luisa, dili mogawas ang bata. Nakita ni Lando nga naglisod gyod si Luisa. Siya ang gikapoyag paminaw sa pag-inutong sa iyang asawa ug migawas na lang siya sa kuwarto. Nagpaso-paso siya sa sala nga dili mahimutang. Taudtaod, migawas usab si Manang Minda nga gipaningot pag-ayo. Namatikdan ni Lando nga gianinohan og kabalaka ang nawong sa mananabang.

 

“Nagpahulay sa si Ma’m Luisa. Sa sunod kontraksiyon, basig mogawas na ang bata,” matod sa mananabang nga nanarapo sa iyang nawong. “Ingon niana gyod ang unang panganak, lisod,” dugang niini.

 

“Kulbaan na ko ani, Manang Minda. Ato na lang dad-on si Luisa sa Calinan. Daghan pang jeep sa crossing ron. Akong hulaman ang kabaw ug kariton ni Nong Kulas.”

 

“Sige, iandam lang na. Maayo nang managana ta. Sa pagkatinuod, wala may problema unta. Naa na man sa puwerta ang bata. Natingala lang ko nganong dili mogawas. Di man pod dako ang bata.”

 

Ngitngit na dihang nakuha ni Lando ang kabaw ug kariton nga giatopan og plastik. Si Nong Kulas ang nagdala sa kabaw. Gisapnay ni Lando si Luisa og gipahiluna sa kariton ug nanglakaw na sila uban ni Manang Minda. Sa paminaw ni Lando, daw migara ang ulan kay mikusog ang hangin nga nagbali-bali ang hapak. Nabasa gyod sila sa salibo sulod sa kariton. Bisan sa katugnaw, gipaningot si Lando tungod sa kabalaka ug kakulba. Halos wala nay umoy si Luisa. Nag-agulo kini sa kasakit. Ug misamot pa gyod ang iyang kakuyaw dihang miingon si Nong Kulas nga nagbaha na ang sapa. Pagtan-aw ni Lando, miawas na tuod ang sapa. Iyang giplaslaytan ang unahan ug nakita niyang kusog kaayo ang agos niini nga nagdalag daghang putol nga kahoy, bunga sa lubi, bani sa saging ug ubang hugaw. Giplaslaytan niya ang tulay, apan wala siyay nakita! Gibanlas na kini! Ang bag-ong tulay, nawala na!

 

“Dili ta makatabok niini, Sir Lando. Kon dili moundang ang ulan, mokusog pa ning baha. Ug kon moundang man, tulo pa ka oras una mokunhod ang tubig,” matod ni Nong Kulas.

 

Gusto untang manaog si Lando aron mangitag katabokan, apan gibuyag siya ni Nong Kulas. Sa dagan sa baha, walay parte sa sapa nga mahimong katabokan. Delikado kaayo kay nagabul-og pa ang baha. Supak man sa iyang buot, walay nahimo si Lando kondili mobalik sa ilang agi. Gihatod silag balik ni Nong Kulas ug gibilin niini ang kabaw ug kariton aron magamit dayon kon kinahanglanon. Sa ilang balay, nagsugod na sab ang kontraksiyon sa tiyan ni Luisa, apan dili gihapon mogawas ang bata. Mahadlok na si Lando nga motan-aw sa iyang asawa nga wala nay kusog. Hinay na ang ginhawa niini. Dili na gani kautong. Naghulat siya sa sala, ug nangadye atubang sa altar nga gitungtongan sa estatuwa sa Sagrada Pamilya. Taudtaod, migawas si Manang Minda ug nakita ni Lando ang dayag ang kabalaka sa nawong niini.

 

“Sir Lando,” sulti ni Manang Minda. “Dili ko kasabot aning kahimtang ni Ma’m Luisa. Kusog ang iyang pagdugo. Akong tawgon si Datu Pikong. Magpatabang ko niya.”

 

Sa pagkabati ni Lando sa ngalang Datu Pikong, miulbo ang iyang kasuko. “Unsa?” misinghag si Lando. “Ayaw pagtiawg ingon niana, Manang Minda. Abi ba nakog ikaw ang kinahawran dinhis baryo, unya tawgon na hinuon nimo tong mangingilad?”

 

Nakalitan si Manang Minda sa masuk-anong tubag ni Lando ug mibalik kini sa kuwarto. Apan wala madugay, migawas na sab kini. Nataranta na kini.

