Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2007

Ni OMAR KHALID

UNANG kupot pa lang niya sa dagang, nagpakita na siyag ginunitan sa usa ka mamasol kinsa nasayod kanus-a ariyahi ang pasol, kanus-a sanita nga kini makakubit og isda. Sama sa Santiago ni Hemingway, nakaila siya unsay kinaiya sa isdang midawi sa iyang pingwit.

Tinuod nga walay matang sa sinulat nga sayon gambalayon. Ang tanan manamin gayod sa lawom nga panugkad sa iyang kalag; mag-ugkat sa samad-samad sa iyang kasinatian. Kay sa ingon lang paagi nga iyang kahatagan og personalidad ang mugna sa arte. Taliwa kaniya ug sa arte mao ang kamingawan sa pagmugna. Ang resultang obra mao ang suma-total sa tanang larawan sa kasinatian sa tagsulat. Kon giunsa niya paghatag og hustisya ang kalibotan sa imahinasyon, ang iyang diskarte sa arte ang makasukod. Ug kini mao ang iyang lebel sa kahamtong pag-atubang sa isyu nga gipasiugdahan sa iyang mga sinulat.

Nakaihap kitag daghan sa misangat sa seksiyong “Young Blood Writer”. Silang tanan angay sa pagakpak sa usa ka tuig nga way kalisang pagtukaw. Ang unsay mabasa sa mga pahina sa magasin tipik lamang sa paninguha sa usang nobatos. Luyo niini ang gatosan, liboan ka manuskritong saksi sa salida sa ilang paglalang. Ang editor ang takos nasayod sa kandela nga napupos sa ilang pagpuktaw. Nagkadugmo-dugmo, nagkasamad-samad sila sa komentaryo sa mga editor nga way kasayoran ang mabuot nga magbabasa. Sa ako lang dagitabyan diin ko panghiposa ang mga elektronikong sulat ug komentaryo-personal, mabangis ang akong punto sa argumento nganong ang gipaayag nga obra angay sa basurahan. Usahay, makasamad pa sa garbo. Apan editor lang usab ang nakasaksi giunsa pagwakli sa mga bag-ohan ang kagingking sa agianan. Ang ilang paglahutay kalamposan na uyamot.

Ang tanang nangapatik sa maong seksiyon (kay ang nangapatik man lang ang among gibasehan) managsamang gihatagan og patas nga ebalwasyon. Walay gipihig. Ang nobela nga taas og huyatid tandi sa sugilanon nga mubo-mubo ug sa balak nga kinamub-an... tanan...tanan... parehas lamang. Busa walay naalkanse sa tapad. Ang among proseso dili sama sa tigbakay nga hikapay sa lawas sa hiniktan; ang among pagpili dili sa kadak-on sa lawas kondili sa kadak-on sa kasingkasing sa sinulat.

Sayon ang pagsulat og nobela kon ang atong ubayan mao lamang ang porma. Kasayon ra. Apan kon maghisgot tag mutyang nobela, nagkinahanglan kinig henyo o kongkistador sa imahinasyon pag-atubang sa makalumos nga balod. Ang napulog duha ka anib sa “Ulipon sa Saad” igo na kaayong pamatuod nga ang tagsulat niini maoy usa.

Daghan ang nalingaw niini. Ug nganong makalingaw, may pamato, sama sa bilyar, ang usa ka magsusulat nga maoy iyang gigamit pagdakol sa daghang bola. Gitawag kinig teknika. Apan sagad, ang igmat nga magsusulat maayong motipig sa iyang teknika (kay kabahin man kini sa iyang pangamot) nga halos dili mo kini mamatikdan kay ang dagayday moanod man kanimo sa ibabawng dimensiyon sa kahimuot. Apan isip magbabasa, mahinungdanon usab nga aduna kitay tipik nga kahibalo bahin sa pipila ka pamaagi sa magsusulat aron kita masinati sa iyang mga himan. Niining paagiha, mapuga nato ang intrikasya nga gihambin sa usa ka obra ug walay mahawasig sa unsay lami nga anaa niini. Sama sa pinintal, ang usa ka mahiligon angay masayod sa bili sa komposisyon sa mga bulok— unsa kamahinungdanon ang distansiya gikan usa ka eskina sa hulagway aron balansehon ang bug-at nga porma sa pikas anggulo. Kon sa musika pa, angay mabantayan ang arkitektonikong kalidad nga gigamit sa usa ka kompositor aron palamposon ang sonata. Kining tanan maoy makaamot sa atong senso sa katagbawan sa arte. Kon wala kita niini, dili kita malingaw sa ilang mga mugna.

Sa “Ulipon Sa Saad”, unsa bay buot ipalungtad sa nobelista? Tataw. Ang panagsaylob sa mga batasan ug motibo sa minugnang karakter miresulta sa drama sa kinabuhi.

Ang daydayan mao: usa ka anak nga dugay rang nagpangita sa iyang amahan. Ug ang sikolohiya sa kagahapon sa protagonista nga si Onina maoy dakong puwersa nga giabyang motibo sa presenteng aksiyon. Ang naglugnot niyang tinguha nga mahimamat ang nahanaw niyang amahan usa ka naturalistic impulse. Tawhanon kaayo. Ang nobela wala mangita sa something divine kun langitnon apan naglente sa yutan-ong kahimatngon. Busa, ang maong obra usa ka pagdibuho sa kamatuoran pinaagi sa naturalistang bungat.

Ang mga hitabo nga naladlad sa iyang mga anib sa sambunot nagagumikan sa napormang personalidad sa protagonista. Nahimo siyang ulipon sa iyang kagahapon. Sa ato pa, masuma nato nga ang nobela nagmatuod nga kon unsa kita karon, kana tungod sa atong kagahapon. Sa laktod, konseptong Freudan ang gisandigan.

Mahitabo kaha ang nobela? Mahimong dili gayod sa susamang kahan-ayan sa nobela kay dunay indibidwal nga kasinatian ang rasa sa tawo. Bantayi nga ang argumento sa aksiyon naggumikan sa maigmatong pagkadena sa tagsulat sa lusok sa mga hitabo. Apan ang segurado mao nga kini gayod ang imong buhaton kon ikaw si Onina— mangita ka sa butang-bililhon nga kabahin unta sa imong pagka tawo. Lagmit, sa lahi lang tingaling paagi. Busa ang partikular nga mga hitabo sa mga kinabuhi ni Master Z ug Onina, nakakawhat sa unibersal nga mga motibo nga naggiya sa tawo alang sa usa ka aksiyon.

Apan nganong misangpot man sa panimalos ang iyang pagpangita sa namingawang amahan? Nganong buot niyang patyon si Master Z? Sikolohiya ang makatubag niini ug lagmit ang pahina alang kanato kaposon niining diskusyon. Nakabati na kitag estorya sa managtiayon nga nag-ilog sa hurisdiksiyon sa ilang anak. Ang bana nga lupig sa kaso mipatay na hinuon sa bata. Kini ang nahitabo kang Onina sa iyang tinguha sa panimalos. Kay sama kanato, si Onina tawo usab sa kalibotan sa imahinasyon sa tagsulat. Ang iyang motibo tawhanon kaayo hinungdan nga batyagon sa magbabasa nga siya usa kanila.

Ang tinuod, walay tinguha nga gub-on ni Onina ang establisadong kinabuhi ni Master Z. Kay kon panimalos pa lang ang bugtong niyang tuyo, nganong wala na man niya largohag pahibalo ang asawa niini nga may anak si Master Z sa kagahapon? Gani, iya mang gilikayan nga masayran sa asawa ni Master Z.

Ang gipangita ni Onina mao lamang ang “comfort and sense of having a father”. Nga siya ang bata nga gitalikdan ni Master Z nga kanunayng naghimatngon sa saad sa pagbalik sa usa ka amahan. Niini, makabatyag na siyag katagbawan. Komportable na siya niini. Tataw nga gidawat ni Onina ang palad. Nga siya walay mahimo sa nanglabayng hitabo. Kasunggat si Onina kang Oedipus. Kay samtang ang epikong bayani nadan-ok sa pagmahay, si Onina wala mapiko sa hagit— hamtong ug kontrolado ang pangisip bisan pa man may mga higayon nga siya maanod sa iyang human nature.

Bisan tuod nga nakabungat si Onina nga gikasinahan niya ang kinabuhi ni Master Z apan tataw nga kini lambigit sa nag-aliwaros niyang emosyon sa akto sa kasuko. Tan-awa, dihang mihupas na ang taob sa iyang kalagot, mipatigbabaw ra gihapon ang relasyon sa amahan ug anak.

