Gilok Sa Dunggan O Tubag Kang Gremer Chan Re


Ni ERNESTO D. LARIOSA

San Fernando, Cebu

Bisaya Septiyembre 18, 2013

 

(Ang tagsulat naghangyo unta nga dili pahilabtan, kon mahimo, ang iyang orihinal nga panitik pagpakita unta tingalig kapanagtandian sibo ning isyu nga nahitungdan. Apan gikasubo kaayo namo, nga daw nalimot siya pagbutang og timailhan (footnote) aron unta hisabtan namo ang tinuyo gyod nga inusab pagtitik tali sa mga typographic lang nga mga sipyat. Sanglit wa man lagi timaan, malisod ang pag-ila kon hain sa maong mga pulong ang iyang kabarogan pinasikad sa ilang mga prinsipyong gitamdan. Tungod niini, nahukman namong editan ang nakita namong nahisukwahi sa among mga tamdanan gawas sa mga pulong nga lehitimong eksampol sa gituking isyu ning sinulat.)—Editor

 

ABI kog gilok lang to sa dunggan ang sinuwat sa akong higala nga si Gremer Chan Reyes nga akong nabasahan sa miaging buwan dinhi sa Bisaya. Di angayng tubagon ug hatagag bili unta, bisan naniko. Ako kuno nagpatuo-patuo nga nagmugnag akong kaugalingong panitik diha sa SunStar Superbalita, ang nag-unang mantalaan karon sa Sugbo. Bisan wa idirekta ang pagsulti, mao ang gipasabot.

 

Unya, miigwad pa kanako ang maong sinuwat sa pag-ingon nga ako kuno wa mahimuot sa panitik ning magasin. Kamabaw sa kusi. Kamaayong ibuhi og katawa. Motampo kaha ko sa Bisaya kon wa ako mahimuot sa iyang panitik? Ang nahitabo lang mao nga adunay gamayng mga kausaban sa panitik sa SunStar Superbalita niadtong miaging dekada tandi sa Bisaya diin ako pay language consultant ug gipadayon sa kapangulohan hangtod karon.

 

Midayeg ko sa gihimo sa akong amigo nga si Mar Mañuz, Jr., kanhi managing ed sa Bisaya, kay gipamulong niya ang wa isulti ni Gremer sa iyang artikulo. Nabugwak ni Mar ang naugom sa sinuwat ni Gremer sa Timang sa “Unsa Diay Tukma nga Panitik sa Pinulongang Cebuano?” napatik sa Agosto 21, 2013.

 

Sa di pa nako ipatin-aw ang akong tubag sa paggamit sa u ug o (katapusan, kataposan, ubp.) ako unang tukbilon ang kasaysayan nganong nalandig ko sa Superbalita. Niadtong Agosto 15, 1995, gikuha ko ni Atty. Pacheco Seares, SunStar Cebu ug Superbalita Editor-in-chief aron maoy mopuli kang anhing Winefredo Seco isip feature ed ug language consultant sa Superbalita.

 

Ang sirkulasyon sa mantalaan 500 copies pa matag adlaw niadtong higayona. Mga buwan pa kini nga nagsugod. Sa pagtangka nako sa unang adlaw natugsaw ko dayon sa kainit diha sa lalis nga gisugdan ni Winie ug mga staff sa maong mantalaan. Matod pa nila, nagsigeg lalis sila si Winie ug pipila sa mga staff nga mosangpot ngadto sa away kon unsay husto sa paghilwas (spell) sa mga pulong labi na sa paggamit sa mga vowel (paningog) u ug o.

 

Paghusay sa tanan, misugyot ko og tigom sa editorial staff ug publisher. Di kay usa ra, milakang pa gyod og daghang mga higayon ang tigom hangtod nakab-ot namo ang usa ka batakan sa espeling kun panitik nga giuyonan sa tanan. “We spell as we pronounce “ (Mohilwas mi pinasikad sa among paglitok). Labi na sa paggamit sa vowel o (humok) ug u (gahi). Mao na sad nga sa Superbalita gigamit ang wa sa wala, di sa dili, kayo sa kalayo ug ubp. Samtang gi-maintain ang wala sa pulong nga nagpasabot og left sa direksiyon.