 

“Dili mohunong ang iyang pagdugo, Sir Lando. Wa na ko masayod unsay buhaton. Naluoy kong Ma’m Luisa. Tawgon na nako ang balyan. Kahibalo kong dili ka motuo niya, apan wa may mawala nato kon ato siyang sulayan samtang dili pa ta katabok sa sapa. Delikado kaayo ang kahimtang ni Ma’m Luisa.”

 

Wala na motingog si Lando. Nakuyawan siya sa balisang tono sa tingog ni Manang Minda. Tataw kaayo ang gibating kabalaka niini. Wala na gani kini maghulat og tubag ug migawas na nga nagbitbit sa payong ug plaslayt. Nahabilin si Lando sa sala. Dihang nabati niya ang agulo ni Luisa, iyang gisulod ang kuwarto. Nagisi ang iyang kasingkasing sa pagkakita sa makaluluoy nga kahimtang sa asawa. Sa nawong niini, makita ang sakit ug kalisod nga gibati. Hinay kaayo ang gininhawaan niini. Nalisang si Lando pagkakita sa daghang dugo nga miumog sa habol. Basig mamatay si Luisa! Dili! Gigunitan niya ang kamot sa iyang asawa ug mihilak siya. Naunsa na ba ang kalibotan? Nakawang lamang ang tanan niyang pagpangandam. Kinsay magdahom nga daghang aberiyang mahitabo? Karon pa nga manganakay ang iyang asawa!

 

Wala na mamatikdi ni Lando kon unsa kadugay ang iyang paghinulat kang Manang Minda. Sa iyang paminaw, daw miundang ang aginod sa mga takna. Gusto niyang motulin ni! Apan mora hinuon siyag gisungog. Gipiyong na lang niya ang iyang mga mata ug nangadye. Nangadye siya ug nangadye. Nakalukso siya sa kahinangop dihang nabati niya ang kasikas sa sala. Migawas siya sa kuwarto. Miabot na tuod sila si Manang Minda ug Datu Pikong. Nahumod ang balyan sa ulan ug nagpuga-puga kini sa iyang sinina ug pantalon. Pagkakita sa balyan kang Lando, nangatahoran kini, mingisi ug nagintang ang iyang pangag. Giliraw sa balyan ang iyang mga mata sa palibot sa sala, ug dihang nakita niini ang altar, iya ning giduol, gihilam ang estatuwa ug nanguros. Gibitad ni Manang Minda ang balyan padulong sa kuwarto. Nabati ni Landong naghilak si Manang Minda sulod sa kuwarto. Pipila lang ka gutlo migawas ang balyan, nangalot sa iyang ulo.

 

Napungot si Lando kang Datu Pikong kay wala niini ayudahi si Manang Minda. Isog siyang miingon: “Unsay problema, Datu Pikong? Abi nakog motabang ka? Nganong migawas ka man?”

 

Maulawong mingisi ang balyan. “Di man ko kahibalo manambal kon dili ko giyahan sa akong abyan.”

 

Ug sa tumang kahingangha ni Lando, gituplok-tuplok sa balyan ang wala niining kamot ginamit ang tuong tudlo. Pagkahuman, kunohay gipunit niini ang cellphone ug giduot sa iyang dalunggan!

 

“Hello? Hello, Apo Sandawa. Hello? Gitawag tika kay naay magpatambal. Hain ka? Diay naglisod pagpanganak. Unsa? Dili tika mabatian. Banha kaayo. Kusog ang ulan. Kusga imong tingog. Unsa? Gidaot ang tambara? Mao ba?”

 

Samtang naggunit sa kunohay cellphone, giatubang ni Datu Pikong si Lando. “Sir Lando, gidaot kuno nimo ang tambara. Daghan kunoy nasuko nimo.”

 

“Unsay tambara?”

 

“Altar sa diwata. Kadtong halaranan duol sa baliti. Gidaot kuno nimo.”

 

Wala katingog si Lando. Nagduda siyang naay nagsumbong sa balyan maong nakahibalo kini nga siya ang nagguba sa halaranan sa diwata.

 

“Daghay gustong manimalos nimo. Gustong kuhaon ang imong asawa ug anak,” matod sa balyan.

 

Bisag unsa na lay iyawyaw niining balyana, sa hunahuna pa ni Lando. Pero iya na lang ning gipatuyangan. Bahala nag unsay isulti niini, basta luwason lang niini ang iyang asawag anak. Basig kahibalo tuod ni manabang.

