Sugilanon ni Marcel M. Navarra
(Pasiuna: Ang Pebrero maoy giisip nga “Nasodnong Bulan sa Arte”. Tungod niini, among ibalik-patik kining klasikong obra ni Marcel M. Navarra pasigsunot ning maong kasaulogan. Sa tibuok bulan sa Pebrero, himoong atraksiyon ning atong magasin ang pipila sa walay kamatayong sugilanon ni MMN nga bisan kini gilawa-lawaan na sa panahon, pabilin pang gipangita sa mga magbabasa ug pabilin pang kailibgon bisan sa labing modernong magsusugilanon sa Katitikang Bisdak. — KAPANGULOHAN)
NAHALING na ang kalayo nga iyang gigipong apan inay tak-angan ang sug-ang sa kulon, si Malta, nga nagtinambid paglingkod sa lusaranan atbang sa abohan, nagpadayon pagtungok. Nagaum-om sa hunsoy nga walay sungsong gawas sa agiw nga gihasok sa ilalom, iyang gitutokan ang siga nga nagdilaab ug nagpanilap. Apan wala niya kini makita; ang iyang nakita mao ang kabughaw, ang kahaw-ang, ang kabalaka.
Dili alang sa iyang kaugalingon, ni sa iyang bana ug duha ka anak ang iyang nabalak-an. Makaantos pa sila nga unya na sa udto kasudlan og diyotay ang ilang tiyan. Sa tinuoray, naanad na sila nga makaduha da (usahay makausa lamang) makakaon sa usa ka adlaw. Dili man usab kay sila ra ang nagping-it. Sa panahon sa gubat, magkalahugay lamang ang kalisod nga sagubangon sa tawo.
Ang pito ka sundalo nga nagbantay sa pangpang mao ang nahunahunaan ni Malta. Nahinumdom siya nga sa dayon na niyang gipong sa kalayo, iya man diay, ug sa unom ka silingan, nga turno sa pag-amot og pamahaw sa mga sundalo. Sukad ugod may nahidunggo nga usa ka lansang Hapones sa Lipata (sumala sa mga sulti-sulti nga iyang nahipos, napugos kuno ang mga Bakang sa pagdangop sa batoong hunasan sa Lipata aron paglikay sa mga ayroplanong Amerikanhon nga nagabahis na sa kalangitan sa Sugbo), ang mga tulutinamod nga lumulupyo sa balangay mihangyo sa dako-dako sa gerilya sa Kabkab nga butangan untag mga sundalo ang pangpang sa Lipata aron, kon adunay modunggo pag-usab nga mga kaaway, kini mahurot pagkatumba gumikan sa bantaaw nga pagkabutang sa mga sundalo. Ang opisyal sa gerilya (ginganlan man kuno kadtog Tenyente Minggoy) miuyon, apan ubos sa kondisyon nga ang taga Lipata maoy mopakaon sa mga sundalo.
Ang tingkagol sa kabo nga bagol nga nahipangka sa rehas-rehas sa banggira nakapalingi kang Malta. Nakita niya si Imok nga nagbugwak sa tubig nga iyang gilimugmog. Hubo, gawas sa purol nga sako, si Imok wala manumbaling sa mabugnawng inalisngaw sa yamog.
“Hain man diay sila si Tura ug Talino, Malta?” sukot ni Imok nga mibulag sa banggira ug mipadulong sa iyang asawa.
“Akong gipasayo sa dagat basin na lang dunay madala nga ikabaylog mais o lagutmon.” Gitangtang niya ang hunsoy gikan sa iyang mga ngabil ug gitunol ngadto sa iyang bana.
“Gitugway na ba kaha ang baka?”
“Ikaw na lay tugway, Imok. Gipadali ko kadto sila. Ug… uy, Imok, unsa man karoy atong hikayon alang sa mga sundawo? Ato ra bang turno karong tingpamahaw…”
“Ikaw god; mag-asal ka ba?”
“Pagtarong gani. Dili ka ba maulaw nga kita ra ang dili makapadalag pagkaon sa mga sundawo?”
“Nganong maulaw? Wala man gani kitay ikapamahaw karon!”
“Apan katungdanan nato ang pagtabang kanila.”
Nangutkot sa ulo si Imok. Dihay buot niya ibungat apan wala niya padayona. Ning panahona, dili maayo nga magpatakag sulti. Kon maligas ka pinaagi sa pagsulti sa mapait nga matuod, dili lamang hibaloan nga mahatig-ik ka.
“Mobaylo ba hinuon ako, Mok, bisan usa lang ka paya nga bugas?”
“Ikaw lay mag-igo, Malta.”
