Balik Sa Sabakan Sa Silangdan


Sugilanon ni Melchor U. Yburan

Dakbayan sa Sugbo

 

(Kining maong sugilanon mananaog sa Ikaduhang Pinasidunggan sa Gawad-Komisyon 2007. Mga maghuhukom: Dr. Marjorie Evasco, tsirman; Dr. Jaime An Lim, sakop; Atty. Junnie Cañizares, sakop.)

 

MITUGSAW na sa tubig sa suba karong buntaga ang gakit sa hinay-hinayng pagtulod ni Algo dala ang pagsikad. Wala siya hibug-ati pag-ayo sa pagtuwandos sa gakit nga kawayan kay iya na man kining gipatong daan sa duha ka bulos nga kawayan samtang iya pa kining gitakgosan sa mga nito nga uway nga dagsang kaayo sa ilang dapit nga ginganlan nilag kanitoan.

 

Kining gakit nga gituyo paghimo ni Algo alang sa mahinungdanon kaayo niyang katuyoan, may gitas-on nga mga duha ka dupa sa iyang dupa ug may gilapdon nga usa ka dupa ug usa ka dangaw. Gihapnan gyod siyag binuhat niini kagahapon. Haluag kining sakyan alang kaniya.

 

Dako kaayo kinig lutaw kay ang masigkadaplin niini mao man ang duha ka punoan sa patayng duldol nga ingon sa gidak-on sa iyang paa. Gikuha ni Algo ang usa ka buyot nga maoy gisudlan sa iyang mga bawon nga linuto nga saging-kardaba ug kamote. Gibutang niya kini ibabaw sa gakit. Gipahiluna usab niya ang laing buyot nga maoy gisudlan sa iyang karsones nga maong, T-shirt nga puti ug sapatos nga guma, kolor-puti nga hinatag ni Padre Jesus Salve nga misyonero, sa pag-anhi sa maong pari niadtong usa na ka tuig kapin ang milabay.

 

Sa nahiluna na ang iyang mga dad-onon, mitikang siya sa ibabaw sa gakit. Diha siya magtindog sa luyo nga bahin sa maong sakyanan nga maoy silbing ulin aron sayon ra niya ang pagpanukon ug pagpangulin. Miyuko siya ug mikuha sa usa ka tanos nga kawayan nga tulo ka dupa ang gitas-on, nga ang kinadak-an haom kaayo sa iyang paghakgom ug ang kinatumyan niini sama sa kumagko sa iyang tiil ang gidak-on.

Mao kini ang iyang gigamit nga tukon. Ang usa niini didto niya ibutang sa kal-ang sa duha ka kawayan sa taliwalang bahin sa gakit. Giduha gyod niya kini kay kon pananglit mabuhian o mahulog ang usa ug dili na niya makuha kay ianod sa sulog sa suba, mao kiniy gamiton aron sa pagpadayon sa iyang panaw paingon ngadto sa kinatumyan sa suba diin atua nagpaabot kaniya ang iyang gilaoman nga maoy mohaw-as kaniya sa madulom niyang kalibotan.

 

Gitidlom niya ang tukon sa taga dughan nga giladmon nga tubig. Unya, mitikuko ang iyang duha ka tuhod sa dihang mitugsad na ang tumoy sa tukon sa bunbonon nga yuta sa suba. Mituyhad siya ug unya mitukon na usab ug mitukon. Gibalik-balik niya kini sa paghimo aron magmakanunayon ang iyang pagdis-og paingon ngadto sa unhan.

 

Ug sa kalit lang, nahalingi siya sa dihang dunay mitawag sa iyang ngalan. Maoy iyang nalingian didto sa gisaogan niya sa gakit kaganina si Amay Malog niya, iyang amahan. Ilo na si Algo sa inahan. Miwara-wara kini sa duha niya ka mga kamot.

