Ni NEMESIO BURASCA SINANGOTE
NAGPABILING buhi ug padayong milipang ang gimahal natong pinulongan nga Binisaya gumikan sa way pagkapuol nga pagkugi sa mga magsusulat ug sa daghan pang nagtukaw labi na gayod sa aktibong nanaglihok nga mga kapunongan sama sa Bathalad ug Dagang (DFI) nga kanunayng nangulin sa katunhayan sa atong literatura. Ug makapahimuot kaayong pamation nga ang maong mga pagbudlay nanakod ug nananga diha sa natad sa arte sa musika. Ngano? Kay kaingnon tag mapuo na gyod sa dayon ang musikang Sugboanon, apan makapahinangop paminawon ang pagtublaw og maayo sa daghang kantang Binisaya karon.
Bisag unsaon, di na gyod mapiog ang kusog nga bul-og sa Bisrock nga midagayday sa tibuok Kabisay-an ug Mindanao. Maingon natong usa kini ka timailhan nga napalgan na gyod ang dugay nang gipangitang musika nga tatak sa rakistang mga Bisdak. Ang pagkaylap sa maong matang sa musika nahisama sa usa ka nawalang inahan nga sa dihang napalgan, hugot nga gigakos ug gihangop sa mga anak. Ug padayon kining nagdilaab sa kainit. Sa kasamtangan, miabot nag dul-an sa usa ka gatos ka Bisrock bands ang naporma nga nagbase sa Sugbo, Bohol, Negros, Leyte, Davao, Surigao ug uban pang silingang mga lalawigan. Nanuyhakaw ug mingkatap sama sa libgos nga nagtagik sa Binisayang mga kanta nga may genre sa rock, reggae, pop ug novelty.
Apan natan-aw sa mga tigpaniid nga kadaghanan sa bag-ong sulpot nga mga Bisrock band daw nahimong ihalas sa lasang sa kaugalingon tang pinulongan. Wa na mahinultol kay lagi, taudtaod man gyong nalamat sa Iningles. Naglabi sa mga kantang Bisrock nga natagik wa gyod sa saktong gramar ug nagkayamukat ang pagkahan-ay. Nagkapandol-pandol. Wa na lang ganiy labot sa hisgot ang espeling. Pananglitan, ang mga pulong "kada" o "matag" nga gamiton sa "kada buntag" o "matag kaon", gihimo na mang "taga buntag" o "taga kaon" sa rakistang magtatagik nga mga batan-on. Kini ginagmayng sayop lamang apan kon mapasagdan, posible unya nga kini makatampo sa pagkatigaw ug pagkapiang imbes unta sa paglambo sa atong pinulongan.
Aron maagak ang batan-ong mga komposer ug dili magpadayon ang maong kasaypanan, namugna ang plano nila ni Myke Obenieta ug Lorenzo "Insoy" Niñal nga magpahigayon og usa ka songwriting seminar ubos sa pagdumala ug pagpasiugda sa Blangkong Papel Productions, usa ka events outfit nga nag-promote sa Sinugboanong buhat sa arte ug kultura pinaagi sa mga workshop, seminar, concert ug uban pang susamang kalihokan. Ang giplanong seminar gitumong aron magiyahan ang mga batan-on sa saktong paggamit sa pinulongang Binisaya diha sa pag-compose sa mga kantang Bisrock. Ug mao kadto, pila ray dagan sa panahon, na-finalize gyod ang maong plano.
SABADO kadto sa hapon. Petsa 21 sa Abril ning tuiga. Talisawop na ang Adlaw dihang sagol dagan ang akong linaktan nga mitungas subay sa sementado apan hagip-ot ug liko-likong dalan (igo lang maarang ang usa ka sakyanan) paingon ngadto sa naibabawng bahin sa bungtod nga nag-umbaw sa Mananga River didto sa Barangay Lawaan, Dakbayan sa Talisay. Alas 5:00 sa hapon mag-abot ang tanan sa dapit nga gikasabotan apan nauwahi kog diyotay kay alas 4:30 na ko mi-off sa kompaniyang gialagaran nga tua pa sa Barangay Paknaan, Dakbayan sa Mandaue nahimutang. Unya midagan pag hapit mausa ka oras ang biyahe sa mini-bus nga akong gisakyan gikan sa City Link Terminal sa Sugbo paingon sa Talisay gumikan sa sobrang kahuot sa trapiko.
