Ni E.S. GODIN
Bisaya, Pebrero 5, 2014
WA na ko makurat ni mahibu’ng sa kalit nga pagsiyaok ni Nobelista Gremer Reyes kalabot sa mga panghayhay niya sa kaguliyang sa espeling sa kapanulatang Bisaya, “Unsa Diay Tukma Nga Panitik Sa Pinulongang Cebuano” (Bisaya Hulyo 10, 2013) nga naglakbit kang Magbabalak Ernesto D. Lariosa, ang kanhi language consultant sa Sun-Star*Super Balita. Di ni ikatingala. Kay samtang daw mga luog kitang padayong mag-iyahay pagtitik sa atong Binisaya, may laing mga Gremer Reyes pang motukso ug mangusisa matag karon ug unya.
Taas-taas ang lanat sa serye sa maong diskusyon human moliskuhag si Nyor Erning kinsa gigilkan sa panukmat ni Nyor Gremer (“Gilok Sa Dunggan O Tubag Kang Gremer Chan Reyes”, Bisaya Sept. 18, 2013). Ug daghan na dayon ang mingsalga nga gipatughan ko lang sab kon asa gyod kutob ang lantugi, gawas sa pipila nga wa ko na lang ipagawas kay medyo awas na sa tema.
Tuod man, nabasa nato ang lainlaing baroganan, lainlaing panahom ug iya-iyang panabot kalabot sa isyu. Salamat sa maong mabungahon kaayong diskusyon kay nadayag kining pipila ka punto. Ang una ug bulto kaayo sama kaugbon sa pus-on sa among anay kaniadto mao: nga daghan pa gyod diay kanato wala masayod sa kasaysayan sa panitik sa Binisaya; ikaduha mao nga pipila kanato nagmaduhaduhaon pa sa unsay mas sayon ug tukma; ug ikatulo mao nga kasagaran nagpakamanggihumay-humayon na lang agad sa editor sa mantalaang tampohan.
Sa tinuod lang, wala na unta koy interes nga moapil-apil pa ning diskusyona kay para god nako, gikasubo ang pag-ingon, nga closed na ning kasoha. Apan sa lakat sa serye, dayag nga gipangayo sa kahigayonan ang among panahom ilabi na alang sa bag-ong henerasyon kinsa dili tuod tiaw ang gibating kalibog ning nagkagubot tang espeling ilabi na sa paggamit sa “u” ug “o”. Mao nga nakahukom kong hagpaton ang unsa mang akong nahibaloan kalabot niini.
Nakaingon kong close na kay, sa pagkatinuod, kining gilantugian nato karon gilantugian na kaniadto sa mga tawong may igong kahibalo sa lingguwistika ug sa Binisaya mismo ug gani, hagbay pang napangitaan nilag sulbad. Ang nakaapan lang kay kining naasoyng sulbad, una, wala kaayo maalimahi sa mga magsusulat nga sa pagdis-og sa panahon ug sa pagpangudlot sa henerasyon inanay nang nakalimtan ug nangausab; ikaduha, wala ikatudlo sa kabataan sanglit gidili man sa mga eskuylahan kanhi ang pagbinisaya; ikatulo, walay kagamhanan o ahensiya ni balaod nga naghikutar sa pagmanggad ug pag-implementar; ikaupat, ang sayop nga pagsabot sa konsepto hinungdan nga sayop na sab ang implementasyon; ug ikalima tingali mao nga naa gyoy mga tawo nga dili mopasilong sa panaghiusa, kanunayng mosupak, kay buot magpakasayon lag iya (kapoy bayag research sad).
Agig pagbanhaw sa kanhiay pang diskusyon, sukad nga nahiamgohan ang kaguliyang sa espeling sa Binisaya hangtod sa pagka karon, aduna lamay tulo (3) ka teyoriyang gisugyot alang sa kahiusahan o estandardisasyon sa panitik.
