Sugilanon ni Satur P. Apoyon
(Si SPA kanhi presidente sa Davao Writer’s Guild. Kanhi koordineytor siya sa NCCA Literary Arts alang sa Habagatan-Sidlakang Mindanao. Siyay tagsulat sa sugilanong “Dili Alang Kang David Ang Baboy-Ihalas” nga mananaog sa Unang Ganti sa tigi nga gipasiugdahan sa Bathalad-Mindanao. Ang mga tistis nga Binol-anon iyang gihimong dula alang sa pelikula— ang “Bol-anon Ko Nyor”. Sa iyang pagkasakop sa prensa sa wa pa moretiro, nahimo siyang koresponsal sa dagkong panghitabo sa sulod ug sa gawas sa nasod.)
MAORAG giuyog sa alimpulos ang payag nila ni Didoy ug Estay nga mikalit paggaksanay taliwala sa gamayng sala sa ilang pinuy-anan gumikan sa hilabihang kalipay sa mensahe sa unang sulat ni Minggoy, burgahoy nilang kinamagulangang anak nga milagiw ngadto sa Manila mga napulog usa na ka tuig ang milabay. Dili sila makatuo nga makab-ot sa ilang anak ang giingon niining kalamposan sa iyang asanyas sa kaulohan bisan sa kamubo sa iyang hibangkaagan sa tunghaan. Kuwarto grado lang kini sa iyang pagbiya dinhi sa Balisaan, ilayang balangay sa lungsod sa Talacogon sa Amihanang Mindanao nga gilalinan sa iyang mga ginikanan gikan sa Cauayan, Negros Occidental sa dihang masuso pa siya human sa Ikaduhang Gubat sa Kalibotan.
Ang magtiayong Didoy-Estay susama ra usab og nakab-ot nga edukasyon sa ilang kamagulangan. Ang tulo ka manghod ni Minggoy nga pulos babaye mao ray arang-arang kay nakataak man hangtod sa hayskol didto sa Siyudad sa Butuan nga sakyonon pag pambot gikan sa Talacogon agi sa Suba sa Agusan. Ang abot sa uma ug duha ka gatos ka punoang abaka nga gitanom ni Minggoy una siya mibagdoy nga walay pupananghid maoy nakatabang sa iyang mga ginikanan nga makatungha ang tulo ka dalagingding niyang manghod.
Ang hudyaka nga gisalohan usab sa tulo ka manghod ni Minggoy daw nakapakugang sa hinalwang antulihaw ug binuhing mga manok sa kasilinganan. Nangatingala upod ang ilang mga silingang Sugboanon, Bol-anon, Leytenhon ug pipila ka lumad Higaonon sa mahimayaong kagahob sa payag nila ni Didoy ug Estay. Ang karterong nagkabayo maoy mibuskag sa tanghaga niining kaudtohon sa adlawng Huybes, Nobiyembre 17, 1961. Gitaho sa kartero nga ang magtiayon nakadawat og makapalipay nga balita sa ilang anak gikan sa Manila.
“Kay unsa man diay ang maayong balita, Manoy Andot?” nangukit ang labing tabiang silingan nga si Benilda sa tighatod og mga sulat.
“Mahibaw-an da ninyo kana sa di madugay!” Sa kartero pa dayong dagpi sa sampot sa iyang kabayong putig tiyan aron ipadayon ang trabaho sa unahan.
Wala gayod masayop si Manoy Andot. Wala na makahulat ang magtiayon nga si Benilda pay unang mangusisa ngano nga sila nagmaya niining higayona. Si Estay mismo nga mumagulang lag diyotay kang Benilda maoy misulong sa panimalay sa naulahi aron ibalita ang maayong kapalaran sa anak.
“Ha? Kuan na siya?”
“Oo, Benilda! Pagkagarbo namo, Benilda!”
“Naunsa si Minggoy?” Mitambo sa bentana si Aryang nga nalasawan sa iyang nadunggang estorya sa sikbit nga balay ni Benilda. “Ayaw gani mog paigot-igot pa diha!”
“Ay,” si Benilda ang miagaw sa pagpatin-aw sa gikagubtang balita, “si Minggoy artista na kuno sa Manila!”
“Kanindot bang balitaa, Mare Estay. Magpaotograp gyod ko bisan kinsa kaninyo ni Pare Didoy samtang wa pa si Minggoy!”
“Ayg una-una, Mare, kay mabuyagan ta!” sagbat ni Estay nga misamot pagburot ang dughan.
