Bisaya, Enero 8, 2014

(Pasiuna: Kining maong lagda gipanday ug gilig-on sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA (AKADABA) diin sila si kanhi Pamuno Carlos P. Garcia ug kanhi Bise Presidente Emmanuel Pelaez maoy mga patron; samtang ang banggiitang mga editor nga sila si Francisco Candia (sa Bisaya), Diosdado C. Mantalaba, Laurean Unabia (sa Silaw) ubp. maoy nag-unang mga sakop; ug maoy nanimon sa Academic Council sila si Mlbn. Tomas V. Hermosisima, Mlbn. Napoleon Dejoras, Mlbn. Filomeno C, Kintanar, Mlbn. Fausto Dugenio, Flaviano P. Boquecosa, ug Dr. Jesus E. Perpiñan. Gisugdan pagtuki sa sayong mga tuig sa dekada 60 apan gimantala ingon nga opisyal nga sumbanan sa tanang buot mosulat og Binisaya ilabi na sa motampohay sa Bisaya niana nang pagka Hulyo 15, 1987. {Pagpanumpa Sa Bag-ong Mga Punoan Sa AKADEMIYA SA DILANG BISAYA, Bis. Mayo 20, 1964})

• Ang bokal (vowel) nga 'u' anha gamita sa una ug sulod nga mga silaba sa pulong lintunganay (rootword) ug ang bokal nga 'o' anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay.

• Apan dili apil sa lagda ang mga pulong sinagop kun hinulaman. Kini sulaton nga ilisan ang mga konsonante apan magpabilin ang mga bokal sa orihinal. Pananglitan ang Kinatsilang ‘filosofo’ Binisay-on nga ‘pilosopo’, ang Iningles nga ‘color’ Binisay-on nga kolor ubp.

 1.)    Kataposang Silaba— 'O' ang gamiton sa kataposang silaba sa mga lintunganay kunrootword nga pulong.

     Pananglitan: pako, dako, tulo, matod, nasod, lungsod, balod, gakos,sakob, barog, taob, turutot, huyuhoy, himo, panimalos, hisgot ubp.

     Eksepsiyon— Dili usbon ang bokal sa mga pulong hinulaman gikan sa Kinatsila, Iningles, Linatin ubp. Pananglitan: birtud, espiritu, asul, kolor, memorandum, korum, kolum ubp.

 2.) Una ug Sulod Nga Mga Silaba— Sa mga pulong lintunganay, ''u” ang gamiton sa una ug sulod nga mga silaba.

Pananglitan:

      Unang Silaba: bughat, kusi, tulo, bulan, kuta, buang, buto, pulo, umagad, ugangan, ug-og,mug-ot, gun-ob, dugho, bugan, sud-an, tul-an, kulang, ulan, tulon, gubat, bugti, dugnit, gusbatubp.

     Sulod nga mga silaba: hapuhap, pangutana, habuhabo, matuod (truth), tinuod (true), bituon, taudtaod, sagunson, haguka, hinuon, turutot, bukubuko, hugunhugon, puhunan ubp.

    Eksepsiyon— Sama sa unang lagda, magpabilin ang mga bokal (vowel) sa mga pulong hinulaman.

      Pananglitan: tono (tone), bola (ball), polis (police), abogado, boto (vote), kota (quota), polo (shirt),sobre, sobra, poso (artesian well), kombento, oras, kolor ubp.

3.) Mga pulong nga linanggikitan (affixed)— magpabilin ang 'u' ug 'o' sa mga pulong lintunganay(rootword).

  Pananglitan:

            himoon— gikan sa himo, gisumpotan sa ON

            himoan— gikan sa himo, gisumpotan sa AN

            handomanan— gikan sa handom, gisumpotan sa ANAN

            halandomon— gikan sa handom, gisal-otan sa AL ug gisumpotan sa ON  hALandomON

            sangpotanan— gikan sa sangpot, gisum-potan sa ANAN

            lungsoranon—gikan sa lungsod, gisumpotan sa ANON (d-r)

            kabungsoran— gikan sa bungsod, gilanggikitan sa KA ug gisumpotan sa AN (d-r)

            kalibotan— gikan sa libot, gilanggikitan sa KA ug gisumpotan sa AN

            buluhaton— gikan sa buhat, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (bULuhatON)

            sulugoon— gikan sa sugo, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (sULugoON)

            tulunghaan— gikan sa tungha, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa AN (tULunghaAN)

            igsoon— gikan sa igso, gisumpotan sa ON

            matinahoron—gikan sa tahod, gilanggikitan sa MA, gisal-otan sa IN, ug gisumpotan sa ON / d-r (MAtINahorON)

            tulumanon—gikan sa tuman, gisal-otan sa UL ug gisumpotan sa ON (tULumanON) ubp.

4.) 'U' Sa Silabang Balik-balikon—Ang 'u' sa silabang gibalik-balik angay magpabilin.

Pananglitan:

        tudlo— magtutudlo

        sulat— magsusulat

        hukom— maghuhukom ubp.

5.) Ang 'u' ug 'o' dili angay usbon sa mga pulong lintunganay o gamot-pulong nga balik-balikon paglitok sa pagpasabot sa lihok nga gibalik-balik, o sa butang nga ingon-ingon sa, kon sinuon sa, ug sa kakulang og diyotay sa, o dili kaayo sama sa butang nga gitandingan. Ang mga pulong sama niini ulangon gayod sa giyon o hyphen (-).

    Pananglitan: lukso-lukso, pula-pula, tigom-tigom, dakop-dakop, hubo-hubo   , buot-buot, humok-humok, kaon-kaon, inom-inom, hubog-hubog, itom-itom, timo-timo, dula-dula, balay-balay, tagsa-tagsa, ubp.

6.) Adunay mga pulong binalik-balik paglitok apan dili mga pulong lintunganay nga gisubli lamang paglitok kondili usa gayod ka tibuok kun lintunganay nga pulong, busa ang 'u' ug 'o' magsunod sa lagda 1 ug 2.

    Pananglitan: taudtaod, hunahuna , hugunhugon, bukubuko, habuhabo, kutukuto, bagulbagol, tuwaytuway, dihadiha, duhaduha, habalhabal, kasingkasing, lainlain, dipudipo, tubatuba (kind of plant), ubp.                

     Duna usay tagsa ka silaba nga gibalik-balik sa usa ka pulong lintunganay. Kini magsunod gihapon sa lagda 1 ug 2.

    Pananglitan: lumlom, gulgol, luglog, gutgot, bukbok, hulhol, pukpok, sumsom, hushos, bunbon, suksok, bungbong, hunghong, sungsong, tuktok, luklok, subsob ubp. Mga pulong sama niini dili angay ulangon og giyon (-).