Ni E.S. GODIN

Bisaya Disyembre 11, 2013

(Papel nga giandam alang sa Seminar-Workshop on Gender, Cebuano Writing and Literature, CMU, Musuan, Bukidnon, Oct. 28-29, 2013)

ANG kalibotan nga gipuy-an sa mga linalang nga gitawag og “tawo” napuno sa mga simbolo— dagko ug gagmayng simbolo— mga himan nga giimbento ra usab sa tawo aron sa pagpasabot o aron sila magkasinabot. Sa gagmayng simbolo pananglit, naa ang mga letra, ubang mga karakter sama sa tuldok (period), mga numero, ug ang bag-ohay lang naimbento ning atong panahon sa computer age— kanang lingin nga naay mata ug baba nga ginganlag “smiley”, ug uban pa. Sa dagkong mga simbolo, daghan: awto, kuwarta (nga kon moing-ana na gani ta, awtomatik na dayon ang buot ipasabot). Gani, karon lang gyong nangaging pila ka buwan, naa na pod tay nakat-onang bag-ong simbolo— ang PDAP o Priority Development Assistant Fund, nga sa Binisaya pa, “Pundong… Dali Asikasohon Pagpalusot” (joke! joke!). Nga sa ato pa, kay simbolo man, nan, dunay kahulogan— dunay mensahe.

Mao niy lintunganay sa mga pulong— ang kultura sa literatura. Ang mga letra simbolo nga gigamit pagpresentar sa usa ka mas dako nga simbolo nga mao ang pulong. Ug kay kini mga simbolo man lang, nan, mahimong magkausab-usab ang kahulogan, magkalahi-lahi ang mensahe, depende sa mga kasinatian sa nagpadayag ug sa nag-enterpretar. Dinhing puntoha nga importante kaayo ang pag-ila o paghinasa sa lainlaing birtud sa mga pulong. Kay kon dili, piho nga gubot gyod ang kalibotan. Agig ehemplo, niay pait nga kasinatian sa usa ka Bisaya didto sa Manila:

Kining Bisdak nga nagpuyo sa Cavite, kay nauso lagi pod ron ang barato nga down payment, nakahunahuna pagpangutang og motorsiklo iyawat nga makamenos-menos siya sa iyang gasto sa pamasahe. Dihang gi-release na ang iyang bag-ong sakyanan, gipahimangnoan siya sa teknisyan sa tindahan sa mga angay niyang buhaton aron dili madaot og dali ang iyang inutang. Sa dayon na niyang paandar, giingnan siya sa Tagawog nga teknisyan, “Kaunti lang ang gas nito. Dagdagan mo na lang sa gas station dyan sa kanto”. Human makayango, sirit siyag padagan. Pag-abot niya sa gasolinahan, mao ni roy gidangatan. Kita gong mga Bisaya, ang atong “gas” kay kana mang kerosene sa Iningles. Pero sa mga Tagalog, “gas” ang termino nila sa gasolina. Ug kay nagtamod lagi sa gitugon sa teknisyan, didto siya sa linya sa kerosene. “Gas” god, so… sa panabot nga Bisaya, kerosene gyod, di ba? Gibuyag pa siya sa gasoline boy apan nangugat gyod si Bisdak pagpangatarongan nga ‘gas’ gyoy giingon sa teknisyan. Aron way lalis, gitumanan na lang sa gasoline boy ang atong bidang Bisdak. Aw, wa pa kadagag layo, miaso na ang iyang motor dayong kapawong.

Medyo kataw-anan ug morag hinanggaw ra ning estoryaha. Pero tinuod ni nga kasinatian. Ug tan-awag unsa kadako sa danyos. Pastilan, tungod lang sa terminong “gas”, naimpatso intawon ang inutang nga motor. Hinuon, eksampol ni siya sa kalahian tali sa duha ka managlahing lengguwahe. Mora-mora ra ni sa kantang Yoyoy, nga ang langgam kuno natong mga Bisaya galupad na, pero ang langgam sa mga Tagawog gakamang pa; ang “paa” sa mga Tagawog galakaw pa, pero ang “paa” natong mga Bisaya, duol-duol na.

Pero bisan tali kanatong mga Bisaya ra mismo naa gihapon ang panagligas sa kahulogan sa pulong nga sa gamay lang sipyat mahimong makamugnag dakong kadaot. Kana tungod kay ang matag dapit may iyang yunik nga pinulongan— may ilang lahi nga mga simbolo sa paghatod og mensahe. Pananglit, kining pulong natong “daog”, ambot nakabantay ba mo nga duhay kahulogan ini, ang “daog” nga “win” sa Iningles pero usahay ang “daog” nagpasabot pod og “pilde”. Kabantay mo? Kana diayng moingon nga “Daog man god nang kabawa maong midagan”. Ang “daog” kon kaduhaon paglitok,  di ba, din-a pod “win”— (loser na pod)? Kanang atong pulong nga “seguro” usahay wa gyod nay “seguro”.

Matikdi ni:

Pangutana: “Moadto ka ron sa merkado?”

Tubag: “Seguro.”

Daghan pang mga pulong nga ingon niini. Ug mas daghan pa pod ang mga birtud sa pulong nga ingon-ingon niini. Samot na sa mga magsusulat. Ang mga magsusulat god di lang basta writer. Artist pod sila— ug kay artist man, natural nga ang ilang mga pulong inartehan.

Karon, unsay punto niining akong gihisgotan? Aw, simple ra man seguro… kinahanglan tang magtuon ug maghanas niining lainlaing birtud sa mga pulong aron dili maimpatso ang atong mga motor. Di ba?

“Nyag wa diay motor”. Nah, mas kuyaw! Kay unsa man god diay mahitabo kon wa tay hanaw aning mga butanga? Di ba, nagpasabot nga kon wa ta kasabot o wa ta ka-gets sa buot ipasabot, inosente ta, way hanaw, way himangkaagan ug unsa pa, aw illiterate!

Unsay solusyon? Ang solusyon duha ra. Una, kinahanglang mosinati ta, ug aron ato ning masinati, kinahanglang mopuyo ta. Apan kay imposible man gyod nga makapuyo ta sa lainlaing dapit, aw, ang ikaduha na lay atong tsans. Ug kini mao ang… pagbasa— pagbasag lainlaing literaturanhong mga obra (literary works).

Sa Bisaya Magazine, kon nakabantay mo, naa mi gigahin nga espasyo para sa mga magbabasa— ang Super React. Sukad nga nauso na ang selpon, amo na ning gibuksan. Pero kataw-anan kay imbes reaction page ni, nahimo na man nuong greeting page. Okey lang, unsaon ta mag mao gyoy gusto sa kadaghanan. Apan ang makalagot sa tanan, kay inay “greet” gihimo man pong “great” sa uban. Nah, bisag tan-awon pa ninyo. Kinsay di maglagot?

Sa Leyte, ambot kinsay nahibawo ninyo ani, nga naay pipila ka lungsod o baryo nga ang tawag nila sa ayroplano kay “idro”. Kon dili ka taga didto, lagmit mahibulong ka o di ba mahimuot. Nganong nahimong “idro” ang ayroplano? Sa akong pagsusi-susi, ang terminong “idro” diay naggikan sa Iningles nga “air draw”. Lagmit nagsugod ang maong termino panahon sa gubat sa Amerikano ug Hapon. Popular baya kaayo ang Leyte Landing, di ba? Ang posibleng sinugdanan mao ni: Dihang naglinutosay na ang mga ayroplano sa Amerikano ug Hapon, naay Sundalong Kano nga nakatuaw, “Oh, an airdraw, men!” Ang mga Bisaya pod tawong nakadungog sa gilitok sa Kano, kay no-read-no-write lagi kasagaran nila adtong panahona, nakaingon nga “ah, idro diay kuno na”. Hangtod karon, idro pa gihapon nang ayroplano para nila.

Karon, unsay koneksiyon ani sa gihisgotan nakong “greet” nga gihimong “great” sa ubang tekster sa Super React sa Bisaya? Usa ra. Indikasyon ni nga ‘nadungog ra nila ang pulong apan wala mabasa ug matugkad.’ Nga ang kainosente sa atong katiguwangan kanhi sa panahon sa gubat naa lang gihapon bisan sa karon nga haytek na ang panahon. Di ba?

Busa, importante dyod diay ang pagbasa.