Nanaog si Malta. Mikarag siya paglakaw padulong sa balay ni Teroy-Sepa. Maoy hitangkaan niya si Sepa nga nanilhig sa balisbisan. Iyang giduol ug gitimbaya. Mipungko si Malta sa tugkaran ug si Sepa mihunong pagpanilhig. Wala dayon makabungat si Malta sa iyang tuyo kay mao may nagpasulabig tabi si Sepa. Sa diha nga nakahigayon na si Malta, si Sepa wala dayon makatingog. Nakalitan?
“Apan, Malta,” matod ni Sepa nga gilisdan pagpamalibad. “Tinuod nga duna kamiy bugas nga sinagolan ganig mayok, apan igo ra namong hikayon sa pamahaw. Maayo unta kadtog may saging pa nga ikatimo kay galingon lang unta namo ang diyotay namong tibuok.”
“Siyaro. Kaluy-i lang ko, Sepa. Usa lang ka paya igo sa usa ka sundawo. Human unta ako makaluto, idagan ko kadtong duha namo ka manok sa ka Peli ug akong pabayloan og mais. Makailis lagi ko nimo; karong hapon segurong ikahatod ko dinhi ang akong gisibo.”
“Kinsa bay nag-ingon nga dili ka makailis, Malta? Ang ako lang nahunahunaan kini si Teroy nga sukad lang mamuwaw pagbantay kada Martes sa gabii kauban sa mga sundawo, gientrahan man hinuon sa kabuhi. Ug kanunay pa kunong magbutod ang iyang tiyan. Gusto ko nga bisan magmantenel ako ug ang mga bata sa saging, apan kinahanglan si Teroy makakaon gayod og luto nga bugas aron dili modako ang iyang gibati. Kon dili pa lang unta ang mga sundawo magpauban sa mga boluntaryo magabii, dili unta maunsa si Teroy. Matod niya, karon pa kuno siya makailag unsay kabuhi.”
“Dili man tingali mahimo, Sepa, nga dili ubanan ang mga sundawo magabii. Kinsa man lang unyay mobantay kon mangatulog ang mga sundawo? Dili sab mahimo nga dili pakatulgon ang mga sundawo kay magmalapoy unya ang ilang mga lawas ug dili na hinuon makasugakod sa kombate simbako duna na usay Hapones nga modunggo sa ato.”
“Kapait baya ning atong pagkabutang, Malta. Usa lang ka paya, ha, Malta?”
“Oo, lagi. Usa lang ka paya.”
Sayag ang pamayhon ni Malta nga naglakaw paingon sa pangpang. Nagabitbit siya og bukag nga gisudlan sa duha ka gagmayng kulon nga gipatong. Ang nahailawom mao ang usa ka anglit nga maoy giut-otan sa iyang sinibo nga usa ka paya; ang nahaibabaw usa ka gamayng dabahan sinudlan sa sabaw sa utan. Duha ka buok itlog nga linapwaan gibutang sa lusa nga maoy gitaklob sa dabahan. Sa pikas niyang kamot, gikumkom ang usa ka tinustos nga tabako salin sa binayloan niyag usa ka gantang asin. Sa miaging gabii, usa sa upat ka sundalo ang nahisaka sa ka Malta-Imok aron makabugok og tuba, mihangyo kang Malta nga sa iyang turno sa pagpadalag pagkaon, dili unta malimtan ang usa ka tinustos nga udlot. Si Malta wala malimot sa hangyo sa sundalo, ug bisan pagakuhaon sa mga boluntaryo ang tanang pagkaon alang sa mga sundalo matag adlaw, si Malta gayod ang nangunay sa paghatod sa iyang pahat ning buntaga aron iyang ikatunol sa linawas ang tinustos.
Maoy unang nakita ni Malta ang tulo ka sundalo dinha sa gawas sa payag nga bantayanan. Ang usa nga hubo hangtod sa hawak, nagpurol og kanyamaso ug may pagkalabo ang nawong, gitupihan sa iyang kauban nga nagsanina og pinukpok. Ang ikatulo, nga may dakong uwat sa agigising ug nagasandig sa punoan sa lubi, nagahinis sa iyang pusil.
Gihinay pagbutang ni Malta ang iyang dala ug mipakong.
“Nganong ikaw man gayoy nangunay paghatod niana, Nang?” sukot sa naghinis sa pusil.
“Gayod lang,” mitubag si Malta nga naghiko-hiko. “Kining dugay man ugod ang tigkuha; mao nga ako na lamay mianhi.”
“Kinsa bang mga boluntaryoha ang tigkuha karon?” nangutana ang laing sundalo didto sa sulod sa payag nga nangibot sa iyang bungot.
