Ni OMAR KHALID

Bisaya, Agosto 20, 2014

Labihan gyong gahia og katarsis ining maong episodyo, ug mismo

ang sugilanon sa kinatibuk-an. Tiaw mo nga gitugyan na unta sa persona ang kinatibuk-ang pinangandoy sa usa ka mamosohay. 

ALANG sa mas praktikal nga katuyoan, ang labing maayong sukdanan sa kalidad sa usa ka obra mao ang pagbitik sa teksto sa kaugalingon niyang mga laang agad sa ambisyon nga buot kab-oton sa magsusulat. Apan bisan pa niini, dawaton sab nato ang kamatuoran nga motumaw gihapon ang lantugi sa kadaplinan kay ang teksto dili man sab mahimong tan-awon nga eksemsiyon sa iyang dapit o kahimtang katilingbanon diin ug kanus-a maoy gisukaran nganong naprodyus ang maong obra. Sa laing pagkasulti, sa iyang milieu. Nasayod ta nga ang teksto gigapos og daghang mga balighot kon buot tang mangita og kalidad. Mahimo nato ning buhaton. Apan di kaha mamatay ang obra kon maoy atong kulitogon ang gagmay niining mga buling inay ang dakong arkitektura nga naghatag inig porma? Mas praktikal tingali kon ari ta sa pangutana: takos ba kini iapil sa kanon sa katitikan diin ang partikular nga obra gipasukad? Aw, tingali, hilasan tang maminaw sa pulong nga kanon sa katitikan. Aron way mobukal nga dugo, ingnon ta lang nga kanon sa magasing Bisaya. Ug niini, morisgo kitag pipila ka lente sa akademikong kritisismo paghatag og luna sa popular nga kritisismo isip masa nga paagi sa pagtuki sa obra. Sa pagpanghuwam sa termino ni Nyor Butch Bandillo, sinampangkong nga kritisismo.

Human nato mabasa ang usa ka sugilanon, unsay nagpabiling gihamloy-hamloy sa atong hunahuna? Unsay nakapadani nato aron higugmaon ang karakter? (Kyutan kaayo ko sa karakter, Gurl, uy.) Ang kadul-on ba sa panghitabo ngadto sa atong kasinatian? (Hala, ka-relate gyod ko anang lab estoriha, Sir.) Ang isyu kontemporaryo ba? (Ingon unta aning sugilanona ang gihimo sa atong presidente ba.) Sakto ra ba sa inat ang tingog sa sugilanon? (Hala, luoya pod tawon sa bata, no?) O kaha, giunsa pag-atake sa tagsulat ang iyang sugilanon aron kini kahatagan og hustisya? (Yunika pod og estayl ining sugilanona, uy.)

Hangtod karon, ang maong mga pangutana balido gihapon isip gabayan sa pagdasdas sa kalidad sa sugilanon.

LAING mabungahong tuig na usab ang nalaran. Sama sa naandan nang tradisyon sa YBW, matag laing pagtangkod sa Bisaya, magtuboy usab kitag gradwadong bag-ong magsusulat nga malamposong nakapakita og labok sa panulat. Magsusugilanon ang atong napili karong tuiga. Gikan sa iyang “Salingsing” (Bisaya, Enero 8, 2014), “Bangag” (Bisaya, Hunyo 11, 2014), ug “Bitin” (Bisaya, Hulyo 16, 2014), nahimong saksi ang katilingbang magbabasa sa iyang katakos sa alampat sa panugilanon.

Bagsik ug kusgan ang iyang estilo sa naratibo. Mopusnga ka sa mga kamatuoran nga iyang gisuwayan pagtagod-tagod. Prangka, direkta, ug way pagduhaduha ang iyang mga linya. Mao ni ang takos batnan sa magsusugilanon. Kanang di kamao mahadlok pagdisdis sa gikubalang konsensiya sa kasamtangang katilingban.

