Ni TOMAS V. HERMOSISIMA
Unang Pagpatik: Bisaya Agosto 5, 1964
Subling Pagpatik: Bisaya Pebrero 12, 2014
(Kaniadto, may mikuwestiyon usab sa nagambalay nga lagda sa paggamit sa U ug O kay kuno wala lagi magtagad sa paningog agad sa atong paglitok sa pulong. Kon ngano, kini maoy gituki ug gitin-aw niining sinulat.—Editor)
SI Pari Sergio Alfafara nga usa ka makinaadmanon sa pinulongang Binisaya, mipadala kanakog bililhong sulat. Nakaingon ako nga til-og sa utok ang iyang mga timang sa bag-o tang lagda sa panitik (espeling).
Ania ang hinungdanong uyok sa maong sulat:
Dili ikalimod nga ang maong lagda (1) "nagpasayon sa panitik (spelling), ug (2) maoy usa ka tino nga sistema kun paagi sa pagtukod og "uniform spelling", apan ania ang pangutana:
Kanang lagdaa nagtin-aw ba sa kaugalingong paningog sa mga tingogang (vowels) O ug U? Sa laing pagkapangutana: Duna bay paningog ang O nga lain ug lahi sa U? Kon duna, kinahanglan ba nga tinoon pagpalutaw ang maong kalainan diha sa atong sinulat nga panitik (spelling) ingon nga gitino nato pagpalutaw ang maong kalainan diha sa atong panulti (pagsulti)? Nan, ang gihisgotang lagda dili man mopatino sa maong kalainan kay igo man lamang mopasayon ug mopa "uniform" sa panitik, igo lamang gayod mopahiluna sa dapit nga pahimutangan sa U ug sa O sa way pagtagad sa ilang nagkalainlaing paningog, busa ikatimang pag-ingon nga gikinahanglan ang usa ka lagda nga mahimong batakan alang sa atong Binisayang pinulongan diha sa panitik (spelling).
(Mao kini ang inespelingan ni Pari Alfafara. Wala nako usba aron pagpakita nga kiniy iyang pangagpas sa paningog sa mga pulong nga iyang gigamit.)
Diha sa sulat, mapupo nato nga kining mosunod mao ang pagtuo ni Pari Alfafara:
1. Nga ang bag-ong lagda igo lamang magpauniporme sa panitik kun espeling sa walay pagtagad sa lainlaing paningog sa mga bokal U ug O.
2. Nga ang O adunay kaugalingong paningog nga lain ug lahi sa U.
3. Nga sa pagsulti sa Binisaya gipalutaw niya ang kalainan sa tingog sa O ug U.
4. Nga ang gikinahanglang lagda mao kadtong magpaila sa kalainan sa paglitok niining duha ka bokal nga samokan.
Kini tagsa-tagsaon ug ganiron nato paghisgot.
Ang lagda nga atong gisugyot mao kini:
"Ang bokal nga U anha gamita sa nag-una ug sulod nga mga silaba ug ang bokal nga O anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay."
Kon ang pulong lintunganay (rootword) langgikitan og suffix, ang O dili pagailisan sa U. Ang tuyo mao nga aron magpabilin ang lintunganay nga espeling.
Wala ilabot sa lagda ang mga pulong nga hinulaman kun gisagop gikan sa mga pulong day-o. Ilisan ang mga konsonante haom sa abakadahang Binisaya, apan ang mga bokal kun ang tumbas nga tingog magpabilin sumala sa orihinal.
Ang lagda dili paturagas. Wala kini himoa aron lamang adunay "uniform spelling". Dili kini pataka ug pasagad. Gipasikad kini sa mga nahipos sa mga tawo nga may labaw nga kahibalo kay kanato bahin sa Binisaya; labaw silag kahibalo kay gitun-an nila ang pinulongan pinaagi sa pagpuyo sa lainlaing dapit diin ginasulti ang Binisaya, gisiksik nila ang pinulongan agad sa paagi sa lingguwista kun magdidila. Ang lapad nilang kinaadman sa atong pinulongan gipupo nila gikan sa mga basahon ug sinulat ug ingon man sa taglawas nga kasinatian. Mao nga sa ilang pagpatuod nga ingon niini kun ingon niana manlitok ang Bisaya, angay silang saligan ug tuohan. Wala sila magpatakag yawyaw.
Ang atong lagda pinahaom sa ulusahong panlitok sa Bisaya sumala sa giingon sa maong mga makinaadmanon.
Kita nga nabata sa Kinatsila kun Iningles modayon pag-ingon nga ang U ug O may kaugalingong paglitok, dili pareho ang ilang paningog. Tinuod kini diha sa Kinatsila kun Iningles. Apan tinuod ba kini sa Binisaya?