 

"Pag-ayo-ayo sa imong panaw, Algo… Kon di mo makita si Padre Salve, balik baya gyod sa ato, ha…" may kamingaw ang ganay sa tingog niini nga milanog sa palibot sa suba, "balik baya gyod, Algo…"

 

"Oo, mobalik ko, Amay…" tubag ni Algo kinsa miwara-wara usab sa iyang wala nga kamot, "Adto na ko, Amaayy…"

 

Unya miyahat siya sa unahan. Mitukon. Mitukon. Apan sa makausa pa milingi siya sa iyang amahan. Miwara-wara na usab kini sa iyang mga kamot. Gibati niya ang kahuot sa iyang dughan ug unya mitibi siya kay ang daklit nga kamingaw ingon sa mikusi sa iyang kahiladman. Apan bisan pa niini dili na matuis ang iyang hukom sa pagpadayon gayod sa iyang tinguha sa pagtaak didto sa dapit diin adunay lahi nga kahayag kon itandi dinhi sa ilang dapit diin ang kangiob sa masiot nga lasang naghawong sa iyang pangandoy.

 

Samtang nagpadayon sa pagpaanod nga dasonan niya sa pagtukon ang iyang gisakyan nga gakit, mitumaw lang sa iyang hunahuna ang gisulti ni Padre Jesus Salve kaniya ug sa uban niyang mga kabata didto sa gamayng kapilya nga pinahimo sa pari nga misyonero nga nagkanayon: "Didto sa Malindang, dunay dakong eskuylahan ang mga pari diin inyong ikapadayon ang inyong pagtuon nga walay bayad. Maanindot kaayong puy-an didto. Malingaw kamo kay dunay daghang kalingawan sama sa sine, telebisyon ug uban pa. Daghang sakyanan sama sa jeep nga kasakyan kon asa kamo mosuroy." Ug gipakita sila sa misyonero sa mga retrato nga dala niini nga naghulagway sa mga dapit nga iyang gihisgotan.

 

Sa panuigon ni Algo nga napulog tulo, ingon sa gamay ra siya sa tinuboan sa ingon kaniyag edad. Gani, ang iyang lawas gamay ra sa gidak-on sa normal nga tinuboan sa bata nga sama kaniya. Apan bisan pa sa iyang kagamay, bus-ok ang iyang lawas, mga bukton, paa. Sukad sa iyang pagkamatngon og buot, wala siya makaadtog laing dapit ilabi na sa dapit nga giingon ni Padre Jesus Salve nga, matahom nga kalibotan. Kay ang iya gong kalibotan mao man ang hut-ong sa katawhan nga maihap na lamang sa tudlo ang gidaghanon ug maisip na gani nga hapit na mapuo labi na nga ubay-ubay na kanila ang nangamatay tungod sa pagdagsang sa sakit nga kolera niadtong pipila na ka tuig ang milabay. Dinhi sa dapit nga ilang gipuy-an, ang kahayag sa Adlaw lugosay nga modapat sa yuta tungod sa kalabong ug kadasok sa kadahonan sa dagkong kahoy nga mipayong sa ilang mga payag-payag nga hinimo sa kugon ang atop, nipa ang bungbong, ug kawayan ang mga sawog. Maisip kining ilang dapit nga biniyaan sa sibilisasyon. Kabos. Mingaw. Uhaw kaayo sa kauswagan ug kaayohan gikan sa gobyerno. Ang makita nilang kahayag sa Adlaw mao ra ang ilang malantaw nga darohan nga gipugsan og mais ug ngadto sa pipila ka bungtod nga nanuybo sa layong unahan nga maabot pa sa ilang panan-aw.

 

Sa iyang kalibotan ni Algo, ang bahag ug malong ra maoy isul-ob nila sa matag adlaw. Sa mga babaye, mao ray gitabonan ang labing bililhong bahin sa ilang lawas. Apan bisan pa niining tanan, wala kini nila ikaulaw kay tipik na man kini sa ilang pamatasan o kultura. Mosul-ob lamang ang kalalakin-an og karsones ug sinina ingon man ang kababayen-an sa ilang sinina kon motugbong sila sa dapit nga dunay tabo o ngadto sa lungsod nga daghan ang mga tawo.