“Bawo kaha. Si Imok nga akong uban kada man Sabado,” mihatag og katin-awan si Malta.
Mibanos ang taudtaod nga kahilom. Si Malta, human niya butangi og diyotayng baga gikan sa kapawan ang iyang hunsoy, mibalik pagpuk-ong. Nahinulong ang iyang mga mata didto sa mga sundalo sulod sa payag. Ang sundalo nga nanugon kaniya og tinustos didto sa pikas nga buka sa payag, nalingawng nakigdama sa usa ka kauban nga nagmugtok lang ang dagway. Buot unta kadto duolon ni Malta aron ikayuhot pagtunol ang tinustos apan nahinumdom siya nga gision ug nanimahong angso ang iyang saya nga sinansan. Dili ra ba kalikayan nga mahilabay siya sa kilid sa sarhento nga naghigda sa tulo ka bu’s-kawayan nga ginakot. Kini ra bang sarhentoha Katsilaon, siga og mga mata. Dihay diyotayng basahon nga iyang gibasa. Nahinumdom si Malta nga sa unang pag-abot ning sarhentoha sa Lipata, nagsugo dayon og boluntaryo pagpangita og bugas nga humay kay dili kuno siya mokaon og mais, kay delikado kuno ang iyang tiyan, gahi kunong kahilisan. Maayo gani may usa ka lumulupyo sa Lipata nga saop sa asyenda ni Osmeña ug may dakong buhat sa pilapilan sa Bas ug nakatipig og sinakong mga tipasi. Mipasalig kining saop sa asyenda nga siya ang moangkon sa pagpadalag tagutlo ka gantang nga humay matag semana ngadto sa bantayanan basta dili na lamang siya hasolon pa sa ubang mga kinahanglan labot sa mga sundalo. Nalipay ug nagpasalamat ang taga Lipata kaniya nga nakasalbar sa dakong kinahanglan sa sarhento.
Nahikugang si Malta sa kalit nga paka sa pusil. Sa iyang paglingi, ang sundalo diay nga naghinis kaganina sa iyang pusil nagapunting niini ngadto sa lawod. Gikablit niya pag-usab ang gato ug mibanos ang laing buto. Gilantaw ni Malta ang dapit sa lawod nga gipuntingan sa pusil ug iyang nakita ang usa ka belos nga didto sa halayo.
Buot unta si Malta nga motutol, apan nahadlok siya.
“Kanang gilay-ona sa belos dili na kaha maabot sa bala?” gimatngonan ni Malta ang iyang mga pulong.
“Abot pa kaayo!” misinghag ang nagpabuto.
“Apan dili na gayod maigo ang nagsakay sa belos,” nanghinaot si Malta nga pasaligon siya sa sundalo nga walay kuydawo.
“Kon maigo, pasensiya!”
Mibati si Malta og pangimog sa iyang kaunoran.
“Nang,” misangpit ang usa ka sundalo nga namilot sa iyang purol nga maong.
Milingi si Malta. “Ngano, Dong?”
“Kinsay ngalan nianang bayhana nga seksirika ganing manlihok-lihok ug matinagdanon gani kaayo?”
“Hain god nga bayhana?” midiyong si Malta.
“Kana ganing linginon og nawong ug lamurok kaayog mga aping ug ang ila ganing balay nga tabla ug wala pa gayod mahuman gitikyopan hapit sa mabagang dahon sa lagtang?”
“Si Naring… anak ni Kilino-Ibay. Kay ngano man, Dong?”
“Kay ngano man tuod, Teban?” misagbat ang usa ka sundalo nga nagkalingaw pagyupyop sa sigarilyong lumboy. “Naibog ka?”
“Naibog mo lang! May trato na ba siya, Nang?”
“Wala pa nang katilaw og trato-trato, Dong. Bisan tuod sabton usahay nga mahagiton ang iyang panglihok-lihok, wala pa gayoy gisugot kanang bayhana. Pangutana lang sa taga dinhi kon namakak ba ako.”
“Paskag masuod ko lang kanang babayhana, balo lang kahag di ba—”
“Masulod sa bunoan?” mitimang ang sarhento.
“Matay, Sir. Tingali mahabilin ko ning dapita. Nahadiin-diin na lang ko, wala pa koy nakitang dapit nga labaw katahom ning Lipata.”
“Isiri!” misikmat kadtong sundalo nga naghinis sa pusil. “Abi wala na man siya makatilaw og linat-oban, abi kanunay nang puno ang iyang tungol dinhi, tahom na kuno kaayo kining dapita nga bisan unsaon pagtan-aw naputos man kining Lipata sa mahait nga mga panas ug mga magay nga makatunok.”