Sa laing bahin, nasayo ang pagbangka ni Didoy didto sa tindahan ni Basyo-Kikay nga dili layo sa ilaha. Uban sa tagay sa Siu Hok Tong ug sa sumsomang adobong baboy-ihalas, nagbula-bula usab ang baba ni Didoy bahin sa paghisulod ni Minggoy sa kalibotan sa mga bituon sa Manila.
“Manan-aw gyod ta ana, Pre! Apan anus-a ang salida dinhi sa ato, Pre!” nagpusutpusot ang baba ni Pedyong nga nanuasik ang bino ug tipaka sa karneng sumsoman sa hilang niining mga ngipon.
“Sa Disyembre 16 ang pagpasalida dinhi sa ato. Apan kay wa man tay sinehan, adto gyod ta manan-aw sa Montilla Theater sa Siyudad sa Butuan. Wa man tingaliy problema na ninyo… ilabi nag suwertehon sa pagpapisar og abaka o makatumbag pila ka troso,” tubag ni Didoy nga naghiyong-hiyong na ang mga mata sa way puas nga pagyugom sa bino sa Insek.
“Mas maayo gyod og librehon na lang ta sa pambot ug sa pulta sa sinehan ni Pare Didoy!” ni Kanor nga tumbador og troso sa Plazir Timber Company.
“Isip pinal nga bloawt ni Pare Didoy…!” dason nila ni Panyong, Julio ug Samuel.
“Way problema! Estoryahan kana sa sunod nga inom!” ni Didoy nga miwandog sa iyang pagtindog kay mopauli. Wala na lang gani siya supoha sa tag-iya sa tindahan bisan nahikalimot sa pagpakuwenta sa naorder niining ilimnon ug sumsoman.
Wala usab makalikay ang tulo ka manghod ni Minggoy sa kagaw sa garbo nga mitakboy sa banay. Sila si Antonia, Melitona ug Maternidad giawasan usab sa kalipay sa tinipsing nga pagpasiatab sa kapalaran sa ilang Manoy Minggoy uban sa katalirongan nila sa katilingban sa mga mag-uuma, tumbador sa troso ug mangangayam sa birhen-pang-lasang sa Talacogon ug kasilinganang dapit sa Davao ug Bukidnon.
Usa ka semana una moabot ang eskedyul sa pelikula ni Minggoy sa Butuan, nakadawat sila si Didoy og taas nga telegrama pinaagi sa Bureau of Telecommunications nga hayan mahiapil ang naulahi sa grupo sa mga artista nga mag-personal appearance atol sa premier showing sa Montilla Theater. “Iampo nga iapil ako sa maong pasundayag aron matibway na ang atong mga kahidlaw ug kamingaw sa usag usa!” ni Minggoy pa sa panapos niya sa hatodkawat.
NANGADLAWON sila si Didoy sa paglugsong ngadto sa Siyudad sa Butuan aron dili gayod maulahi sa personal appearance sa pipila ka entrante sa pelikula nga malagmit ubanan sa ilang anak una ang pagpasundayag sa gikahinamang lilas bahin sa gubat sa mga Amerikanhon ug Pilipinhon batok mga Hapones sa Bataan. Sanglit gituman man ni Didoy ang iyang hinubog nga pasalig nga librehon kadtong iyang gikainom sa adlaw sa pagkadawat sa sulat ni Minggoy, mikabat gayod sa upat ka pambot og usa ka tagbot sa Plazir Timber Company diin midonar upod og libreng sakay ang naulahi alang sa ilang mga trabahador nga gustong motan-aw sa pelikula ni Minggoy. Gisul-ob nila ni Didoy, Estay ug tulo ka dalagang anak ang labing nindot nilang igsilimbahay nga mga sapot. Nag-ampo lang sila nga ang unom ka oras nga pagpaanod sa sulog sa Suba Agusan dili bundakan sa sayong ulan. Hinuon, duna silay reserbang mga ilisan human sa salida aron magamit sa ilang pagpagabii sa siyudad ug sa pagpamauli. Isigdala usab silag bawon alang sa pamahaw og paniudto. Ang mga hinginom nagbawon upod og Kulafu, Mallorca ug Siu Hok Tong nga kinaham nga pangontra sa kakamig sa lasang.
Human sa ilang dinaliang paniudto sa paghidunggo nila sa pantalan sa Butuan, nangandam sila si Didoy ug mga kauban sa pagtultol sa Montilla Theater. Ala una sa palis ang gitakdang pagsalida sa lilas ni Minggoy. Sanglit dili sila maarang sa pipila ka tartanilya, ila na lang gibaktas ang tulo ka bloke gikan sa pantalan ngadto sa bugtong sinehan. Wala silay kalainan sa mga bakwit sa gera o sa dinakpang mga sundalo ug gerilyero panahon sa Ikaduhang Gubat batok sa mga Hapon nga nanagsunod sa ilang paglakaw binitbit ang ilang dalang mga putos o puntil sa mga ilisan ug ubang kagamitang personal.