 

“Hello? Unsa? Baboy? Uy, Sir Lando. Maghalad daw kag baboy.”

 

“Wala koy baboy,” pintok nga tubag ni Lando.

 

“Wala daw siyay baboy. Hello? Apo Sandawa? Kusga lagi imong tingog. Di ko kadungog. Unsa? Wa daw siyay baboy, ba. Ha? Oo. Oo. Uy, Sir Lando, kinahanglan mosaad ka nga mohalad og baboy sulod sa usa ka semana. Mosaad ka?”

 

Miyango si Lando. Gikapoy siya niining dula sa balyan. Nasayod siyang giyaga-yagaan lang siya sa balyan, apan kay nahinayak na man, iya na lang kining paundayonan.

 

“Okey daw, Apo Sandawa. Misaad na siya. Unsa? Manok? Ugis? Uy, Sir Lando, maghalad daw kag manok nga ugis. Karon dayon. Dalia kay daghan kag kontra.”

 

Nakatimaan si Lando nga naay tigbatogan nga ugis nga dumalaga sa punoan sa anunang likod sa ilang kosina. Dala ang plaslayt, gisuong niya ang ulan ug mituhop dayon ang katugnaw sa iyang panit. Maayo gani kay ubos ra ang gibatogan sa manok ug iya dayon kining nadakpan. Daw basang manok si Lando nga nagkurog-kurog sa katugnaw. Gimandoan siya sa balyan nga ihalad ang manok sa diwata. Nangutana siya kon unsay iyang buhaton, ug miingon ang balyan nga gulgolon ang liog sa manok. Gigulgol ni Lando ang liog sa ugis nga manok, ang dugo niini gisalod sa usa ka platito.

 

Kalit lang nga misiyagit si Manang Minda gikan sa sulod sa kuwarto. Dali-daling nanulod si Lando ug ang balyan aron susihon kon unsay nahitabo.

 

“Wala na siyay ginhawa,” sugat sa mananabang nga walay pugong ang pagbakho.

 

Gigakos ni Lando ang iyang asawa. “Luisa, Luisa. Ayaw ko biyai.”

 

Gihimulsohan sa balyan si Luisa ug miingon: “Naay hinay.”

 

Ug migamit na sab kini sa iyang imahinaryong cellphone. “Hello? Apo Sandawa, hello? Naunsa na man ni? Ha? Unsa? Kuhaon nila ang iyang kalag? Uy, ayaw! Pugngi na sila. Amiga nako ni si Ma’m Luisa. Dako siyag sala? Aw, lagi, pero nganong ang asawag anak man ang ilang panimaslan? Mangayog pasaylo? Sige, sige.”

 

Gitapik sa balyan ang abaga ni Lando. “Sir Lando, Sir Lando. Kinahanglan mangayo kag pasaylo sa mga diwatang nasuko nimo. Litoka mismo. Isulti nga nagbasol ka sa imong gihimo.”

 

“Nagbasol ko sa akong gihimo. Pasayloa ako, mga diwata,” sulti ni Lando nga nagtulo ang mga luha.

 

“Sir Lando, dali, pag-ilis. Unsay kinanindotan nimong sinina? Barong tagalog! Pagsul-ob og barong tagalog. Dali! Manang Minda, kuhaa ang mga kaldero. Mangalampag ta. Tawgon natog balik ang kalag ni Ma’m Luisa.”

 

Nag-ilis si Lando nga daw pahoy nga nagsunod-sunod sa mando sa balyan. Wala na kini maghubo sa iyang basang pantalon. Human og ilis, gisudlay siya sa balyan. Giliraw sa balyan ang iyang mga mata sa sala nga morag naay gipangita. Ug abtik kaayo kining milihok. Iyang gipunit ang antuwanga sa plorera ug gipaipit sa dalunggan ni Lando. Iyang gikuha ang sidlakon nga tela sa lamesa ug gipatong sa abaga ni Lando. Iyang gitangtang ang medalya sa bungbong ug gitaod sa dughan ni Lando. Ug iyang gikuha ang tropeyong ginama sa lata ug gipagunitan kang Lando. Sa paminaw ni Lando, daw kaslonon siya sa usa ka komedya nga drama. Kon tuyo sa balyan ang pagdugmok sa iyang kadungganan pinaagi sa pagpakaulaw kaniya, hingpit ang kadaogan niini. Ug dihang naamgohan niya nga nahulog siya sa laang sa balyan, wala na kapugngi ni Lando ang pagbakho. Ingon diay niini ang bation sa mga desperado. Bisag unsa na lay kuptan. Bisag unsa na lay buhaton. Ug samtang nagbakho si Lando sa kalagot, kaulaw ug kaguol, gipakang-pakang ni Manang Minda ang duha ka kaldero, samtang ang balyan migamit og metal nga luwag sa pagbunal-bunal sa iyang gikuptang kaldero. Nakigkompetensiya sila sa kasaba sa ulan.