Dili ta makaingon nga paturagas ang iyang pagpanulat. Tinuod nga siot ang dalan niyang gisubay, pero kamao man pod siyang manapdas sa mga sagbot ug halas sa dalan. Gani, hanas pod siya sa tradisyonal nga teknika. Pananglit sa iyang “Salingsing”. Kontemporaryo kaayo ang isyu nga gituki ning maong sugilanon: ang kabalaka sa mga ginikanan sa ilang mga anak, ug ang kapugoso sa kabatan-onan pagsungasong sa bag-ong panahon nga mora bag sayon lang nila ang kalibotan. (Ang protagonistang babaye didto na gani puyo sa boarding house sa iyang hinigugma.) Klaro nga gipingki sa magsusulat ang duha ka tulunghaan sa values— ang kinaraan ug binag-ong pamatasan. Gani, ang karakter nasayod man pod sa sugilanon sa gugma sa iyang mga ginikanan:

Nakasal ni silag ahat bisag linghod pa ang pangedaron. Taga isla man god ning akong inahan unya mikuyog ras iyang silingan nga naminyog taga bukid aron motabang og pananggig mais.

Sama sa kasagarang pamilya, damgo ug tinguha sa mga ginikanan ang pagpatunhay sa kaugmaon sa anak. Kini gihatagag kongretong dagway sa tagsulat sa iyang pagpaila sa punoan sa tambis (diin gipasiuna nang daan ang pagtuo nga ang tambis suwerte sa tagbalay). Apan sa dakong baligho, mao ni ang nahitabo:

Sa among nataran, napandol kos nabali ug nalimbuwad na nga tinagad kaayo ni Mama nga punoan sa tambis. Midayon ko ug gigakos ko ni Mama. Didto, hinay-hinay nga nalusno ang haligi sa kosina sa among barungbarong.

May giingon si Ernest Miller Hemingway nga ang epektibong pagsulat mao lang ang pagpakita sa pikas tumoy sa iceberg ug pasagdan ang pikas tumoy nga maghumol sa tubig. Kining maong prinsipyo estriktong gisunod sa tagsulat sa “Salingsing”. Bisan wa isulti, klaro nga ang protagonista miuli niining malumong adlaw diin “wala sa maayong buot ang panahon”. Ug anhi ka mobelib kon giunsa pag-andam sa tagsulat ang emosyon sa magbabasa pinaagi lang sa hustong pagpili sa mga pulong aron iduot ang buot niyang ipakitang emosyon:

Mipauli ko sa amo nga dala ang dakong balita. Wa ko masayod kon mao ba kini ang gihuwat ni Mama nga maayong balita sa akong sunod pagpauli. Wala sa maayong buot ang panahon. Ngitngit ang palibot. Dangog ang yuta nga madakin-as gyod unta ko kon wala pa ko kakupot sa bayabas diha sa daplin sa dalan. Nangalaksi ang mga bani sa saging ug nangatumba sa naghaguros nga hangin. Naghagtob-hagtob akong dughan nga giduyogan sa dugdog ug kilat. Ug hingpit nga mipatighu’g akong luha duyog sa pagbundak sa ulan.

Haskang hanoya sa naratibo. Morag madunggan nako ang hugyaw sa mga miron. Ang mga gingi-gingi sa panghitabo sumpay-sumpayon sa magbabasa aron ila ang kataposang katawa. Mao gyod. Ang hawod nga magsusulat dili manginsulto sa utokan sa magbabasa. Ang magbabasa giisip niya nga katimbang aron matibuok ang gambalay sa estorya— ang pikas laging tumoy sa iceberg.

Moeskala kita sa lain niyang obra— ang “Bangag”. Sa ulohan pa lang, daghan nang bunhok sa pangagpas nga manguyamang sa atong imahinasyon. Ang bangag man god may segurado nang dagway sa atong panabot. Ug wa ta masayop. Sugilanon ni sa pagkab-ot sa kaharuhay diin ang nahitungdan andam motahan sa tanan alang sa katumanan. Di ta magminaot. Ang hungog ray wa niini.

Apan sukwahi sa tradisyonal nga panugid, kining maong sugilanon dili pagbahig sa husto ug sayop o sa daotan ug matarong. Nagpakita lang ni sa pagka makalilisang sa sirkumstansiya kon ang tawo sanapan sa nag-aliwaros nga pangandoy, kon siya wala na masayod asa manukad aron madomar ang iyang mga hubris. Sa laktod, estorya nato ning tanan. Kay kita andam man gyong molimod sa kamatuoran kon mabutaan ta sa naggilaw-gilaw sa unahan— bahandi man o kadungganan. Tan-awa ra, bisan giunsa og pasabot sa anak moingon gyod ang inahan:

“Ayaw gani kog ingles-inglesi kay di ko kasabot. Ug ayaw pataka og yawit diha kay madunggan ka sa imong amahan, masagpaan ka gyod. Yuna god. Nganong morag wa man kay maayong buot ni Tatay Mario nimo?”

Ang tanang kaugmaon sa ilang pamilya ila nang gitugyan kang Tatay Mario. Si Tatay Mario nahimong diyos sa panan-aw sa mga ginikanan sa protagonista. Dinhi, makita nato ang laing premise nga gitanyag sa tagsulat. Ang diyos dili lang dagway sa linansang nga Kristo, o si Bul-ol nga tigbantay sa humayan, apan mahimo sab nga magtakoban ni sa dagway sa usa ka Tatay Mario. Sa laktod, si bisan kinsa andam mosimba kang bisan kinsa kon matan-aw niya nga kini makasalbar kaniya gikan sa kapig-ot. Ang diyos, sa bisan unsang kultura, may tagsa-tagsang bersiyon unsay hustisya ug kaangayan. Si Tatay Mario dili eksemsiyon. Ug kay diyos lagi, duna siyay assumed nga katungod ngadto sa iyang mga ‘linuwas’:

Milili ko sa giwang sa tabla nga bungbong. Maoy akong nakit-an ang usa ka lalaki. Nagluhod-luhod kini nga hubo sa tanang sapot atubangan sa usa ka, sa tan-aw ko, morag babaye gyod kay taas nga buhok ra akong nakit-an, kay lagi nasalipdan sa lapad nga lawas sa lalaki. Aduna silay giestoryahan sa hagawhaw nga tingog ug dayong agik-ik. Nagpadayon sila sa ilang buhat… Padayon ko sa akong paglili kay basin mao ni ang giingon ni Papa nga ritwal nga gibuhat ni Tatay Mario.

Di ba, nag-anam nag kaklaro ang kinatibuk-ang bayhon ning maong sugilanon? Kon ato ning padiyongon, puyde kaayo ning tan-awon nato isip satire o kaha alegoriya sa relihiyon (depende ni sa atong bayas). Kay unsa may kalahian sa mga balaod ni Tatay Mario aron di masuhong ang sangod sa pagkaplag og bahandi ug sa balaod nga ginasunod sa mga sakop sa usa ka kulto?

Dili mahimo ang relihiyon kon walay saad nga tahom palandongon (pananglit: kinabuhing dayon, langit, ug uban pa). Sa habig ni Tatay Mario, ang saad sa nagpaabot nga bahandi. Kasagaran, ang relihiyon may elemento sab sa pag-antos. Aw, kinsa bay moantos kon walay gitan-aw nga kasandigang saad sa umaabot? Maong ingon niini ang gidangatan:

Sa akong pagpangapkap og kagunitan alang sa akong kaluwasan, aduna koy agung-ong nga nabati gikan sa ibabaw sa bangag ug siyagit nga ingon sa nakapabungkag sa akong dunggan ug dughan: “Ate! Ate! Wala na si Papa!”

Karon, ari na sab ta mopundo ining sugilanon nga erotika kaayog tonada— ang “Bitin”. Kasagaran sa atong nabasahan, ang glorya nga gisaulog sa mga voyeur gisulat sa panan-aw sa lakin-ong persona. Apan dinhi, ang magsusugilanon didto magliot-liot sa psyche sa uska babaye. Ang mosantop sa atong hunahuna mao dayon si Marcel Navarra ug Jose Labuga sa klasikal nilang interpretasyon ning tema sa erotika. Ang karaang tratasyon ining temaha mao nga ang pathos sa sugilanon nabilanggo lang sa panghunahuna nga: ang babaye usa ka object of desire sa lalaki ug wala nay lain. Apan dinhi sa “Bitin”, mabatyagan nato ang peministang atake sa tema.

Ning maong sugilanon, milahutay gyod ang naratibo sa way paglubad sa iyang tonada. Sa tinuod lang, mao ni ang kinalisdang disiplina sa pagsulat— kanang unsaon nimo pagsustener sa imong naratibo diin ang magbabasa makalimot nga taudtaod na diay siyang naghupot sa basahon. Nga mora bag ang lengguwahe, mga katitikanong elemento, ug retorikal nga kahipnoan mibul-og isip usa ka dakong baha nga buot moanod nimo.