Naghari sa hunahuna sa mga sakop sa banay ni Minggoy ang kahinam nga makita na nila ang pag-arte ni Minggoy ug sa posibilidad sa pagsalmot niini sa personal appearance sa pipila ka bituon sa maong pelikula. Sa ilang kangaya, daw wala sila batiag kahapo sa pagbaklay sa tunga sa kilometro gikan sa pantalan ngadto sa sinehan.
Sa paghidungka nila sa Montilla Boulevard, dinha nay daghang nahiuna sa paglinya atubangan sa teyatro aron manglukat og tiket.
Misumpot ang panon nila ni Didoy sa ling-on sa manan-awayg salidang Tinagalog.
Pagkaala una, naghuot na ang Montilla Theater. Unya midan-ag ang suga sa tabladohan sa teyatro diin dihay upawon nga dakong tawong mianunsiyo bahin sa pag-unda sa personal appearance sa pipila ka artista nga gitakdang moabot kay ang ilang ayroplano wala makalahos sa Butuan ug didto na kini mihimog emergency landing sa silingang tugpahanan sa Cagayan de Oro. “Hayan sa pagkahuman sa salida sila ikapresentar dinhi sa tablado kon dili demalason pag-usab ang ilang pagbiyahe sa bus gikan sa Cagayan de Oro. Busa, manan-aw una kita sa gikahinaman natong pelikula diin apil ang paboritong anak sa Talacogon— si Domingo Pastorana o Minggoy sa iyang mga minahal sa kinabuhi, kaparyentehan ug kahigalaan!”
Human mohabol pagbalik ang kangiob sa sinehan, mipuli ang laing nipis nga repleksiyon sa kahayag nga dala sa nag-andar nga projector. Unya midahunog ang tambor ug musika isip pasiuna sa pagpakiblat sa ngalan sa kompaniya sa pelikula ug unya gisundan sa ngalan sa mga bidang aktor ug aktres ug kabulig nga mga bituon. Giulohan og “Ipaghiganti Si Erlinda”, ang esena sa prologue mao ang pasunding sa liboan ka mga sundalong Amerikanhon ug Pilipinhon gikan sa Dinalupihan, Bataan padulong sa Capas, Tarlac human mapukan ang kataposang depensa sa mga sundalo ni Douglas MacArthur ug sa mga Philippine Scout sa Bukid Samat, Bataan sa Kinapusorang Luzon niadtong Abril 9, 1942.
Usa niadtong mga POW (Prisoners of War) nga gipamartsa alang sa lilas mao si Minggoy. Bisan nagkaramutsing ug nanglaylay ang mga bukton sa pagbinaklay ni Minggoy, wala ikaulaw ni Didoy ang pagsinggit gikan sa tunga-tunga sa sinehan: “Anaa ang among anak! Ang among anak artista na gyod!” Susamang sing-al gidason usab nila ni Estay ug sa tulo nila ka dalaga. Gawas sa kaubanan nilang taga Talacogon, ang tanan nahingangha apan nangaamang sa ilang kahikurat sa ilang nabati nga pagmaya sa usa ka banay.
Mipadayon pag-andar ang projector aron pagpakita sa sinugdanan sa sugilanon ngano nga dinha kadtong Death March. Wala na maggunok sila si Didoy. Buot nilang sigaan ang telon sa nanghalang nilang mga mata kon kanus-a na usab mogimaw si Minggoy.
“Wa na man ang inyong anak, Pre?” dinhay miingon sa likorang bahin sa bag-ong celebrity family.
“Pailob lang mo diha, Pre… mogawas ra unya si Minggoy!” puypoy ni Didoy nga misihag gihapon ang kamapagarbohon ilawom sa kangiob.
Tuod, sa hapit na matapos ang lilas, mipatim-aw si Minggoy sa esena diin nagkadusingot siya sa paghungit og bug-at nga bala sa USl05mm cannon sa usa ka gi-camouflage nga bungtod nga katipik sa Bukid Samat. Sanglit gipangtakigan ang nahibilin niyang upat ka kaubang ugis nga sundalo, siya ra gihapon ang mipabuto sa maong armas de fuego human madawat ang tukmang puntariya sa kaaway pinaagi sa ilang observation post nga gipaagi sa artillery field commander nga usa ka negrong medyor.
Bang!…..Bogggg!
Pagkataudtaod, miabiba sa kalipay ang itom nga opisyal: “Bravo! Bravo, Mr. Sunday! You hit ‘em bullseye you bullshit!”