 

“Hoy! Ma’m Luisa! Amiga! Ayaw sag lakaw,” singgit-singgit sa balyan. “Nia ang imong bana. O, tan-awa siya. Di ba pogi kaayo siya? Unya biyaan nimo? Hala, balik diri! Pauli! Pauli!”

 

Kon unsa pa toy gisinggit-singgit sa balyan, wala na masabti ni Lando ang ubang gisulti niini. Sa iyang kaugalingon, wala say undang ang iyang pag-ampo. Usahay mosulbong sa iyang hunahuna ang kalagot kay nasayod siyang naglangay-langay lang ang balyan. Nganong dili na lang kini moadto kang Luisa ug pagulaon ang bata kon hawod man gani kini? Wala na siya kamatikod kon unsa kadugay ang pagsaba-saba sa balyan ug ni Manang Minda, apan naluya ra ang balyan ug miundang. Gihangak ang duha sa ilang gihimo. Taudtaod, gibutang sa balyan ang cellphone sa iyang dalunggan.

 

“Hello? Hello, Apo Sandawa? Ngano? Unsa? Pasayawog binanog? Uy, Sir Lando! Pasayawon kuno kag binanog.”

 

“Di man ko kahibalong mosayaw, Datu Pikong. Wa pa ko kabati anang binanog.”

 

 

“Siyaro, sayaw na sa banog, dili ka kahibalo? Hello? Apo Sandawa. Di kuno siya kahibalo. Unsa? Ako ang mosayaw? Uy, ayaw gani kog tiawi Apo Sandawa. Akoy tubos? Giatay na. Ha? Dili mosugot? Kinahanglan sayawon gyod? Mao ba? O, sige, sige.”

 

Ug natingala na lang si Lando nga migawas ang balyan sa balay. Gibutang ni Lando ang lampara sa akboanan sa bentana ug iyang nakita ang balyan nga nagsugod pagsayaw sa tugkaran samtang kusog ang bundak sa ulan. Bisag sa iyang kahimtang, kakataw-anon si Lando nga nagtan-aw sa balyan nga naningkamot pagsayaw. Dili gyod niya malarawan nga banog tong gisundog sa balyan. Mora kinig pato nga nag-igwad-igwad ug nagkapakapa sa iyang kamot. Kon mokinto ang balyan, mora kinig matumba kay dili kadaog sa iyang katambok. Bakikaw kaayo ang mga lakang niini, ug kon molupad-lupad, mora kinig tawong nalumos nga nagkapakapa sa tubig. Matag karon ug unya makita ni Lando nga adunay punitong sagbot ang balyan.

 

Taudtaod sab ang pagsayaw sa balyan. Mibalik na kini sa balay nga basa kaayo ang tibuok lawas. Gitunol sa balyan kang Manang Minda ang mga sagbot aron isagol sa gipabukal nga tubig. Gitunolan sab siyag tualya ni Manang Minda. Nanarapo ang balyan sa iyang tibuok lawas. Gihangak. Misenyas si Manang Minda nga naluto na ang mga sagbot. Apan ang balyan wala pa molihok. Naglingkod lang kini sa silya ug bisag unsa na lang ang hilngon: ang plorera, ang karaang mga magasin, ug uban pang mga butang sa lamesa.

 

Wala kapugngi ni Lando ang pagsulbong pag-usab sa iyang kalagot sa balyan. Wala siya makasabot nganong naglangay-langay kini. Mora bag walay himalatyon nga naghulat sa iyang pagtambal. Gusto niya kining luokon! Sumbagon! Wala na kaantos, iya nang gisukmatan ang balyan: “Unsa ba gyod, Datu Pikong? Tabangan ba nimo ang akong asawa o dili? Unsa pay imong gihulat?”