Mipahimangno nato ang nobelista nga Isabel Allende labot sa kalahian sa pornograpiya ug erotika. Matod niya, ang erotika mao ang pagkuha og usa ka balhibo sa manok aron ipagilok sa imong dunggan; ang pornograpiya mao ang pagpaslak sa tibuok manok sa imong dunggan.

Mao ni ang gilok nga balhibo sa manok:

Unsa man kunoy imong gigalab nga kumpay nga nagpundo ra man kas uska lugar? Nagluhod ka pa gyod. Mihangad ka ug mipiyong ug ingon sa imong gihangop ang tibuok kahimayaan sa langit…

Kon atong takip-takipon ang personalidad sa mamosohay ning maong sugilanon pinaagi sa ginagmayng kasayoran nga hinay-hinayng gipadayag sa karakter nga tag-asoy, makahulagway tag usa ka makaluluoyng tawo. Nahimo niyang kalingawan ang pagpanglili isip pag-eskapo ug paglimod sa reyalidad tungod sa pagpasagad sa iyang kapikas. Gani, mismo ang babayeng tag-asoy gibatyag mag kaluoy sa mamosohay. Tungod niini, nakalingkawas ang tagsulat sa gapos sa kinaraang panugid. Ang karakter nga kaniadto kanunay lang biktima sa kinaraang sugilanon, karon dili na gyod biktima. Kon maoy kalipay sa mamosohay, nan, nganong ihikaw? Busa ingon niini ang gihimo sa persona:

Dihay kausa nga naligo ko sa sapa. Ako ra tong usa. Gituyo gyod nako og suot tong short nga mubo nga hinatag ni Ate Jia. Nanabon kos akong tibuok lawas. Naghapyod-hapyod kos akong tiyan, liog, dughan ug akong gisabonan ug gikuot akong bugan. Nanglugod kos akong bukton nga pinaisa gyod aron makita ang akong ilok ug tiyan sa espageti nga akong gisuot. Giliraw nako akong mga mata sa ibabaw sa sapa, didto sa libon nga imong paboritong tagoan. Apan ang uyog sa dahon hinay ra kaayo, sama rag gihuyop sa huyuhoy. Walay sanga nga nag-uyog-uyog ug wala koy nakit-an nga ulong migimaw…

Pastilan, moutong pod ka, uy. Labihan gyong gahia og katarsis ining maong episodyo, ug mismo ang sugilanon sa kinatibuk-an. Tiaw mo nga gitugyan na unta sa persona ang kinatibuk-ang pinangandoy sa usa ka mamosohay. Apan anugon lang, anugon gyod…

Ginaingon nga, kon ang maghuhukngay mangita og laing kahulogan nga wala diha sa teksto, aw, iya na kanang problema. Pero andam kong morisgo. Busa mohangyo lang ko nga hatagan ninyog kagawasan paghatag og malisya niining mosunod nga mga linya:

Ang kanhi gahi ug motuyhakaw, karon, lumoy na. “Bitin,” hinay nimong sulti ug wala na ka galihok. Milingi ko ug akong nakita nga adunay buho sa kilid sa pangpang. Ug ang bitin hinay-hinay nga mikamang ug misu’d.

Ganahan kong mohatag og ekstensiyon sa kahulogan niining mosunod nga mga pulong: bitin, buho kilid sa pangpang, hinay-hinay nga mikamang. Bitaw, naa na ra ninyo kon mokuyog mo sa akong malisya.

Busa, sama sa dungog nga nakuha nila ni Cirilo Lacuna, Vera Naome Flores, Elaine Grace Lape, Kevin Lagunda, Jona Bering, Romeo Nicolas Bonsocan, Donzkie Aton, Raul Figues, Ioannes Arong, Gratian Paul R. Tidor… ang atong gradwado karong tuiga ato nang gituboy isip propesyonal nga magsusulat ning Bisaya.

Dakong garbo sa kapangulohan ug katilingbang magbabasa sa Bisaya ang pag-ila kang Mechelle S. Centurias isip “Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2014”. —

Ubang Hukngay: 

• Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2010
• Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2011
• Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2012
• Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2013