Nabalda ang ilang panagtabi sa pag-abot sa tulo ka boluntaryo nga nagbaguod pagbitbit sa mga bukag. Mao usay pagkahuman sa nagtupihanay; ang liog ug abaga sa gitupihan gipaspasan sa linaksing bunot sa nagtupi. Gihabwa sa sundalo nga nanugon og tinustos ang mga pagkaon gikan sa bukag. Wala madugay, namuk-ong sila alirong sa gilaray nga mga pagkaon.
Si Malta, nga sa pagsugod og pangaon sa mga sundalo, mitindog ug misandig sa punoan sa lubi, nakasud-ong pag-ayo sa nagkalainlaing matang sa pagkaon. Dinhay kan-ong sungohon, dinhay timgas kaayong pagkabugas, dinhay binuyokan og mayok. May tapol, may masyaw, may puti. Ang sud-an nagkalidades usab. Dinhay utan nga pulos kamunggay ug walay subak, dinhay inun-onang kasag ug tamala, dinhay duha ka gulot nga gisadong manok, dinhay kinhason saang ug aninikad, dinhay itlog nga tinortilyas ug linapwaan, dinhay inadlip ug ginisal nga mga talong ug paliya, dinhay utan nga sinubakan og tinap-anang bansikol, dinhay tinuwa nga danggit ug kitong.
“Ikaw, Berto,” matod sa sundalo nga manunupi, “nanabi ka mang dato sa inyo sa Argaw, wala ka pa makatilaw og pagkaon nga ingon niini kadaghan og klase.”
“Ayaw dihag saba, Brad,” nagkanguhal kadtong ginganlag Berto tungod sa kadako sa iyang nahungit.
Ulahing mitambong ang sarhento. Wala siya motipon sa iyang mga sakop. Ang kan-ong humay dinha ipahimutang sa iyang gihigdaan kaganina, ug usa ka sundalo maoy tighatag kaniya sa mga sud-an. Samtang ang mga ultimo nagkinamot, ang ilang dako-dako naggamit og kutsara. Maglain gayod ang pangulo, sa hunahuna ni Malta.
“Mangaon ta ninyo,” mikilo ang sarhento sa tulo ka boluntaryo ug milingi ngadto kang Malta. “Kaon diri, Nang.”
“Salamat, human na mi,” nagdungan ang tulo ka manghahatod ug mao usab unta ang ibungat ni Malta, apan wala makapadayon.
Nagtilagak ang laway ni Malta nga nagsud-ong sa usa ka sundalo nga gipaningot og hinigop sa utang kamunggay nga sinubakan og bansikol. Dinhay mga higayon nga mahimong limot-limotan ang kagutom, apan karon nga nagtutok si Malta sa kabuhong nga gisaloan sa mga sundalo, misamot kangilo ang kahaw-ang nga kanunay niyang gibati. Kagabii, ang gipanihapon nila linung-ag nga kamoteng kahoy, ug ang salin maoy gitimo nila kaganina didto sa balay. Moduol na sa tuig nga ang magtiayong Malta-Imok talagsa na lamang makakaon sa kalan-on gikan sa bugas-mais. Naandan na nila ang mga sinagol-sagol nga utan—kamunggay, tinagod-tagod nga nangka ug puso sa saging, galay sa kamoteng bagon, kinilaw nga kapayas—nga ilang sulaan sa linugit nga lubi. Mga pagkaon nga maoy igalawog nila kaniadto sa ilang mga baboy. Ang kahimtang ni Malta-Imok wala maglayo sa kahimtang sa ilang mga silingan ug kadaghanan sa taga Lipata. Apan bisan pa niini, makakita gihapon sila og pagkaon alang sa mga tawo nga manalipod ug magpakamatay alang sa katunhayan sa yutang natawhan.
Nag-ulhos pagpangundang ang mga nangaon. Ug nagbanos-banos usab sila pagsawod sa kabo gikan sa tubig sulod sa sag-ob nga gisandig sa bakhaw nga nagbabag sa payag. Usa kanila, kansang panug-ab gitubag sa mga panug-ab sa uban, miingon: “Nangaon pa mo diri…” ug mikidhat ngadto sa mga boluntaryo.
“Isaliyab ba lang ninyo ang salin?” nangutana si Malta nga nagpanlad-ok.
“Ihatag sa iro!” matod sa mugtok-og-nawong nga sundalo.
“Ambi, akong dad-on kay akong ipakaon sa among mga iro,” mihangyo si Malta.
“Hala hiposa,” miagda ang sarhento.
Nagharab-harab ang dughan ni Malta nga nanghipos sa salin. Sa iyang baba, gitangag niya ang hunsoy diin sa sungsongan mga agiw lamay makita.
(KATAPOSAN)