 

Apan inay mouk-ok, nangisog ang balyan. “Sir Lando! Hangtod karon wa pa ka kasabot? Dili ko kahibalong manambal. Kinahanglang mokunsad ang abyan.”

 

Ug nakigharong kinig tutok kaniya. Nakuratan si Lando sa sumbalik sa balyan. Ug didto pa nahayagan si Lando. Didto pa siya hingpit nga nakasabot. Wa siya masayop sa sinugdanan pa! Mini! Mini ang balyan! Sa iyang pagka desperado, nahatagan niyag higayon ang balyan nga makaarte. Nagpakaaron-ingnon lang kining naghulat og abyan aron makalikay sa responsabilidad sa pagpaanak sa iyang asawa. Nagritwal-ritwal pa gyod ang buang! Basolon niini ang kamatayon ni Luisa sa iyang pagguba sa halaran sa mga diwata. Mao kini ang tumong sa balyan! Nagpaabot lang siyag wala! Kadaghang nausik nga mga takna! Ug nakahukom si Lando nga dad-on si Luisa sa Calinan. Motabok siya sa sapa. Bahala na! Nakauli na to si Manoy Pedro, ang drayber sa jeepney. Kon makatabok lang siya sa sapa, maluwas na si Luisa. Apan iya unang patilawon ang balyan og kastigo! Iya ning kulatahon! Bun-ogon!

 

Iya na untang hasmagan ang balyan dihang nanghuy-ab ni. Miaksiyon nig katulog, ug gipatong niini ang iyang ulo sa iyang kamot. Mimata dayon ang balyan, ug nanampiling. Miatubang kini kang Lando ug nanglimbawot ang mga balhibo ni Lando kay dili nawong sa balyan ang iyang nakita! Ang iyang nakita usa ka malumong nawong sa tigulang. Apan kalit lang sab ning nahanaw sa nawong sa balyan.

 

“Lando, ayaw kalimot sa imong saad nga mohalad og baboy, ha? Pasalamat kas balyan nga gihimo ang tanan aron mapuypoy ang kasuko sa mga diwatang imong gibugalbugalan.”

 

Nanglimbawot pagsamot ang balhibo ni Lando kay dili tingog sa balyan ang iyang nabati! Nahatiurok si Lando sa iyang gilingkoran. Ang balyan misulod sa kuwarto. Wala dangtig usa ka minuto, morag naay nabati si Lando nga uha gikan sa kuwarto. Hinay kaayo. Apan miundang. Imahinasyon lang seguro niya. Miuha na usab. Gilingkaag ni Lando ang iyang dalunggan. Naputol ang uha. Apan uha gyod sa bata! Ug misagunson na ang uha sa bata. Wa na kini magpapugong sa pagtiyabaw, morag nakiglumba sa kasaba sa ulan. Milukso ang kasingkasing ni Lando. Midagan siya sa kuwarto. Nakita niyang gilimpiyohan ni Manang Minda ang bata, samtang ang balyan nanarapo sa iyang mga kamot. Giduol niya ang iyang asawa. Wala niy panimuot, apan buhi! Buhi! Ug mitulo ang mga luha ni Lando sa tumang kalipay. Iya untang pasalamatan ang balyan apan wala na kini sa kuwarto. Miadto siya sa sala. Wala. Miadto siya sa pultahan ug didto sa tugkaran iyang nakita ang balyan nga nagsugod na pod pagsayaw. Mihunong na ang ulan.

 

Pag-alsa sa balyan sa mga abaga ug kamot niini, kalit lang mihaguros ang hangin ug mikayab ang sinina sa balyan. Mikapakapa ang balyan sa tumang kahanoy. Daw banog kining naglupad-lupad sa kahanginan. Usahay mosarap kini, ug usahay modailos. Usahay sab mangisog ang banog, ug mohana-hana ang ulo, mangaliskag ang balhibo sa tangkugo. Motugpa kunohay ang banog ug magkulukinto ang balyan, dayong bukhad sa iyang mga kamot ug mosutoy paglupad. Daw gisuyop si Lando nga nagtan-aw sa binanog sa balyan. Migawas siya sa balay ug miadto sa taliwala sa tugkaran. Pagsugod ni Lando og kapay, mihaguros ang hangin, ug sa iyang paminaw, daw banog siyang naglupad-lupad sa kahanginan.

 

(KATAPOSAN)