Pero taym pa, komosta na man tuod ang atong pagbasa— ang atong readings? Tingali naay moingon, “susss, basa man kaha, aguyyyy, natagbaw na gyod kog binasahay sa among Literature subject.” Pero di kaha nga mibasa lang tungod kay assignment man ni Ma’am? O gradohan man ni Sir? Dili kaha nga mibasa lang tungod kay required man sa masteral? Mibasa ba ta tungod lang kay gusto kaayo tang mosinati ug mobatyag nianang talagsaong kalalim (pleasure) sa pagbasa?

Ok, kay bisag assignment lang na o requirement sa kurso, bisag unsaon pa, nabasa man gyod sad na, sige, tagaag tsans! Ug siyempre, angay tang magpasalamat. After all, eksperyens ra man gihapon, di ba? Pero labing seguro nga sagad aning mga piyesaha foreign literature. Nga sa ato pa, foreign sab o langyawng kultura. Kon duna man gani tay nabasang tipik sa Philippine literature, tingali gamayng porsento lang. Samot na gyod sa mga katitikanong obra nga nasulat sa atong lumad o tribuhanong mga pinulongan. Bi, naa bay nakabasa dinhi sa “Mga Bunsod Nga Gipangguba” ni Sulpicio Osorio, sa “Itom Nga Bathala” ni Gumer Rafanan, sa “Ang Hunsoy Pagasungsongan Usab” ni Marcel Navarra? Misinati ba sab ta sa mga tipik-sa-kinabuhi (slice of life) sa atong isigkalumad o isigka-Bisaya nga atong makuha diha sa pagbasa?

Niay akong kasinatian nga di gyod ko malimot. Dihay higayon nga nakatambong kog panagtapok sa prominenteng mga Bisaya sa Manila. Kay editor lagi sa 83-anyos nang magasing Bisaya, ubay-ubay sad ang mingtimbaya. Sa kamulo nang hugoy-hugoy, dihay usa ka ginang nga mikomplemento pag-ingon, “Hala, Dong, abi man nakog mga edaran na mong taga Bisaya.” “Kay ngano man diay, Ma’m?” mao poy inosente nakong suna. “Ang-ang kay pagkalaglommmm na man gyod sa inyong Binisaya. Maglisod gyod kog sabot sa ubang word, Dong, ay!” “Mao ba?” tubag ko sab dalang ngisi.

Sa tinuod lang, medyo nakurat ko sa iyang giingon. Senior citizen na baya siya maong wa ko magdahom nga mao toy iyang komento. Ug niini rong mga pila lang ka semanang nangagi, may nabasahan na sab ko sa internet nga kuno ‘lawom og Binisaya ang mga taga Cagayan de Oro ug maglisod na kunog sabot ang mga taga Cebu?” Dinhi, di lang kay nakurat ko, nanglimbawot na gyod akong balhibo. Hahhh? Kitang parehong mga Bisaya di na magkasinabot kay naay lawom nga pulong? Unsa man ning giingong lawom nga pulong? Tinuod bang may lawom nga pulong?

Una sa tanan, nakurat ko sa giingon ni Ma’am, kay para god namong nanagpraktis niining pagpanuwat sa Binisaya, wala may lawom. Ordinaryo ra man na tanan, para namo. Pareho ra nang tanan, mga pulong o simbolo nga gamiton agad sa panginahanglan diha sa pagpadayag og mensahe. Hinuon, angkonon nako nga dunay kalahian ang sinulat (written) tali sa aktuwal nga panagkabildo (actual conversation). Ug tinuod sab nga dunay nag-eksist nga ginatawag og kontemporaryong mga pulong. Bisan sa ubang mga pinulongan, naa sab ni, sa Iningles pananglit.