Ang una mao ang teyoriyang nagsagop sa tulo lamang ka patingog (vowel) nga mao ang ‘a’, ‘i’, ug ‘u’. Kini kuno tukma sanglit gibase sa alibata nga gigamit sa atong katiguwangan sa kanhiay sa wala pa moabot ang mga langyaw. Ang laing gisandigan niini nga teyoriya mao nga kini maoy gisagop ni John Wolf, taghikay sa A Dictionary of Cebuano Visayan, 1972. Apan kini lisod masagop sanglit tinuod lang kini niadtong panahon nga wala pa moabot ang mga Katsilag Amerikano kinsa dagkog impluwensiya sa atong pinulongan. Oo lagi, tulo ra ka vowel kanhi, apan dili malalis nga sa pag-abot sa mga langyaw nahimo nang lima, kay nahidugang ang ‘e’ ug ‘o’ aron marepresentahan niini ang mga pulong hinulaman sama sa ‘kolor’ (gikan sa Iningles nga ‘color’) ug ‘elementarya’ (gikan sa Kinatsilang ‘elementaria’). Matod pa sab ni Marina Hamoy, usa ka lingguwista nga nagbatid sa abroad, “Wolf did not speak Cebuano & worked thru language informants. For these reasons, he could not have known the Cebuano vocalic sounds. Current linguists have to put this 3-vowel stance 6 feet under to rest in order to move forward.” Tiaw ba sag mobalik ta sa tulo ra sa, tabla rag mibalik pod tas langob aron pagpanguykoy og sangod?
Ang ikaduha mao ang teyoriyang binase sa undak sa paglitok nga kapin kun kulang maoy prinsipyong gibarogan ni Ginong Ernesto Lariosa sa iyang giingong “We spell as we pronounce” nga gitataw pa niya sa pag-ingon, “Mohilwas mi pinasikad sa among paglitok. Labi na sa paggamit sa vowel ‘o’ (humok) ug ‘u’ (gahi).
Apan may kapasikaran ba kini nga teyoriya diha sa atong Binisaya? Mosalir ba ni? Ning puntoha, di na lang ko motakitaki pagkomento. Sa tinuod lang, usa ni sa labing dakong punto sa diskusyon nga giingon kong ila na kanhing nasulbad. Niadto gong panahon nga gipublikar na ang bag-ong tamdanan sa paggamit sa ‘u’ ug ‘o’ sa Binisaya, may nangusisa usab pagsukot kon ang maong lagda nakatubag ba o nahiuyon ba sa kagahi sa ‘u’ ug sa kahumok sa ‘o’.
Aron paglaktod sa sugid, atong aninawon ang pamahayag ni Tomas V. Hermosisima kalabot niini sa iyang sinulat “ANG SAMOKAN NGA O ug U”, Bisaya Agosto 5, 1964. Niya pa, “… ang paagi nga buot magpalutaw gayod sa lainlaing paningog pinaagi sa paglain-lain usab sa bokal (nga ang U lagi kuno gahi ug ang O humok), maoy paagi nga wala gayoy kapuslanan. Niining paagiha, ang panitik mahimutang lamang ubos sa pagbuot sa tagsa-tagsa ka magsusulat. Dili maoy maayong paagi sa pagkab-ot sa maayo ug masamahong espeling.”
Nga sa ato pa, ang tamdanan sa espeling nga gipasikad sa “Mohilwas mi pinasikad sa among paglitok. Labi na sa paggamit sa vowel ‘o’ (humok) ug ‘u’ (gahi)” maoy paagi nga wa gyoy gikahatag nga kaayohan hinunoa, nagsabwag pag dugang kayagaw. Kay mao lagi na, matod pa ni Hermosisima, niining paagiha, ang espeling mahamutang lang ubos sa pagbuot sa tagsa-tagsa. Unsaon god pagsalir ani nga klaro man nga naay mga lugar nga gahi manlitok samtang may mga dapit pod nga humok manlitok. Sa Bohol na lang pananglit, lugar mapulos ‘u’ ilang espeling didto kay kinaija baja jod sa mga Bol-anon nga gahi manlitok? O, si Hermosisima na gyoy nagsulti, ha, dili ako. (Ug aron masusi gyod sa tanan unsa say gibasehan ni TVH nga nakasulti siya ini, among ipatik sa sunod nga gula ang kinatibuk-an sa mao niyang sinulat.)
Ang ikatulong teyoriya mao na ning gitamdan namo sa Bisaya— ang lagda nga giugba sa kanhing Akademiya Sa Dilang Bisaya sa tuyo nga mahiusa na ang kanhi pang nagyagawng espeling sa Binisaya ilabi na sa paggamit sa “u” ug “o”. Lagda ni nga para nako, ug gani namatud-an na, nga mao gyoy tinuod nga mopahusay sa kaguliyang sa espeling basta masunod lang ang batakan niining prinsipyo. Ug lagda ni nga dili kay iya-iya lang sa Bisaya kondili kombensiyon kini nga linangkoban sa mga publikasyon nga nagpatik og Binisaya sa maong panahon (usa na ang Bisaya) uban sa pipila ka akademisyang nanagpakabana dinasig usab nila ni kanhi Presidente Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron.
Ang laing maayong hiyas niining lagdaa mao nga tataw kining nagtamod sa maayong pamatasan ug tradisyon sa pagpanghulam nga nag-ingon, “Dili usbon ang bokal (vowel) sa mga pulong hinulaman gikan sa Kinatsila, Iningles, ubp. Kini sulaton nga ilisan ang mga konsonante apan magpabilin ang mga bokal sa orihinal. Pananglitan ang Kinatsilang ‘filosofo’ Binisay-on nga ‘pilosopo’, ang Iningles nga ‘police’ Binisay-on nga ‘polis’ ubp”. Kini nagpasabot nga sagad sa gamit sa ‘o’ ug ‘e’ anha lamang sa mga pulong hinulaman. Kini sukwahi kaayo sa ila sa Super Balita nga pinahiuyon sa ‘undak kuno sa paglitok’ hinungdang, matod pang Lam Ceballos sa iyang “Salga…” (Bisaya, Okt. 16, 2013), ‘negusyante’, ‘pulis’ ug ‘kapulisan’ ang ila. Unsa sad kaha diay ilang espeling sa ‘negosyo’ nga gikan sa Kinatsilang ‘negocio’, ‘negusyo’ kaha base sa ilang tamdanan, ‘ilimintarya’ imbes ‘elementarya’ ug ‘ilipante’ imbes ‘elepante’?
Ang lain pang mahinungdanong hiyas ning Lagda sa Bisaya mao nga nagpalutaw kini kanunay sa etimolohiya sa mga pulong diha sa mga pulong linanggikitan (affixed words) pinaagi sa pagbase niini sa gamotpulong (rootword). Kini maoy nakapayunik niini nga maisip ganing usa ka ikapasigarbong kailhanan (identity) natong mga Bisaya nga lahi kaayo sa Filipino/Tagalog. Tan-awa ra god ning ehemplo: hALandomON -- gikan sa ‘handom’, gisal-otan sa ‘AL’ ug gisumpotan sa ‘ON’; MAtINahorON -- gikan sa ‘tahod’, gilanggikitan sa ‘MA’, gisal-otan sa ‘IN’, ug gisumpotan sa ON’ lahi sa Filipino/Tagalog ug sa ila ni Lariosa nga ang rootword nga ‘tapos’ mahimo na kunong ‘KAtapusAN’; ang ‘tahom’ mahimo nang ‘KAtahumAN’. Ang pangutana nako: makiangayon ba nga mausab ang espeling sa root sa higayon nga kini pagalanggikitan? Aw, mahimo man tingaling ingnong makiangayon apan klaro nga lisod kining tamdan alang sa pagsunod sa uban. Hinuon, giklaro man sab daan ni Nyor Erning nga ang maong tamdanan nila style book lang alang sa kaugalingon nilang mantalaan ug wala mugnaa alang sa tanan.
Kasaysayan Sa Panitik Sa Bisaya
Sukad nga nauso ang pagpamatik og mga mantalaang Binisaya ilabi na dihang nagkadaghan kini, namatikdan usab ang panag-iyahay og spell sa mga pulong. Namatikdan nila kini hinungdan nga may mabasa na usab kaniadtong mga sugyot sa kahiusahan.
Gani, si Don Vicente Sotto, tagpatik sa kinaunhang mantalaang Binisaya nga ginganlan niyag “Ang Suga” (1901) miangkon man nga dili tiaw ang gibati nilang kalisod sa pagsulat o pagtitik sa Binisaya kaniadto ("Ang Suga", Vicente Sotto, Bisaya Enero 24, 1931) nga niya pa, wala nila kalikayi ug wa gyod gani sila magdahom nga naglabi diay ang Kinatsila sa ilang mga sinulat. Ug dayag na lang nga impluwensiyado usab sa Kinatsila ang ilang pagtitik sa mga pulong, gawas pa nga wala pa gayoy makitang konsistensi sa ilang pag-espeling— tatawng way sumbanan nga gisunod. Ang ilang sinulatan kanhi, matod niya, ingon niini: guinicanan, camo, canako, quini (kini), cana, guiadto, guihimo (usahay guijimo) ug ang ‘u’ ug ‘o’ agad lang sa tagsulat.
Unya nanungha ang mingsunod pang mga basahong Binisaya: una kining Bisaya (1930), dayon ang Silaw, Alimyon, ug ang Bag-ong Suga, nga gipatik sa mga Durano sa Danao, ug tingali may uban pa nga sama sa gihapon, managlahi ug wa magkauyon sa espeling nga angay sagopon.
Sa tinguha nga makabaton og hiniusang tamdanan o aron may maisip na nga standard spelling (sanglit nagpakita sa pagka primitibo pa nato ang padayong paglungtad sa panag-iyahayg titik), gisugdan paglihok ang mga paningkamot. Natukod ang Akademiya sa Dilang Bisaya (AKADABA) kansang nag-unang katuyoan mao gayod ang kasulbaran sa naasoyng suliran. Angay timan-an nga ang naasoyng Akademiya dili kay iya lang sa Bisaya. Sumala sa artikulong “Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (Bisaya, Mayo 20, 1964), ang maong pundok gipangulohan nila ni kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez isip mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia (sa Bisaya), Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia (sa Silaw) ubp. maoy nanag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa academic council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima (sa Bisaya), Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C. Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa (laing naggikan sa Bisaya), ug Dr. Jesus E. Perpiñan. (Katingalahan nga wala kahisgoti dinhi ang kalambigitan sa taga Alimyon, apan masubay nga ning mga tuiga [sayong bahin sa dekada 60] maoy pagkatukod sa maong magasin ug ang nahimong unang editor, matod pa ni Abel Gallardo, mao si Nazario D. Bas kinsa migawas sa Bisaya aron pangulohan ang bag-ong Binisayang publikasyon. Ug kay lagi si Nazar man ang editor, nan, imposible nga dili siya sakop sa Akademiya.)
Pilay sugilanon, nahigayon ang daghang miting-miting sa mga sakop sa Akademiya matag Sabado sa hapon diin sagad adto sila magpundok sa balay mismo ni Pres. Carlos P. Garcia sa kanhi Bohol Avenue pa sa Quezon City. Tuod man, nalatid nila ang “Lagda Sa Paggamit Sa U ug O” ug tingali daghan pang ubang gramatikanhong kombensiyon. Sa gula sa Bisaya pagka Hulyo 15, 1987, napatik kining maong lagda isip opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya. Apan kay kini lagda man lang sa paggamit sa “u” ug “o”, maisip nga dili pa gayod hingpit. Ug kay dili pa hingpit, may nagkugi pagpadayon sa nasugdan. Natukod usab ang “Bag-ong Akademiya” nga nagbase na sa Sugbo sa pagpangulo nila ni Atty. Adelino Sitoy, Don Jesus P. Garcia Sr. sa Sun*Star Daily ug Atty. Cesar Kilaton. Nasulat ni Kilaton ang “Binisaya-Sinugbuanon Nga Batadila” nga sa akong tan-aw, pinasikad kun pinahaom da usab sa mga prinsipyo sa lagda sa “u” ug “o” diin gidugang na lang pod niya ang uban sama pananglit sa paggamit sa mga “katingog” o consonants.
Ginamit kining maong mga ladga, gihan-ay ko usab ang usa ka basahon “Mga Batakan sa Panitik Sa Binisaya-Sinugboanon” (Rules On Cebuano-Visayan Spelling) agig kalangkoban uban ang pipila ka bag-ong nadugang nga sayon maukab kon gikinahanglan ug sayon usab ikatunol sa mga nanginahanglan. Gani, may bersiyon kini sa online (http://bismag.pbworks.com/w/page/9015814/Lagda%20Sa%20Espeling) alang sa sayon nga pag-akses sa uban ilabi na sa mga bag-ong tubo.
Sa kinupsan, ang spelling system sa Bisaya nga inugba sa Akademiya kanhi gisagop usab sa Silaw, Alimyon, ug nga sumala pa ni Abel Gallardo sa iyang sinulat “Ang Panitik Dili Angay Lalisan Kondili Ayomon Alang Sa Kaayohan Sa Kadaghanan” (Bisaya, Enero 8, 2014), inanay usab nga giimplementar sa Bag-ong Suga sa mga Durano sa Danao, Sugbo gawas pa nga suportado kini sa kadagkoan sa kagamhanan— timailhan nga ang maong sistema dili lang basta Tamdanan (Style Book) sa usa ka magasin kondili usa kini ka kombensiyon nga giyukboan ug gigamit sa tanang mantalaan nga nag-eksist niadtong panahona. Nahitabo lang nga ang Alimyon anam-anam na usab nga misukwahi dihang migawas si Editor Nazario Bas (kay gikuhag balik sa Bisaya isip mao nay editor-in-chief puli kang Candia sa tuig 1966) ug maoy gihulip si Ben Sangalang, nga matod pa, dili kuno tinuod nga magsusulat, apan usa lang ka maghuhubad. Unya, takulahaw lang nahunong ang Silaw ug nawala usab sa sirkulasyon ang Bag-ong Suga ug Alimyon. Nahibilin ang Bisaya nga nagbinugtong na lang pagsagop ug pag-amuma sa maong Lagda Sa Panitik hangtod ning panahona.
Ug ning bag-o lang, dihang napalusot ang DepEd Order No. 74 nga nagmando nga ipagamit na ang lumad nga mga pinulongan (mother tongue) sa mga rehiyon isip medyum sa pagtudlo diha sa mga lawak-saringan, usa ko sa gipatawag isip representante sa Bisaya. Diay, ang DepEd Region 7 nakigtambayayong sa Akademiyang Bisaya (sa Sugbo) nga karon Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) na alang sa pagpangandam sa implementasyon sa D.O. 74 partikular sa gramar ug espeling sa Binisaya. Nahitabo ang gitawag og “Unang Kongreso Sa Binisayang Pinulongan Sa Rehiyon 7” niadtong Abril 14-15, 2011 nga gipahigayon didto sa Pavilion sa DepEd Ecotech Center sa Lahug, Cebu City. Didto ko hisayri nga ang Akademiyang Bisaya Foundation (ABF) mipalig-on sa iyang pagtamod sa spelling system sa Bisaya pinaagi sa usa ka resolusyon nga nagkanayon, “Agreeing that the spelling system of Bisaya Magazine and the Akademiya’s English Cebuano Dictionary will be used but with modifications to accommodate alternative spelling of words.” (Board Resolution No. 5, Nob. 19, 2010)
Hisgot-hisgot Sa Salga-salga
Sa serye sa diskusyon o sa matag higayon nga may lantugiang isyu sa batadila ug panitik sa Binisaya, kanunay natong madungog ang mga sugyot nga unta kuno ‘magpahigayon og konggreso o kombensiyon’ ang tanang mga editor ug mga magsusulat aron paghusay kun pagmugna bag kasulbaran sa suliran. Apan ning isyu karon sa kaguliyang sa espeling, di ba mao ra kining isyuha sa kaniadto nga gisulbad sa Akademiya Sa Dilang Bisaya? May gibug-aton pa ba ang panaglantugi sa mga butang nga hagbay ra diayng nasolusyonan? Makataronganon ba nga sa matag may panaglalis modayon na lang tag dangop sa ‘kombensiyon’ sa way pagpanamin kun pagpaminaw sa nahauna ug nalig-on nang mga kombensiyon? Molambo kaha ta kon magsige na lang tag sugod sa uno? Bisan sa tradisyon sa pamalaod o kaha sa conflict tali sa mga nasod, di ba ang mga solusyon kanunay mang gisandig sa kon unsay establisadong kombensiyon?
Buyno, tugotan ta nga andam na ang lamesa alang sa bag-ong panaghugpong. Apan unsang teyoriyaha o konseptoha ang maingon tang may mahayag nga sulbad sa kahiusahan? Di ba mobalik lang gihapon tag lalis sa nahisgotang tulo ka teyoriya sa itaas sanglit wala pa may bag-ong mitumaw hangtod sa pagka karon?
Sa laing bahin, buot ko lang ipasupot kining gamayng tuhil sa kalibog nga mihamok kanako samtang nagbasa sa deklarasyon ni Nyor Erning Lariosa sa iyang artikulong “Gilok Sa Dunggan…” Tin-awng gibarogan ni Nyor Erning ang ilang “We spell as we pronounce” nga Tamdanan dihang siya ang gipiyalan isip editorial consultant sa Sun*Star Super Balita. Apan nganong si Atty. Jesus Garcia, kinsa maoy publikador sa Sun*Star ug mao usay tsirman sa Akademiyang Bisaya Foundation miuyon man (wa mobabag) sa resolusyong gipalusot nga nag-endorso sa spelling system sa Bisaya nga maoy sagopon diha sa pag-implementar sa D.O. 74 sa mga eskuylahan? Nagpasabot ba ni nga ang baroganan sa publikador sukwahi sa polisiyang gisagop sa editoryal sa iyang mantalaan?
Agig panapos, sublion ko ang pag-ingon nga para nako, kining isyu sa espeling hagbay rang natapos. Nahitabo lang nga ang nahasunod nga mga editor ug mga magsusulat walay igong kabana pagsuhid sa matuod hinungdan nga anam-anam kining nananga ug nangausab. Daw wala nila batyaga ang kaakohan. Pagkasakit nga kamatuoran. Kaanugon sa ila kanhing paningkamot ug nasugdan. Apan dili pa baya ulahi ang tanan. Oo, dili pa.—
Mga Salgag Timang:
Comments (0)
You don't have permission to comment on this page.