 

Maayo gani kay bisan ulahi sa sibilisasyon ang ilang dapit, nakatungas si Padre Jesus Salve ug naghimog kapilya ug gamayng eskuylahan mao nga sila si Algo ug uban nga sama kaniya, nakat-on sa pagsulat ug pagbasa.

 

Kanunay gayod nga moagni kanila ang pari nga misyonero nga motugbong gayod sa patag aron adto mopadayon sa ilang pagtungha aron dili sila tamayon sa ubang mga tawo kon sila mahatipon na kanila. Apan nahadlok si Algo kaniadto sa pagtuo nga dili sila angay magpakabuhi sa dapit nga dili maoy namat-an nilag mahayag. Apan karon, buot siyang mogawas sa ilang kalibotan. Moadto siya sa giingon ni Padre Salve—matahom nga kalibotan ug dawaton na ang tanyag niini. Gusto siyang mopadayon sa pagtuon.

 

"Algo, dili ka gayod magmalipayon didto sa patag, timan-i kini…" nagbug-at sa kasubo ang tingog ni Amay Malog dihang nananghid siya. "Ang Silangdan… kining atong dapit nga nalibotan sa kalasangan mao ang imong kalibotan. Mao ang dapit nga alang lamang sa ingon kanatong ania dinhi magpakabuhi. Lahi ang kinaiya ug batasan sa mga tawo didto sa patag— dili sila sama sa atong naandan dinhi. Ug timan-i kini, ubos gayod kaayo ang ilang pagtan-aw sa atong kaliwat. Sila ang mga tawo nga maingon nga moderno ug kita mao ang pundok sa mga sinalikway sa kauswagan. Hinaot untang hisabtan mo ako, Algo… hinaot pa unta…"

 

NAGKALAYO na ang gakit ni Algo nga gihinay-hinayan pagbitad sa sulog paingon ngadto sa iyang gipadulngan nga unahan. Ug unya nalantawan niya nga miliko ang tubig paingon sa tuo nga bahin. Iyang gitugsaw sa tuo nga bahin ang tukon ug gitulod nga sa ingong paagi moliko ang dulong sa gakit paingon sa tuo. Ug sa pagkataudtaod iya na usab gipatidlom ang tumoy sa tukon sa wala nga bahin aron ang gakit moliko na usab ngadto sa wala.

 

Samtang nagpautaw-utaw sa tubig padulong sa unahan, nangesena sa iyang hunahuna ang kahimtang na karon ni Budye, iyang ig-agawg igtagsa nga tua na sa patag magtungha kay gidala ni Padre Salve sa pagpauli na niya didto sa Malintang. Tingali, sa hunahuna pa niya, malipayon na karon si Budye. Maayo na kaayo ang iyang pamarog karon kay nagsul-ob na kinig maayong mga sinina ug karsones, dili sama kaniadto nga sama kaniya, nagbahag lang kini. Ug kayha, hanas na kaayo kining mobasa sa nagkalainlaing libro ug basahon? O, wa na ba kaha kini mingawa sa ilang pagpanglit-ag og mga manok-ihalas? Wala ba kaha siya mingawa sa ilang pagpanikop og mga halwan sa suba? Sa pagpamas-ong og mga alimango? Sa pagpangaligo nila sa busay sa unahan nga mao karon ang gigikanan niining tubig sa suba paingon ngadto sa giingong Busay Buhilaman sa unahan? Diin sa ibabawg diyotay niini habig sa wala malantaw ang matahom nga patag nga anha manukad sa bungtod? O, nalimot na ba lang si Budye niining tanan? O, nalimot na lang siya hangtod sa iyang gigikanang kalibotan nga mao ang Silangdan?

 

Nagpadayon ang iyang pagpaanod-anod. Ug karon panagsaan na lang niya ang pagpanukon kay kusog-kusog na man usab ang sulog nga nagbitad sa gakit ngadto sa unahan. Dinhi, dili na sama kaganina nga nagngiob lang ang iyang giagian tungod sa kabaga sa kadahonan sa dagkong kahoy nga nagyungyong sa suba. Karon, may dapit na nga ang kahayag sa Adlaw mokatap sa iyang tungod. Ug nakaingon siya sa kaugalingon nga, mao kiniy maayong higayon sa pagpanaw kay walay ulan sa bukid ug dili kaayo kusog ang bul-og sa suba.