Ang nakalahi sa sinulat, labi na gyod sa pormal, mao nga naa tay gitamod nga mga lagda ug disiplina, pananglit ‘aron dili sum-ol, likayan ang balik-balik nga paggamit sa mga pulong, ug ang pagpangita o paggamit sa labing tukma nga pulong’. O di ba, klaro ni nga etika sa panulat. So, kon nagamit na nato ang pulong “guwapa”, sa sunod naa pa tay “matahom”, “maanyag”, “madanihon”, “makabibihag”, “kyut”, “tisay”, “nindot”, “patsada”, “makaiibog”, “bitamina sa mata”, ubp. Pero diha sa aktuwal nga panagkabildo, walay balaoray. Bisag kapila na magbalik-balik paggamit ang pulong, way magbuot. Ug ang nakapait pa diha sa aktuwal nga kombersasyon kay naglabi na man ang paggamit sa foreign language, nga kon dili saglag Tinagalog, kasagaran Iningles kon dili man maglabi gyod gani ang Iningles.

Nan, karon, nganong dili na man magkasinabot? Nganong naa may moingon nga din-a mi kasabot kay lawom na nang inyo? Bi, ngano man? Sa akong obserbasyon, tungod ni kay naa nay dakong kal-ang (gap) tali aning written ug conversational. Naay dakong gap tungod kay wala na man ta mobasa. Angay unta tang malipay nga naa pa, buhi pa ang magasing Bisaya nga mag-otsentay kuwatro ka tuig nang nag-alagad o nagsilbi isip tulay nga magdugtong tali sa Sugbo ug Davao— sa Kabisay-an ug Mindanao; sa kabatan-onan ug katigulangan o sa kaniadto ug karon. Mao unta niy dakong kapuslanan sa Bisaya kanatong mga naglitok sa pinulongang Binisaya— aron wad-on o aron wala untay mahitabong gap; ug wala unta kanang terminong ‘lawom’ nga Binisaya. Ok ra nang lawom nga “English”, natural ra na kay dili man gyod na atoang pinulongan. Pero sa Binisaya— ang pinulongan nga maoy gimatuto kanato sa atong mga ginikanan, ang gimaymay kanato sa atong mga apohan, ang lengguwahe nga maoy atong nadak-an, karon natan-aw natong ‘lawom’ ug lisod na hisabtan? Morag kadako bang demalas! Kapait nga kamatuoran!

Pasalamat ta sa DepEd Order No. 74, nga nakalantaw sa tinuod nga problema sa sistema sa Pilipinhong edukasyon, karon giimplementar na gyod isip medyum sa pagtudlo ang atong lumad nga mga pinulongan— bisan tuod taman ra sa Grade III. Nakita nga ang pagtudlo kanila (ilabi na diha sa Math ug Science) ginamit ang langyawng pinulongan nakahatag nilag dobleng kalisod sa pagkat-on. Pero dakong baligho, kay ang atong mga eksperto sa edukasyon morag wa sad kabantay nga naa lagi diay dakong gap— gumikan lagi kay taudtaod man natong gipadaplin ang atong inahang dila, wala man nato i-intellectualize, maong nabalit-ad sad nuon ang atong mga kalibog. Kataw-anan kay imbes mangapkap sa unsay Iningles sa pulong, ang pangutana mao na man nuon ang unsay Binisaya sa ‘word’. Ingon ini kasimple, unsay Binisaya sa ‘color’, unsay Binisaya sa ‘kultura’.  Di ba dakong baligho?

Pamatuod ni nga mas duol nato sa paminaw ang English. Apan ang problema kay mas mahikap nato ang kahulogan sa pulong kon kini nag-ubay o nag-angkla sa atong kultura. Kaluha o kasingkasing mismo sa kultura ang pinulongan.

Agig ehemplo, nia koy gikutlong deskripsiyon nga tipik mismo sa translation sa pipila nako ka sugilanon nga ilang gihubad sa Iningles.

“Soupy mix of vegetables”, bi, unsa man kaha ni sa orihinal nakong Binisaya? Sa akong sugilanon, — “linaw-oy nga utan” ni. Ok lang, di man pod kaayo layo. Nia pay usa: “fine-grained rice topped over by mongo soap paired with salted fish.” Bi, tag-ana kuno ninyog unsa ni sa akong orihinal nga Binisaya… Ang mabasa didto, “kan-ong binlod binahogag linat-ang monggos pinaresag ginamos”. Unsa may inyong nabantayan? Naa bay dakong kalainan?

Para nako, lahi gyod ang utan, uy! Lahi ra sad ang “ginamos”— mas makapalaway. Ug mao niy gahom sa inayrang kaalam nga ginganlag “literatura”.—