Usa ka lingguwista ang atong patubagon sa pangutana, si Rev. J.D. v.d. Bergh, M.S.C. Miingon siya (sa iyang basahon "Analysis of the Syntax and Affixes of the Bisayan Language"): "xxx this phoneme (of u) sounds as an O-sound." Kining paningog (sa u) motingog sama sa tingog sa o.
Baya, Binisaya sa Sugbo ang gituki niya.
Sumala kang Pari Bergh, ang dagway sa baba kon maglitok ning duha ka bokal mao kining mosunod:
"U is a rounded high back vowel, that is, it is pronounced with the back portion of the tongue raised towards the back of the roof of the mouth and the lips rounded as if pursed.
"The vowel o is a rounded mid back vowel, that is, it is pronounced with the back portion of the tongue raised towards the back of the roof of the mouth, but not as high as in the case of the preceding u, and with the lips rounded as if pursed."
Ang hubit walay kalainan gawas lamang nga ang "U is a rounded high back vowel," samtang ang "O is a rounded mid back vowel." Lain nga diyotay nga kalainan mao ang pag-isa sa dila didto sa likod.
Busa susama ang ilang paningog.
Ingon usab nianang sa itaas ang giingon ni Paul Gravin sa iyang "Visayan Field Manual" (Private Circulation, Ateneo de Manila, Loyola Heights, 1956).
Ania pay lain. Ang abakadahan sa Sugbo, sumala ni Pari Encinas (sa Arte de Bisaya-Cebuano), adunay tulo lamang ka ilhanan kun karakter alang sa mga bokal.
Kon mao kini, adunay tulo da ka tingog ang tulo ka bokal. Sa ato pa, usa da ka tingog alang sa u-o ug usa ka tingog alang sa i-e.
Sa panahon sa Katsila, ang mga bokal gihimong lima. Ug karon mao ang a, i, e, u, o.
Kini gidawat ug gisagop sa mga Pilipino. Bisan pa, ang lingagngag sa Bisaya gianad sa kinaiyahan paglitok sa tulo lamang ka tingog alang sa mga bokal. Ang mga bokal nga lima ka tingog mohaom lamang diha sa mga pulong nga hinulaman kun sinagop.
Si Msgr. Manuel Yap gani (sa iyang basahon) "Ang Dila Natong Bisaya" nag-ingon, "xxx kon nakuhaan pa ang linitokan sa mga Bisaya og hulagway pinaagi sa mga aparato, makita gayod nga ang UO seguradong iwit bahin sa gidaghanon, ug mag-una ang OO kun ang UU."
Niining giingon ni Yap, mapupo nato kining mosunod:
1. Ang paglitok sa U ug O labihan kasusama nga kon may kalainan man ugaling kini maila lamang pinaagi sa aparato.
2. Diyotay da ang gidaghanon sa mga tawo nga sa pagsulti maila ang paningog nga UO. Kini sila mao kadtong naanad na gayod sa linitokan sa Katsila kun Ingles.
3. Sa dapit nga ang mga tawo humok nga manlitok, ingon sa pulos OO ang madungog.
4. Sa dapit nga ang mga tawo gahi nga manlitok, ingon sa pulos UU ang madungog.
Gikan nianang itaas, dili nato maingon nga ang U may klaro ug kaugalingong tingog kaysa O, nga kadto may tingog nga pihong gahi ug kini pihong humok.
Sumala sa gihisgotan sa unahan, ang U wala diay kaugalingong tingog nga lain ug lahi sa O.
Pinasikad sa kasayoran diha sa unahan, malisod o dili ba hinuon mahimo, ang pagtukod sa usa ka lagda nga magpalutaw sa kalainan sa paningog sa U ug O.
Kini dasonan nato sa mga pulong ni anhing Mahistrado Norberto Romualdez nga sa tibuok niyang kinabuhi nakatuon sa sinultihan sa mga tabunon. Miingon siya nga "sa atong binaba nga sinultihan dili kinahanglan hatagan og kalainan ang e ug i kun ang o ug u aron paglikay sa kalahugay."
Nan, ang matuod mao nga wala nato "itino pagpalutaw ang kalainan sa u ug o diha sa atong pagsulti. "Kinaiya gayod kini sa linitokan sa Bisaya kaniadto ug karon.
Gawas nga wala maghatag kalainan sa paglitok sa U ug O, ang Bisaya wala usab magkasama sa ilang paglitok sa sama ug mao rang mga pulonga.
Matod ni Pari Encarnacion, "Walay mga pulong sa usa ka lungsod nga sama ang paglitok didto sa ubang lungsod."
Ingon usab niini ang napanid-an ni Pari Rodolfo Cabonce, S.J., usa ka Pilipinhon. Miingon siya, "Ang panitik nga Binisaya maoy hubad sa tinuod nga linitokan. Apan ang nakalisod niini anaa sa hinungdan nga ang tinuod nga linitokan nagkadaiya ug dili makanunayon. Tinuod kini labi na diha sa mga bokal O ug U. Ang usa ug mao dang pulonga nga nagdala bisan haiy niining duha ka bokal ginalitok ug ginasulat sa lainlaing paagi sa lainlaing banwa sa katawhan."
Busa kon mao gayoy kuhaag kapasikaran ang tinuod nga linitokan sa Bisaya, dili matukod ang usa da ka lagda nga magamit sa lainlaing banwa sa Kabisay-an.
Si Pari Cabonce nag-awhag nga "kinahanglan pangitaan og usa ka paagi nga magpamasamahon sa pagsulat sa U ug O ug pinaagi niini anaron ang katawhan sa usa ka panlitok nga dumalayon ug makanunayon".
Kon susama ang paglitok sa U ug O, kon ang lainlaing mga banwa sa Kabisay-an may lainlaing linitokan, nan, nagkinahanglan tag lagda nga makapawagtang sa pagkaguliyang sa panitik. Mao nga gisugyot ang lagda nga "ang U anha gamita sa nag-una ug sulod nga mga silaba ug ang O anha sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay".
Adunay moingon nga kining lagdaa wala mahisubay sa kinaiya nga ponetiko sa atong pinulongan.
Apan ang matuod mao nga kining lagdaa mao hinuoy labing nagsubay sa pagka ponetiko sa Binisaya. Ang pagka ponetiko nagkahulogan nga ang pagsulat ipasikad sa tinuod nga panlitok. Ang tinuod nga panlitok sa Bisaya wala maghatag kalainan sa tingog sa U ug O, sumala sa mga mahibalo nga gihisgotan sa unahan. Nan, walay lagda nga makapalutaw sa kalainan niining duha ka bokal. Igo na ang lagda nga makapaila sa kasusama sa ilang paningog.
Ang mga bokal O ug U (sama sa ubang mga bokal nga Binisaya gawas sa hinulamang E) adunay lainlaing paningog kun "phonemes". Sa atong pagsulat, sa atong panitik, kining lainlaing paningog maoy pangitaag paagi nga magpaila sa kalainan. Kining paagiha maoy gigamit sa atong lagda pinaagi sa mailhanong guhit (diacritical mark).
Pananglitan dili magsama ang paglitok sa taho'd sa manok ug ang tahod nga pagrespeto sa tawo. Ang lainlaing "phoneme" nianang duha ka O ipaila pinaagi sa tukmang guhit sama niining mosunod:
Ang taho'd (spur of rooster) adunay laing paglitok sa tahod (respeto). Ang ilhanang asento agudo (‘) ibabaw sa O diha sa unang pulong haom gayod sa tinuod nga paglitok sa maong pulong, nga ang tingog ikalit pagpataas. Ang pagka walay mailhanong guhit sa O sa ikaduhang pulong haom kaayo sa paningog nga maluming sa maong pulong.
Busa pinaagi sa mailhanong guhit, ikapalutaw ang lainlaing phoneme sa O nga susama usab sa tingog sa U. Sa pagbasa mo sa pulong tahod, kini dili mo gayod litokon sa nagyayang tingog, kay ang ilhanan nga (‘) nagpaila man unsaon kana paglitok. Sa ingong paagi, gawas nga molutaw ang lainlaing paningog, ang panitik magmasamahon.
Sa laing bahin, ang paagi nga buot magpalutaw gayod sa lainlaing paningog pinaagi sa paglain-lain usab sa bokal, maoy paagi nga wala gayoy kapuslanan. Niining paagiha, ang panitik mahimutang lamang ubos sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat. Dili maoy maayong paagi sa pagkab-ot sa maayo ug masamahong espeling.
Sumala pa ni Pari Bergh:
"A good spelling must be limited to the indication of phonemes only and represent all phonemes without exception; but it is of no distinguish the variants, because this, consistently followed through, leads to an impractical phonetic writing or, not consequently followed through, brings to a writing completely arbitrary. The written contrasts u-o and i-e then have almost no meaning!" (sic).
Sa usa ka pulong, walay mahimong lagda nga magpaila sa kalainan sa tingog sa U ug sa O. King hunahunaa ni Reb. Bergh, mihaom sa paagi nga gisunod sa atong lagda nga mao:
1. Ang pagpaila diha sa espeling sa mga paningog (phonemes) lamang,
2. Ang mga paningog gipaila pinaagi sa tukmang mailhanong guhit,
3. Wala magpalutaw sa kalainan sa mga bokal U ug O, kay kining paagiha mosangpot lamang sa (a) ponetikong pagsulat nga magkaguliyang lamang, ug (b) sa pagbutang sa paagi sa pagsulat anha sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat.--
Mga Kaubang Artikulo:
Comments (0)
You don't have permission to comment on this page.