 

Sa iyang paghangad sa ibabaw, nabanabana niya nga naghingudto ang Adlaw kay may kainit na man kini nga modapat sa hubo niyang lawas nga bahag lamang ang salimbong sa ubos.

 

"Timan-i," misantop sa iyang hunahuna, ang tingog ni Amay Maslog, "inigtungod sa Adlaw sa imong alimpohan, kinahanglang magmaaabtik ka na, kay duol ka na sa bukana sa nagsangang suba. Kusog na kaayo ang biyo-biyo sa tubig kay mag-abot na ang bul-og sa duha ka suba. Ug kon di ka makamaong manukon-tukon sa tuo ug sa wala kanang mahasimpig ka na sa masigkadaplin, idakdak ka sa dagkong mga bato nga nagsalimbong sa dayon na nimong abot sa busay Buhilaman nga maoy utlanan sa nagkahiusang bul-og sa tubig nga kusog kaayong modulhog paingon sa busay. Idakdak ka sa malag-it nga mga bato nga nag-ali sa busay ug ilakip ka sa pagkahulog sa tubig ngadto sa ubos nga wala nay kinabuhi!"

 

Gipangilogan si Algo sa gipahimangno ni Amay Maslog niya kay sukad masukad karon pa ra ba siya makasubay niining nagliko-liko nga suba. Busa abtik na siya karon nga milantaw sa unahan sa dihang nalantawan niya ang nagbul-og nga laing suba dapit sa iyang tuo. Giandam niya ang tukon. Hugot niya kining gikuptan. Andam na siya kon unsay mahitabo.

 

Nagkaduol na siya. Nagkaduol na gayod. Nadungog na niya ang kusog nga binusagak sa tubig sa busay didto sa unahan.

 

Hangtod, ingon sa gialig-ig ang gakit sa kusog nga pagkuya sa balod. Gitumban dayon niya ang usa ka tukon nga diha sa ibabaw sa gakit aron inigbanlas sa tubig dili kini maanod. Maayo kay nagunitan sab dayon niya ang duha ka buyot ug gidali-dali niyag sal-ob ang gunitanan sa tuo niyang bukton pagseguro nga dili kini mahagbong. Nanglimbasog siya nga dili idakdak ngadto sa malag-it nga mga bato. Busa hinurot ang kusog, mitukon ug mitukon pa gayod siya sa gakit. Miambak si Algo sa taga hawak nga giladmon sa tubig ug gitulod ang gakit paingon sa nag-ugdo nga bunbon, hangtod nga kini mihanga ug giguyod kini niya paingon sa nabungtod nga dapit nga dili na kini malaran sa bul-og sa tubig.

 

Mitungas siya ngadto sa nabungtod nga bahin. Mituyhad. Milantaw siya ngadto sa unahan ug ngadto sa kinaubsang bahin diin nakita niyang nagpat-ak-pat-ak ang kabalayan ug ang dagkong bilding ubos sa kahayag sa Adlaw nga mapagarbohon kaayong nagbarog— daw nagpangamay kaniya.

 

Gikuha niya gikan sa laing buyot ang iyang igsusul-ob. Misuot siya sa kalibonan. Gihubo dayon niya ang iyang bahag ug gisab-it sa sanga sa mansanitas. Gisul-ob niya ang T-shirt nga puti, karsones nga maong ug sapatos-guma nga puti, hinatag kaniadto ni Padre Jesus Salve. Ang usa ka buyot nga wala nay sulod, didto sab niya isab-it tupad sa iyang bahag.