Nag-abot ang akong gininhawa paghimuntog ko ibabaw sa bungtod. Apan wala ko kaayo matagad ang gibating kakutas kay mibantang sa akong panan-aw ang matahom nga duha-ka-andanang edipisyo sa Don Bosco Retreat House, ang dapit diin ipahigayon ang seminar. Wow, pagkanindot! Wa ko kapugong pagtuaw sa kaugalingon. Romantiko kaayo ang lugar nga gilibotan sa lapyong mga tanom ug bagang kakahoyan diin ang kabugnaw sa huros sa hangin mihingilin sa naghinobrang kaalindanga sa kuwaresma. Sa atubangan sa hilomong nagbarog nga edipisyo, makita ang dakong hawan nga nalukop sa lunhawng sagbot nga bermuda.
Wa ko maglangay. Dali kong misulod sa bildong ganghaan sa retreat house ug miduol sa duha ka lalaki ug babaye nga naglingkod duol sa lamesa.
"Way kapoy, Bay?" timbaya sa lalaking naglingkod nga nakamatikod sa akong paghangos. Wa dayon ko katingog. Gitutokan ko usa ang tawo. Unya kahinangop ko na man ug wa makatuo nga ang frontman sa sikat nga bandang Missing Filemon kalma ug yano kaayong mitagad kanako. Nagtingsi usab nga mikidhat nako si Archie Uy, ang lead guitarist sa Aggresive Audio. Ang babaye mao si Cheryl Baldicantos, ang direktor sa Blangkong Papel Productions.
"Sus, siga akong ilong, Bay," maoy akong tubag. Unya minghugyaw mig pangatawa. Tapos marehistro akong ngalan, gitultol ko dayon ang lawak didto sa taas agad sa numero sa yawe nga gihatag kanako ni Cheryl. Kaingnon kog ako ray nauwahi pero duna pay lain nga wa pa moabot.
Alas 6:00 na sa gabii dihang nagkapundok ang tanang nanambong. Unya gisugdan ang pagpaila sa kaugalingon sa matag partisipante pinangunahan ni Insoy. Nakita kong pulos gyod mga batan-on ang nangapil sa seminar nga nagagikan sa lainlaing grupo ug bandang Bisrock. Human makapaila ang matag usa, mi-break aron manihapon sa inandam na daang lamiang mga pagkaon didto sa hamugawayng kantina sulod sa retreat house.
Gisugdan ang pormal nga pasinati nianang 7:30 sa gabii tapos makapanihapon ang tanan. Maoy unang namulong ang premyadong magbabalak ug kolumnista nga si Myke Obenieta. Dinhi iyang gipasabot sa mga batan-ong nanambong ang kahinungdanon sa pagmahal sa atong pinulongang Binisaya ug ang saktong han-ay sa paggamit niini diha sa pagtagik og balak, sugilanon, drama, kanta ug uban pa aron ang minugnang obra molungtad ug dili mabalewala nga sarang ikapasigarbo sa nagsunod nga kaliwatan silbing bililhong bahandi sa atong kultura. Gipahimug-atan usab niya nga ang pagtukaw sa mga magbabalak, magsusugilanon, musikero ug uban pang alagad sa nagkalainlaing natad sa arte mao gayod ang tig-ugmad sa kultura. Siya mipahinumdom ug mitambag sa mga batan-on nga kinahanglan gikan gayod sa kasingkasing ang pagkahilig sa pagtagik og Binisayang mga kanta. Dili lang tungod kay gustong mosikat gumikan sa hilabihang pag-uso sa Bisrock.
"Kinahanglan gyong magbantay, magmatngon ug maniid aron makamugna og matahom uyamot nga obra sa balak, sugilanon ug labi na gyod sa pagtagik og kanta," panapos sa premyadong magbabalak.
Tangkod nang alas 10:00 sa gabii nahuman ang pagpamulong ni Myke dayong balik niini ngadto sa Dakbayan sa Sugbo. Nag-iyahay pagtultol ang mga partisipante sa tagsa-tagsa ka lawak nga airdonditioned aron mamahuway. Apan ako wala dayon makatulog. Kauban si Archie Uy, Allan Talledo (frontman sa Session of the Fighters), Bernard Fario (bokalista sa Ossified), Ian Zafra (gitarista sa Sheila and the Insects), ug si Insoy, nagtapok mi sulod sa usa ka bakanteng lawak ug didto gisugdan pagtagay ang duha ka taas-og-liog nga Emperador nga ilang gipalit sa sayo pa nianang hapon. Maoy nahimong sumsoman sa korum ang naabot nga kalamposan sa Bisrock nga gihangop og maayo sa mga tawo labi na ang pagkaylap niini ngadto sa silingang mga dapit sa Kabisay-an ug Mindanao. Wala usab makaipsot sa hisgot-hisgot ang mahitungod sa sinulat ni higaladagang Omar Khalid nga "Ang Sugbo sa Mata ni Insoy (Bisaya, Abril 18, 2007).
Nagpanglingo si Insoy nga nakadayeg sa maong sinulat ug gibatig garbo nga nahimong kabahin sa gihisgotan sa bulawanong panid sa magasin nga matod pa niya maoy namat-an niyag kabuot. Hangtod nakuryoso siya kinsa si Omar Khalid. Ako siyang giingnan nga si Khalid batan-on pa kaayo apan usa sa mga tang-an nga magbabalak kinsa bag-o lang gipatawag sa Malakanyang aron tunolan sa pasidungog gumikan sa matahom niyang obra sa pamalak. Hapit na mag-alas 2:00 sa kadlawon dihang hingpit nga natilok ang kataposang ipis sa Emperador nga tubig lang ang tsiser.
Alas 8:00 sa buntag nagsugod ang seminar nianang pagkaugma sa adlawng Domingo. Mao nay namulong si Lorenzo "Insoy" Niñal, ang frontman sa establisadong Bisrock band nga Missing Filemon. Gawas nga singer-composer, si Insoy usa usab ka notadong essayist ug magsusulat sa Iningles. Siya kasamtangang nag-alagad isip copy editor sa Sun*Star Daily sa Dakbayan sa Sugbo.
Maoy iyang gituki ngadto sa mga nanambong kon unsaon nga makahan-ay og maanindot nga liriko diha sa tinagik nga kanta ingon man ang pagpangaplag og matahom nga melodiya nga dunay kinabuhi. Mitambag siya sa bag-ohang mga songwriter nga dili dayon mangambisyon sa pagtagik og komplikadong obra nga mosangpot lang hinuon sa di maayong resulta. Siya miingon nga simple lang nga obra ang angayang tutokan sa usa ka bag-ohan kay naa nagtago luyo sa kayano ang katahom.
Wa usab siya molimod ug mapaubsanong miangkon nga ang mga kantang hits sa Missing Filemon sama sa Suroy-suroy, Sine-sine, Inday, Langit, Harana, Prinsipal ug daghan pa, dako kaayog impluwensiya sa Eraserheads, ang legendary Pinoy rock band nga gipangulohan ni Ely Buendia (nangulo karon sa grupong Pupil) sa wa pa kini mabungkag niadtong sayong bahin sa dekada dos mil. Kahinumdoman nga ang Eraserheads mao lang ang bugtong banda sa tibuok Asya nga gitunolan og pasidungog didto sa Amerika gumikan sa pagdaog niini sa usa ka prestihiyosong ganti sa natad sa arte sa musika.
Sunod nga gituki mao ang kabahin sa musical arrangement nga gibatbat ni Ian Zafra, composer ug producer gawas nga gitarista sa bandang Shiela and the Insects. Ang iyang grupo maoy kadungan sa Stagecrew ni Romel Tuico ug ang sikat na kaayo karong Cueshe sa dihang nanimpalad sila sa Manila. Bisan sa kadaghan na sa pasidungog nga iyang nadawat sa natad sa musika, apan nagpabilin siyang hilomon ug kalma. Undanon kaayo ang mga kasayoran nga iyang gipaambit.
Iyang gisugilon sa mga nanambong ang mahinungdanong kahibalo nga makatabang sa mga aspiring songwriter. Tagsa-tagsa niyang gidetalye paghisgot ang mga aspetong teknikal sa musical arrangement sama sa song structure, style, dynamics, tempo, harmony ug daghan pa kaayo. Apan ang labing nakapaikag sa tanan niyang gihisgotan mao ang mahitungod sa kon unsaon pagpa-"copyright" sa tinagik nga kanta sa labing sayon ug labing daling paagi nga dili na kinahanglang mogasto og dako gumikan sa makuting proseso ug sa pag-adto didto sa Manila.
"Tapos gyod ma-record ang kinompos nga kanta, isulod dayon sa brown envelope ang CD uban ang lyrics niini. Ihulog sa post office isip registered mail unya i-self address o ipadala ngadto sa ikaw mismo nga tagsulat o nag-compose," nagkanayon si Ian Zafra. "Timan-i nga kon madawat na ang gi-mail nga brown envelope gikan sa post office, kinahanglang dili gayod kini ablihan bisan kanus-a. Kini unya ang mahimo nimong ebidensiya o pruyba didto sa korte nga ikaw ang orihinal nga nagmugna sa maong obra sa higayon nga dunay laing mangangkon o mangopya sa tinagik nga kanta," dugang pa niya. Kinahanglan gyod kuno nga kini buhaton sa usa ka kompositor gumikan sa daghan na kaayong kaso sa pagpangopya o pagpangangkon sa ubang hingtungdan.
Lain pang gibutyag ni Ian mao ang daghan untang madawat nga royalty sa usa ka magtatagik sama sa public performance royalty, mechanical royalty, synchronization royalty, derivative work royalty ug print music royalty. Apan matod niya, kadaghanan sa mga kompositor wala makapahimulos sa mao untang mga kaayohan gumikan sa kawalay alamag bahin niini.
Ang kataposang gituki mao ang kabahin sa rekording nga gipasabot ni Pol Cañada, ang tag-iya ug tagdumala sa Zubbo Recording Studio nga naa mahimutang sa dalan Escario, Dakbayan sa Sugbo. Sa barog ug hitsura pa lang daan ni Pol, dili malalis nga usa usab siya ka musikero. Gani, ginganlan man sa kadaghanan og "burikat sa tokar" kay siya usa man ka aktibong membro sa nagkalainlaing grupo sa establisadong mga banda nga nagbase sa Sugbo. Ang estilo sa iyang buhok naglambod sa kagubot apan nagsapwang og lawom nga ekspresyon sa arte sa musika sama sa buhok sa rebelyosong legendary Jamaican singer ug reggae music icon nga si Bob Marley.
Natan-aw ni Pol base sa iyang kasinatian nga kadaghanan sa bag-ohang mga batan-on ilabi na gyod sa mga Bisrock songwriter, magdali-dali pagparekord sa ilang na-compose nga kanta kay excited lagi nga ikaduso dayon ngadto sa mga FM radio station kay naghinam-hinam (nakasinati sab kining tagsulat) nga madungog dayon sa kahanginan. Apan matod niya, kini nag-usik lang gyod sa kahago, panahon ug sa kantidad nga nagasto sa rekording kay ang pagdali-dali mosangpot man gyod sa bati nga resulta. Kon duna may mga mahiligon sa musika nga buot moparekord sa tinagik nilang mga kanta, siya misugyot sa pagbuhat ning mosunod:
- praktisan ang kanta sa dili pa irekord.
- kon dunay igong panahon, magpraktis kada adlaw.
- paminawon og maayo ang final musical arrangement ug hibaw-on ang mahitabo sa kanta tapos unya sa rekording;
- ug labaw sa tanan, kon mahimo, dili limitahan ang budget aron maabot ang sakto ug taas nga kalidad sa rekording sa gihagoang obra.
Lapas na sa alas 4:00 sa hapon nahuman ang seminar nianang adlawng Domingo. Tapos mahatag ang sertipiko sa pag-apil sa matag partisipante, nanag-iyahay kami pagpamutos aron mamauli. Sa dayon na namong biya sa romantiko ug makawiwiling dapit nga gitarokan sa Don Bosco Retreat House, gitagsa-tagsa ni Insoy pagpig-it ang mga kamot dungan ang pagpikpik sa abaga sa matag usa kanamo uban ang pabawon nga panghinaot nga molipang ug molambo pa unta ang musikang Bisaya pinaagi sa among nakat-onan sa maong seminar.
Unya malipayon kaming tanan nga nanglugsong gikan sa bungtod dala ang bag-ong kaisog nga makatampo pagpalabong sa tanaman sa musikang nag-unod mismo sa kaugalingon tang pinulongan.—
Balik sa: