TIMANG SA UNSA DIAY TUKMA NGA PANITIK SA PINULONGANG CEBUANO


Ni MAR MAÑUS, JR.

Bisaya Agosto 21, 2013

 

SA akong pagkabasa sa “Unsa Diay Tukma Nga Panitik Sa Pinulongang Cebuano?” nga sinulat ni Gremer Reyes nga napatik sa Bisaya, gula Hulyo 3, 2013 nadasig ko sa pagtimang niini kay nakatikdol man kini sa akong kalibog nganong nagkalainlain lang ang mga panitik (spelling) nga gigamit sa nagkadaiyang mantalaan o mga magasin.

Sumala sa giingon ni Gremer diin iyang gihinganlan si Noy Erning (Ernesto Lariosa) nga nagmugna og iyang panitik, daghan sab ang akong nadunggan bahin niini – nga nagpalahi gyod si Noy Erning.

 

Kaniadto, sa panahon nga nag-alagad pa ko sa Bisaya, sukad sa akong pagka staff member sa tuig 1993, ang panitik nga among gigamit mao kadtong gipanggamit sa nanag-unang mga editor hangtod nga nahawa ako sa kapangulohan.

 

Sa pagluwat ni Editor Santiago Pepito Jr., nagkasabot kami lakip sila si Uriel Vallecera (PSK), Edgar Godin, Richel Dorotan, Fidel Mag-usara (PSK) ug Eleazar Acampado nga mosagop sa ‘og’ nga ihulip sa ‘ug’. Kaniadto ugod, ang ‘ug’ nga gigamit sa Bisaya nga nagpasabot og ‘and’ sa Iningles mao ra man gihapon ang gigamit silbing panugtong. Pananglitan, kaniadto moingon tag “Mopalit ko ‘ug’ lapis ‘ug’ papel”. Karon moingon na tag “Mopalit ko ‘og’ lapis ‘ug’ papel”.

 

Hangtod sa akong pagbiya sa Bisaya kaniadtong tuig 2005 mao ray among giusab ang ‘ug’ ngadto sa ‘og’ apan ang uban nagpabilin nga mao gihapon. Hinuon, adunay atong namatikdan nga ginagmayng kausaban sa karon nga wala na ako sa Bisaya.

 

Sa sinulat ni Gremer nga ako nang nahisgotan, wala niya itumbok kon unsa gyod ang mga kausaban nga gipatuman ni Noy Erning. Ug karon mohisgot kog tipik lamang sa mga panitik nga gigamit sa Superbalita nga lahi sa gigamit sa Bisaya. Akong tumbokon ang ‘tapos’ (end sa Iningles) nga inigkahuman sa sugilanon ingnong ‘kataposan’ (ending sa Iningles).

 

Atong namatikdan nga ang Superbalita migamit og ‘katapusan’ samtang ang Bisaya migamit sa ‘kataposan’ sama sa gigamit sab sa Banat News. Mao kiniy usa lamang sa gipanaglalisan sa mga magsusulat o ni bisan kinsa nga matikdolon sa susama niining hilisgotan.

 

Ang pangutana, nganong ilisan man og ‘u’ ang ‘o’ sa pulong “tapos” kon ingnon na kinig “kataposan” nga gihimo lagi ni Noy Erning nga “katapusan”? Nganong usbon o giusab man? Ipabilin lang ang ‘o’ sa ugatpulong (rootword) nga “tapos” ug dugangan na lang kinig panglanggikit nga pulong sama sa unanggikit nga ‘ka’ ug ulahinggikit nga ‘an’ aron ang “tapos” mahimong “kaTAPOSan” ug dili kay ingnong “kaTAPUSan”.

 

Duna pay laing panitik nga gigamit sa Superbalita nga gilahi nila sa Bisaya. Kini mao ang pulong ‘gayod’ o ‘gyod’. Ila kining gihimong ‘gayud’ o ‘gyud’. May lain pa ug kini mao ang pulong ‘dako’ nga ilang gihimong ‘daku’.

 

Mao kini ang pipila lamang ka pulong nga gigamit sa Superbalita nga ang panitik ilang gisukwahi sa panitik nga gigamit sa Bisaya. Busa, aron makab-ot ang ginadamgo nga magkahiusa ang mga magsusulat sa Binisayang Sinugboanon, angay nga magkasinabot ang tanan sa paggamit sa managsamang panitik ug dili kay mag-iyahay tag mugna. Ug ang panitik nga gigamit sa Bisaya mao na lang gayod untay tumanon kay dili baya basta-basta ang nangaging mga editor sa mantalaang pinalabi sa Kabisay-an ug Mindanao sama nilang Vicente C. Padriga (1930-1932), Natalio B. Bacalso (1932-1934), Flaviano Boquecosa (1934-1941), Maximo D. Bas (1946-1950), Francisco Candia (1950-1966), Nazario D. Bas (1966-1969), Marcel M. Navarra (1969-1973), (Mibalik pagka editor si Nazario D. Bas sa mga tuig 1973-1986), Tiburcio Baguio (1986-1995), Santiago R. Pepito Jr. (1995-2001), Mariano Y. Mañus Jr. (2001-2005) ug Edgar S. Godin (2005 hangtod sa kasamtangan).

 

Gawas pa sab, ang maong lagda sa panitik nga gitamdan sa Bisaya ilabi na sa paggamit sa “u” ug “o”, sa “e” ug “i”, ubp. gihagoan gayod pagmugna sa asembleya kun komite nga gitukod sa kanhing Akademiyang Bisaya sa mga tuig 60’s nga pinaluyohan mismo ni kanhi Presidente Carlos P. Garcia.—

 

Dugang mga Timang: