Ni RICARDO MALUBAY TUBIO SR.
BATHALAD – 83
Dakbayan Sa Surigao
Bisaya, Disyembre 4, 2013
NADASIG ko pagsulat niini human ko mabasa ang duha ka gumalaysay nga sinulat nila ni Ginong Ernesto D. Lariosa ug Ginong Mar Manus Jr.: “Gilok sa Dunggan O Tubag Kang Gremer Reyes”, Bismag Septiyembre 18, 2013 nga isyu ug “Timang Sa Unsa Diay Tukma Nga Panitik Sa Pinulongang Cebuano?”, Bisaya Agosto 21, 2013.
Nagtukaw ko og daghang gabii aron tun-an pag-ayo ang mga ideya sa duha ka gumalaysay. Apan gikasubo ko pag-ayo nga wa koy nadughit nga tukmang tubag sa suliran nga dala sa “O” ug “U”. Sa akong obserbasyon, imbes nga taposon na ang lantugi sa problema sa “O” ug “U” nagdugang pa hinuon kini og mga suliran nga way kasulbaran.
Pananglitan, may tubag ba ang pangutana “nganong ilisan man og “u” ang “o” nga gigamit sa usa ka pulong?” Nganong giusab man o usbon man? Angay hunahunaon sa tanan nga kining duha ka titik “o” ug “u” mahimong bali-balihon paggamit depende sa gusto sa usa nga mogamit niini. Kini naingon ana kay wa man god tay tamdanan o batakan nga angay natong sundon sa panitik sa atong pinulongan.
Dili maayo nga basta na lamang kita moingon nga mao kini o mao kana ang gamiton. Apan duna ka bay kasaligang basehanan sa pangangkon nga mao gayod kana o mao kini ang husto? Ang pagbuhat sa ingon makapahimo lamang sa problema nga dili masulbad sa walay kataposan. Ang angay natong buhaton sa pag-atubang sa problema mao ang pagsubay sa latid nga makataronganon.
Dili ko mouyon nga ang panitik nga gigamit sa Bisaya mao na lang gayod ang tumanon sa katarongan nga “dili basta-basta” ang nangaging mga editor sa mantalaang pinalabi sa Kabisay-an ug Mindanao. Ang pangutana dinhi mao ni: Duna ba silay gibilin nga tamdanan o batakan aron maoy basehan o sundon sa paggamit sa panitik sa atong pinulongan? Ang tubag mao nga “wala”! Kana maoy tinuod! Ngani kining lantugi sa “O” ug “U” sukad pa man kini kaniadto ug hangtod karon nagpabilin kini nga tigmo.
Sa laing bahin, dili sab ko mouyon nga ang pagmugna og batakan o tamdanan sa paggamit sa mga titik sa pinulongang Binisaya himoon lang sa usa ka pundok nga naglakip lang sa pipila ka tawo. Ang pagbuhat niini maoy usa lang ka paagi sa “pagbuot-buot”. Ang katarongan: Dili man sila maoy nag-imbento sa mga titik nga gigamit sa pinulongang Sinugboanon.
Matod pa ni Ginong E.D. Lariosa sa iyang sinulat: “Amo sad nga gikasabotan nga sa kataposang silaba, vowel O ang gamiton, sama sa ‘tahom’, ‘bugon’ ug uban pa”. Karon, makahatag ba sila og makatagbaw nga tubag kon pangutan-on ngano nga O ang gamiton sa kataposang silaba sa maong mga pulong? Kon ngano nga U ug dili O ang gamiton sa mga pulong “katapusan” ug “katahuman”? Kon duna man silay tubag niana, diin ug unsay ilang gibasehan? Sa ila ba lamang mga “sabot-sabot”? Ug diin man usab nila makuha kanang ideya nga litokon nga humok ang O ug ang U gahi?
Angay hinumdoman nga sa pinulongang Binisayang Sinugboanon walay balaod nga nagmando kon unsaon paglitok ang O ug U. Busa, ang usa may kagawasan sa paglitok nianang duha ka titik segun sa iyang gusto. Angay usab nga hinumdoman nga ang mga titik nga gigamit sa atong pinulongan ‘hinulaman’ lang gikan sa mga titik sa alphabet nga Iningles. Bisan ang pinulongang Tinagalog ang mga titik nga gigamit niini naggikan gihapon sa mga titik sa Iningles nga alphabet.
Busa kon kita magmugna o magporma og mga pulong ginamit ang mga titik gikan sa alphabet nga Iningles angay nga maoy atong sundon ang kahan-ayan nga gilatid niini. Apan unsaon man nato kana paghimo? Sa pagtubag niini, palihog tugoti ako pag-asoy sa mubo nga kasaysayan bahin sa panagsumpaki sa paggamit sa O ug U.
Kaniadto sa batan-on pa ko, miulbo ang mainiton nga panaglalis taliwala sa pamilya sa akong amahan nga si Papang Proceso Estandarte Tubio Sr. didto sa Anahawan Southern Leyte. Ang hinungdan: Wala sila magkauyon sa paggamit sa O ug U sa ilang apelyido o bansagon. Kadto miresulta nga si Papang Siso wala na ilha nga sakop sa ilang pamilya kay traydor kuno tungod sa pag-usab sa espeling sa iyang bansagon, gikan sa T-O-B-I-O, ngadto sa T-U-B-I-O.
Ang orihinal god nga espeling sa ilang bansagon mao ang T-O-B-I-O, dili T-U-B-I-O . Apan si Papang Siso hugot nga wala mouyon niini. Sayop kuno nga maoy gamiton ang O, U kuno ang husto ug maoy angay gamiton. Ang katarongan niya gibase sa kahan-ayan sa mga titik diha sa Alpabet nga Iningles. Matod pa niya, ang U maoy husto ug angayng gamiton diha sa pulong TUBIO kay ang U diha sa alphabet magsunod man sa “T” samtang ang O sayop nga maoy gamiton tungod kay kini ulahi man sa “T”. Kini nga kahan-ayan gitawag niya sa Iningles og ‘alphabetical arrangement’.
Tungod kay wala na siya ilha sa iyang mga igsoon ug mga paryente didto sa Anahawan, si Papang Siso ug iyang pamilya mingbalhin pagpuyo didto sa Mainit Surigao Del Norte. Sa naglakat ang panahon hangtod niining mga adlawa daghan sa iyang mga paryente didto sa Anahawan nga mga edukado na mingsagop sa iyang ideya nga migamit og U sa ilang mga bansagon. Kadtong iyang mga paryente nga wala kaayo maedukar nagpabilin gihapon nga naggamit sa O sa ilang apelyido. Matod nila nga kon unsay gimat-an, mao usay pakamatyan. Kini gitubag ni Papang Siso nga kon ikaw natawo sa pamilya nga pobre, mao pod imong pakamatyan ang pagka pobre?—
Mga Kadugtong:
Comments (0)
You don't have permission to comment on this page.