 

Binitbit ang sudlanan sa iyang bawon, mituyhad na usab siya. Mihanggap og hangin. Mihunat sa paglakaw nga gigamhan sa kadasig ug kalipay nga misubay sa dulhogon nga dalandalan ug mitadlas paingon sa bag-o ug matahom nga kalibotan nga nagpaabot kaniya…

 

MORAG wala magtugkad og yuta ang iyang sinapatosan nga mga tiil tungod sa kalipay nga misanap sa iyang kahiladman, kay natumban na niya ang pinangandoy niyang yuta—ang Malintang.

 

Ingon sa larino ug walay kataha ang iyang mga tiil nga misubay sa bunbonon ug balilihon nga dalandalan paingon ngadto sa unahan nga duna nay mga balay nga nanaglumbay sa aspaltado nang dalan.

 

Sa paghiabot gayod niya sa tinakdoan sa dalandalan ug sa aspaltadong dalan, milingi-lingi una siya sa tuo ug sa wala nga bahin sa dalan nga dako.

 

Hain kaha dapita ang giingon ni Padre Salve nga eskuylahan? Mao dayon kini ang nasukna niya sa iyang kaugalingon. Dinha sa aspaltadong dalan, may mga traysikol ug jeep nga nangagi. Dili ba kaha layo ang giingon ni Padre Salve nga tulunghaan?

 

"Manang," sangpit ni Algo sa babayeng naglakaw nga nagpayong, "hain man dapita ang eskuylahan nga giingon ni Padre Salve nga anaa kuno siya dinha?"

 

"Wa ko makaila sa giingpn mong Padre Salve, Dong, da…" sa babaye pa. "Adto lang didto pangutana, Dong," dayong tudlo niadtong tindahan sa unahan, "tingalig dunay nakaila anang giingon mong pari."

"Salamat, Manang…" matod ni Algo. Milakaw siya paingon sa gitudlo sa babaye. Usa ka karenderiya ang iyang giduol. Nangutana siya sa hamtongong babaye nga namaypay sa gipangbayang nga sud-an nga ang uban wala panaboni.

 

Wala gihapon makaila ang babaye ingon man sa mga sakop niya sa tindahan nga iyang gipangutana. Ang hamtong lalaki iyang giduol.

 

"Pero, Dong," matod sa hamtong, "si Padre Salve, tua madestino sa San Carlos City, sa Negros."

 

"Ha-hain man nang giingon ni Padre Salve nga dunay eskuylahan dinhi?"

 

"Eskuylahan? Ah, kana," gitudlo sa tawo, "kanang makita ang atop nga nasalipdag diyotay sa tindahan sa Jollibee."

 

"Daghang salamat kaayo, Manong," ni Algo ug dasig kaayong milakaw paingon sa tulunghaan.

 

Ang security guard nga hamtong nga miabiabi kang Algo mao usay nagsulti nga tua na gyod si Padre Salve madestino sa San Carlos City, mga unom ka buwan na kini didto.

 

"Si Budye, nia pa ron dinhi?" sukna niya.

 

"Si Budye?" sa guwardiya pa, "nakaila diay ka kang Budye?"

 

"Oo, ako siyang ig-agaw," pamatuod niya.

 

"Tua sab si Budye, gidala ni Padre Salve. Mga lima to ka tawo ang kuyog ni Padre Salve."

 

"Wa na diay si Budye dinhi?" mao ray nasulti ni Algo. Gibati na hinuon niya ang kamingaw.

 

"Unsaon na man lang nako ini?" hinayng yamyam niya.

 

"Diin ka pa man diay gikan, Dong?" sukna sa guard nga mitutok sa bakikawng binestihan ni Algo sanglit may pagkapiit na ang gipangsul-ob niini.

 

"Sa amo. Sa Silangdan."

 

"Hain to nang Silangdan, Dong?"

 

"Tua didto sa tunga-tunga sa lasang."

 

"Kalayo diay. Unya, asa ka na man lang karon nga wa na man ron si Budye?" sa hamtong na usab.

 

"Mobalik na lang tingali ko sa amo."

 

"Duna bay masakyang jeep o traysikol gikan dinhi paingon sa inyo?"

 

"Wa. Pero duna koy kasakyan nga gakit."

 

"Gakit?" Kanang pareha anang gamiton sa mga mananagat?"