“Da lagi, bayani ang atong anak, Estay! Hingigo ang kanhi mamamantak lag uwang!” Wala na usab makapugong si Didoy sa pagbuhi sa iyang kalipay ug garbo bahin sa papel sa ilang anak sa lilas.
Wala madugay, migahob na usab ang alirong nila ni Didoy sa nanagdugtong-dugtong nilang paghinumdom kang Minggoy sa didto pa kini sa balangay sa Balisaan. Apan wala gihapoy nakaik sa ubang tumatan-aw sa ilang kabanha nga maorag buyog nga nagkagubot nga naagian og panon sa aliwas.
Human sa esena sa pagkanyonaso ni Minggoy, wala na siya igkita kay lain na upod ang gipadagan nga esena sa estorya. Nangahilom na usab ang banayng sabaan. Apan gilaayan na ang taga Talacogon. Busa: “Pre, hain na ang inyong anak? Di na man nato kaila kining mga aninong nanggimaw sa telon nga usahay lawom ang Iningles ug Tinagawog!”
“Dugang pailob, Pre… basig sa ending naa na pod si Minggoy!” tubag ni Didoy nga nakigbisog sa iyang kagutom ug kakapoy. Nahilis na tingali ang denoradog inasal nga sunoy sa ilang paniudto ganina.
Ug tuod, miabot ang pangataposang bahin sa lilas diin gipakita ang usa ka tawo nga gikaloag buyot nga binuslotan tungod gayod sa duha ka mata. Sininghagan sa hut-ong sa mga sundalong bakang, ang tinaptapang tawo gipatudlo sa mga dapit diin magtago ang nahibiling mga sundalong Amerikanhon ug Pilipinhon. Una mokilab sa kawalaan sa telon, gibunal-bunalan kini sa mga manunulong ni Emperador Hirohito.
Ang ulahing nanamilit sa telon una mobalik ang kahayag sa sinehan mao ang pulong “Wakas”.
“Nawagting si Minggoy, Pre!”
“Basig kadtong gibuyotan ug gibunal-bunalan mao to siya!” Timang sa lain.
“Ay, di kana mahitabo kang Minggoy, Pre!” sumbalik ni Didoy nga hapit na moulbo ang kapikal. “Mosukol gyod to siya bisag kinsa kang Pilatoha ka!”
Mosugod na usab unta ang ilang kaguliyang sa dihang mipatim-aw na upod ang upaw sa tablado. “Ug karon, sa kaluoy sa Diyos, nahiabot da gayod ang atong gipaabot nga mga artista gikan sa Manila! Idalit na namo ang among pakapin sa inyong paghago karong adlawa. Ania sila!”
Tulo ka lalaki ug upat ka babaye diin ang ikaupat usa ka ubanon na mikunsad nga daw mga buwakaw sa pinilakang tabil gikan sa luyo sa tablado sa sinehan. Tagsa-tagsa, giabibahan sa matag paila kanila sa upaw.
Sa mohana nag panindog ang mga mananan-aw, midahunog ang tingog sa upaw aron pugngan sila sa paggawas kay anaa pay pangataposang bahin sa pasundayag sa tipik sa cast sa “Ipaghiganti Si Erlinda”.
“Mga higala, una kamo mamauli, amo nang ihatag ang sorpresa ug gasa kaninyong tanan!”
Gikan sa tuong bahin sa tablado, miguho ang usa ka lalaking nag-amerikanag berde ug nagkarsones og asul nga taas lag diyotay ni Onyok-Manananggot.
“Mga higala, si Domingo Pastorana o Minggoy sa inyong mga dughan!”
Wala pa gani makaisa si Minggoy sa iyang tuong kamot aron mowara-wara sa katawhan, natapuk-an na kini sa taga Talacogon inunhan nila ni Didoy. Human mapahalipayi sa iyang banay ug katagilungsod, giguwarnihan ni Didoy si Minggoy ug gihunghongan: “Mora toy imong papel? Ingon ka estaring ka kay bayani ka sa maong pelikula pero nawagting ka man lagi sa kataposan?”
“Si Tatay baya, uy,” sagbat sa anak, “kadto diayng gibuyotan ug gibastrok-bastrok, ako man to!”
“Ha? Ikaw to, anak?”
“Oo, Tay!”
“Sus, ekstra ka ra man diay!”
“Sagdi lang god, Tay, kon ingon adto ko… Ang importante, artista na ko!”
“Pero sa sunod, ayawg pakulata, ha. Wa na sa atong kaliwat nga magpakulata. Sukol gyod, Goy!”
(KATAPOSAN)