“Pasayloa sab ko, Master. Nasamad lang kog lawom. Pila ka tuig ko ikawng gipaabot sa way pagkapuol niadto kay matod sa akong Mama nga hapit ka na mouli… kanunayng hapit ka na mouli ang isulti niya kon yagayagaan ko sa mga bata nga ‘anak sa tawong nalumos sa sabaw’. Nagtuo ko nga tua ka gyod sa States ug pinangga ko nimo. Gihikawan sa kabuhong ang among pagpuyo maong bisan walay makabantay nako kay namatay na man ang akong lola sa kuwatro anyos pa ko, misulod pa gihapon og katabang ang akong inahan sa silingang balay. Magabii lang siyang mouli. Nag-inusara lang ko ug gikandadohan sulod sa balay sa linghod kaayong pangedaron— gikan sa 4 ngadto sa 6 anyos. Ambot sab nganong wa ko matingala nganong pobre mi ug nganong nagtrabaho ang akong inahan nga tua man diay sa States ang akong amahan. Dose anyos ko sa dihang gustong magminyo ang akong mama og usa ka biyudo. Wa ko mosugot. Nangluod ko sa akong inahan. Dugay-dugay. Nahimo kong rebelde hangtod nga gisultian ko niya sa matuod sa dihang nagkinse anyos na ko. Nabatyagan ko nga morag gidula-dulaan lang ko sa kalibotan… giduwa-duwaan ninyo ang akong pagbati… ang akong kinabuhi.” Mitutok si Onina kang Zam. “Adto na ko. Sud-onga ko sama sa kataposang higayon ug ihatod ko sa panan-aw mo bisan di ko sama kaanyag sa imong anak nga si Zen ug sa imong asawa.” Mitalikod siya ug mipalayo na sab.

Sa kinatibuk-an, duha ka sambunot ang akong nakita. Kini mao ang hayopnon (ang pagkaanod ni Onina sa iyang emosyon ingon man ang tinguha sa panimalos) ug tawhanon (ang iyang pagdesider nga mopahilayo). Kini ang halawom nga krisis sa karakter. And duha ka nature sa tawo— animal and human instinct— dramatikanhong nalarawan dinhi. Sama sa bantogang mga pilosopo, ang tagsulat nagtuo nga magmadaogon ang tawhanong diwa. Kini gipakita sa pagbiya ni Onina aron mangita sa iyang dalan sa Amihanan.

Natuman ba ni Onina ang iyang panimalos? Tingali sa pisikal, wala. Apan sa emosyonal, malamposon kaayo. Dili lalim sa pagbati sa usa ka amahan nga biyaan sa anak. Repinado kaayo ang pathos sa nobela ug inampingan nga malikayan ang sentimentalidad. Mohagtik kanimo nga daw kilat.

Lig-on ang pagbati ni Master Z— gipatig-a sa iyang nakat-onan sa pilosopiya sa martial arts. Apan igmat si Onina sa pagpangita sa kahuyangon niini. Ug ang maong kahuyangon maoy gitingal ni Onina sa iyang retribusyon. Tiaw moy ikaw mismo ang nag-upaw sa imong anak-babaye? Nga kon ingnon ni Master Z nga huyang si Onina, tabla ra nga giingon niyang siya mismo huyang? Ang tanan didto ra mosumbalik ni Master Z. Kon unsay kahuyang sa lalaki, nakita nga maoy kalig-on sa babaye. Busa, mahimo sab tun-an ang nobela sa isyung peminista.

Ania ang sakit nga kundat sa panamilit nga ambot pila kaha ang nagpugong sa ilang luha:

“Puyo og laing kap-atan ug duha ka tuig ug laing kap-atan ug duha ka tuig pa gayod. Let us enjoy life. Ayaw na sultihi ang imong pamilya bahin nako. Di ko buot mahasol ka ning higayona. Di ko buot masamok ang hapsay ninyong pagpuyo. Palihog ayaw… ayaw na lang, Pa.” (Anib 12).

Si Onina usa lamang ka lumalabayng “anino” sa kinabuhi— sa malinawong kinabuhi ni Zam. Usa siya ka gapnod nga nasaag diin ug kanus-a nagpahinumdom sa masakit nga kagahapon nga buot na lang untang ilubong sa kalimot. Kay ang matag usa kanato angay gayod untang manubag sa atong mga kahimoan sa kagahapon bisan pag walay usa nga naningil niini. May higayon gayod nga mobangon ang multo sa kagahapon ug maghatag natog mga kahasol. Apan mao kana ang tawo. Si Onina mao ang buhing multo sa kinabuhi ni Master Z.

Ang “Ulipon Sa Saad” korona sa kontemporaryong katitikang Bisdak. Nag-isa kini sa atong panan-aw ug pamatasan atubang sa mahika sa kinabuhi. Sinulat kini sa dugo sa tagsulat. Wala nay laing katuohan sa kalibotan kondili kadtong mga obra nga nagdugo sa pagbati sa iyang magmumugna.

Ang “Ulipon Sa Saad” nobelang pamagdoy-bagdoy taliwa sa makanunayon natong paghatag og kahulogan sa matag usang eksistensiya. Gani, dili lang kay masaaron kini kondili katumanan gayod sa saad. Kadaogan kini sa diwang tawhanon, way duda. Lawrel ngadto sa ulo ni Gining Elaine Grace Lape.—