 

"Oo. Pe-pero di ko mahimong mopauli karon kay maabtan na kog gabii. Kuyaw kaayo sa dagkong mga bitin kon ngitngit kay daghang manglangoy ug magpabugnaw sa tubig."

 

Nahilom sila.

 

"Pe-pero mahimo ba kong anhi matulog sa eskuylahan, Nong?"

 

"Di ko makapasalig nimo, Dong, kay estrikto kaayo ang Father Rector."

 

Nakatutok ang batan-on ngadto sa guwardiya.

 

"Aw, kon gusto ka gyod," sa hamtong pa, "adto lang una sa amo pahuway karong gabii, luag kaayo tong among pantaw sa silong."

 

Nalukmay sa kamahigalaon ug kamatinud-anon sa guwardiya, misugot si Algo.

 

DINHA pay nahabiling kangitngit sa pagbangon ni Algo. Sahi sa iyang naandan, tigsayo usab siya momata didto sa ila. Gisul-ob niya ang sapatos nga mao ray iyang gihubo kagabii sa iyang pagkatulog. Wala usab madugay, nahigmata si Mano Simon nga nanigarilyo.

 

"Manong," sangpit ni Algo, "adto na ko. Daghan kaayong salamat sa imong pagpakaon nako kagabii."

 

"Ayaw lang kanag hunahunaa, Dong. Gipakasama ko usab ikaw kang Budye kay sa tan-aw ko pulos kamo buotan."

 

"Sige, Nong, adto na ko."

 

"Ayaw una," sa guwardiya pa, "painit una diha sa di ka pa molakaw."

 

Mikutawg duha ka tasa ang hamtong ug gihatag ang usa kang Algo.

 

"Niay pan de sal, Dong, gipalit ko ni kagabii. Sige, painiti ang tiyan mo."

 

Nag-atubang sila sa pagpamainit.

 

"Unya, Nong, adto na ko," ni Algo tapos sa iyang panimo.

 

"Diay say laing pinutos nga pan de sal, Dong, bawna ni sa imong pagpauli."

 

"Salamat gyod kaayo ini, Noy," sa batan-on pa.

 

GISUBAY karon ni Algo ang iyang gilaktan kagahapon sa iyang pag-abot ug natultolan gyod niya ang iyang giagian. Sa didto na siya sa nabungtoran, milantaw siya sa iyang naagian ug ngadto sa daw nagduka pa nga wanang ug kabalayan sa Malintang. Halapad ug dako kaayo ang gilukopan niini ug ingon sa dili kini makadawat sa iyang pagka lasangnon ni Algo.

 

Sa tuo niyang kilid, ang hinagubhob sa Busay Buhilaman, daw ang higanteng katawa nga nagkantalita sa dakong pagkapakyas niya sa iyang mahinungdanong tinguha. Wala lang tuyoa, dinhay mitubod nga kahiamgo sa iyang dakong kamingaw ngadto kang Budye.

 

Misuot si Algo sa kakahoyan ug didto pa ang gakit nga iyang gipahanga kagahapon. Gibutang niya sa ibabaw sa gakit ang pan de sal nga gisulod niya sa buyot— ang gipabawon ni Manong Simon kaniya.

 

Gihubo dayon niya ang iyang T-shirt, karsones nga maong ug sapatos-guma. Gikab-ot niya ang bahag nga gisangit niya sa sanga sa mansanitas— iya kining giyabyab ug unya gisul-ob. Iyang gihapyod-hapyod ang bahag sa dihang nahaklap na sa iyang kaugalingon. Unya, iyang gipamunit ang paresan nga sapatos ug giapil pagputos sa T-shirt ug karsones.

 

Ug hinurot ang tanang kusog, iya kining gilabay tumong ngadto sa kusog kaayong bul-og sa tubig sa Busay Buhilaman. Ug sa iyang pangdungog ang tingog ni Amay Maslog— iyang amahan, sama sa gidak-on sa dinahunog sa busay nga nagkanayon: "Balik baya Algo, balik gyod sa ato…"

 

(KATAPOSAN)