 

Amo sad nga gikasabotan nga sa kataposang silaba, vowel o ang gamiton. (tahom, bugon, lubos, puso, dako di daku, ubp.) aron dunay batakan o standard di na mopatalinghog sa tingog ning bahina. Naglatid mig eksepsiyon sama sa gyud, gud, pud, isyu ug sikyu. Pinasikad niini, gisuwat ko ang “Tamdanan” (Style Book) alang sa mga editor, reporter, encoder ug proofreader sa Superbalita.

 

Mao ni, nganong katapusan, katahuman di kataposan, katahoman, ang gigamit diha sa Superbalita? Sa paglitok sa silaba pu ug hu sa maong mga pulong mogahi na ang tingog. Di ba, Mer, Mar? Sa among diktum, “ we spell as we pronounce” ming-isa sa ilang mga kumagko sila si Dr. Resil Mojares ug Dr. Erlinda Alburo, tinamod nga mga professor, writer ug linguists sa University of San Carlos (USC).

 

Sa giingong di mausab ang espeling sa ugat-pulong (rootword) kon sumpayag dikit-pulong (katahoman, kataposan) maoy pagsungag sa kinaiya sa pinulongan nga magausab, magatubo ug magalihok. Kay language is dynamicMagausab ang mga pulong, espeling ug gramatika niini sa pagdagan sa panahon sumala sa pagdawat ug pagsagop pod sa katawhan. Nganong sa pinulongang Ingles, ang amiable mahimo mang amiability, able mahimong ability, fly mahimong flew, flown, baffle mahimong baffling ug daghan pa kaayong English words nga sa pag-conjugate o sa pagtumbok sa kapanahonan (tenses) mausab ang panitik sa ilang rootword. Kining maong pinulongan mga siglong nag-unang milambo kaysa ato hinungdan nahimo natong sumbanan.

 

Kaniadto sa English grammar, ang husto mao kini: It’s I (nominative case). Ang sayop mao ang It’s me (objective case). Apan ang nauwahi na ang husto nga gigamit karon sa English speaking world. Usa ni sa atong gikahibudngan sa pinulongan nga ang sayop kon gamiton sa kadaghanan sa dugayng panahon mao nay husto human mabanggi ang mga lagda.

 

Alang sa atong kasayoran (labi na nila ni Gremer ug Mar), ang pinulongan gikan gayod sa katawhan. Bisan imong itingal kanila kon di dawaton, ang pulong mawagtang ug mapulpog sa kawalaan. Nahitabo kini kaniadto panahon nga ang LUDABI naghaguros ang mga pako sa iyang paglupad. Buot sa pundok nga gamiton ang pulong “batunaw” (bato nga natunaw) halili sa pulong “ice”. Nangusog niadto niini mao sila si Vic Abangan ug Ade Sitoy.

 

Mao kadto nga sa among panag-inom, mosinggit dayon si Eyon Auman, “Day, batunaw bi!” Di mokihol ang waitress kay wa makasabot sa pulong batunaw. Motudlo dayon si Eyon niini sa baso sa atbang lamesa sa usa ka customer. “ Ah, ice!” mogilaw ang mata sa babaye nga nakasabot. Amo tong gihimo makadaghan sa inom sa Bathalad, wa gyod madawat ang maong pulong.

 

Ang makatandog nga mga pulong sa mga batan-on karon sama sa jer-jer, jowa ug torjak daw buhi pa kaayo ug kon molanat ni sa dugayng panahon mahimo nang bahin sa atong pinulongan. Kini nagmatuod nga ang pinulongan may kinaiya nga centrepetal ug centrefugal (mosagop ug mobiya) og mga pulong sumala sa gusto sa katawhan.

 

Daghan pa unta kog hisgotan mahitungod sa atong pinulongan apil na ang espeling ug gramatika, apan labyog na kaayo ug moilog nag espasyo. Ang ako lang, wa gyod ko magpatuo-tuo. Milakang ang espeling sa Superbalita agad sa iyang lagda ug katarongan. Sa print run nga 60,000 copies matag adlaw gibasa kini karon sa Sugbo, Bohol, Negros Oriental, Siquijor ug Masbate.

 

Gawas sa akong kolum, dugay na nga wa na koy kalambigitan sa maong mantalaan. Migawas ko niadtong 2005 sa personal nga katarongan. Si magsusulat Lamberto Ceballos na karon ang language consultant sa Superbalita. —

 

Mga Timang: