SALGA: SA LANDONG SA ATONG PINULONGAN


Ni LAMBERTO G. CEBALLOS

Cawayan, Dalaguete, Cebu

Bisaya, Oktubre 16, 2013

 

KAY nahisgotan man ni Ernesto D. Lariosa, akong suod nga higala ug kompare, ang akong ngalan sa iyang artikulo “Gilok sa Dunggan o Tubag Kang Gremer Chan Reyes”, napatik sa Septiyembre 18, 2013 ning magasin, mihukom ko nga mosalga ning mahigalaon nga diskusyon tungod ug alang sa pagpalambo sa pinulongan ni Lapulapu ug Humabon.

 

Alang nako, lisod pa nga magkahiusa ang mga magsusulat ug mga mantalaang Binisaya sa espeling kun panitik nga ilang gigamit. Subidahon kaayo ang dalan paingon sa kahiusahan, kay ang batadila o gramatika sa pinulongan (lakip na ang espeling) wala itudlo sa eskuylahan gikan sa primarya bisan hangtod na lamang sa hayskol. Karon lang tuiga nga gamiton ang rehiyonal nga pinulongan gikan sa unang ang-ang ngadto sa ikatulo isip medium of instruction kun pinulongan sa pagtudlo. Usa ka pangutana, ang mga magtutudlo ba nga mopahigayon niini haom nga motudlo sa pinulongan? Nagbasahan ba silang daan sa mga mantalaang pinatik sa Binisaya kaniadto? Suheto ba sila sa functional grammar sa pinulongang Sinugboanon? Mao kini ang gramatika nga dili sinulat apan masabtan sa katawhan unsay gipasabot sa pulong, lakip na ang tenses kun kapanahonan. Basin karon lang panahona sila magsugod pagbasa sa mga sinulat nga Binisaya, kay kasugoan sa DepEd.

 

Ako sab nga namatikdan sa mga tabloid nga Tinagalog nga gibaligya diri sa Sugbo nga wala sab sila magkahiusa sa espeling. Mao sab kini ang akong nabatyagan sa mga subtitle sa mga news report nga Tinagalog sa TV. Ehemplo: Sa usa ka TV station ang panitik nga gigamit sa Iningles nga ‘male’ mao ang ‘lalake’; sa laing estasyon kay ‘lalaki.’ (Lalake ang gigamit sa Superbalita base sa paglitok sa humok nga ‘e’). Laing ehemplo: Sa usa ka TV station sa Manila, ‘negosyante’ ang gigamit; sa lain kay ‘negusyante’.  Ang ulahi maoy gigamit sa Superbalita base sa paglitok sa gahi nga ‘u’, sama sa pulis ug kapulisan. Bisan gani sa pinulongang English  may mga pulong nga lahi og espeling. Ang British mosulat colour, valour, harbour, organise, recognise ; ang American kay color, valor, harbor, organize, recognize.

 

Kon bahin sa panitik ug paglitok sa lengguwahe ang hisgotan, duna koy ikaasoy. Usa ka British writer (nalimot ko sa ngalan) mikomento bahin sa French language. Matod niya, “The French are great pronouncers but terrible spellers.” Tiaw mo bay, ang sinulat nga ‘les miserables’ kon ilang basahon o litokon mahimo na lang‘le miserab’! Ang sinulat nga pulong ‘ensemble’ kon basahon o litokon mahimo nang‘ensamb.’ May mga letra nga mangawala iniglitok. Ang mga Ruso (Russian) mosulat sa ilang pinulongan base sa ilang paglitok, mao nga inigbasa nila sa ilang sinulat nga mga pulong “The words are pronounced the same way as they are spelled,” sumala sa mga language scholar. Ugaling lang, kay Cyrillic alphabet ilang gigamit, dili phonetic. Aniay sampol sa mga pulong Russian nga gisulat na sa phonetic gikan sa Cyrillic (dili lisod basahon):  Kak dela? (How are things?). Eto stol. (This is a table.) Eto zerkalo. (This is a mirror.) (Ref: Russian Made Easy; Sputnik Monthly Digest, November 1967.)

 

Ang diktum sa Superbalita sumala ni Lariosa nga ‘We spell as we pronounce,’ nahisama sa paagi sa panitik sa mga Russian.

 

Isip magtatampo og mga sinulat nga mga balak ug mga sugilanon sa nagkalainlaing magasin ug mantalaang Binisaya, nahinumdom ko nga lainlain sab og sumbanan sa espeling ang maong mga magasin. Sa dekada ’60 ngadto ’80, ang panitik sa Alimyon lahi kaysa Bisaya. Ang Bag-ong Suga duna say ilang kaugalingong lagda, mao nga nalahi sab kini sa Bisaya. Ang Silaw sama og panitik sa Bisaya kay si anhing Porferio dela Torre, ang unang editor, (kon wa ko masayop) sa suplemento pa kini sa Manila Daily Bulletin.

 

Sa tabloid niadtong panahona, ang Tribune Bisaya pareha og espeling sa Alimyon kay si anhing Jesus Estaño, usa ka tadhang magsusulat, mao may editor nga nahimo sab nga editor sa Alimyon. Mao nga sa akong pagtampo og mga sinulat giagad ko ang espeling sa matag magasin.

 

Kon humbilingon (analyze; scrutinize) nato kining tanan, ang problema naa ra gyod lugdang sa mga paningog (vowela, e, i, o, u. Wala sa mga katingog (consonant).

 

Para nako, kining problema sa espeling kun panitik dili man dako kaayo nga makababag sa paglambo sa pinulongang Sinugboanon. Gamay ra kaayo ni, uy. Di lang ugod ta maglalis niini. Total, masabtan man ta bisan pulos ‘u’ ug pulos ‘i’ atong gamiton nga paningog inigsulat nato og pulong. (Sa bag-ong mga magsusulat sa Binisaya, basaha ang mga mantalaan ug magasing Binisaya aron masuheto kamo sa ilang sumbanan sa espeling o panitik.)

 

Sa akong bahin, isip maoy language consultant ug literary editor sa Sun.Star Superbalita, gitamod ko ang ‘Tamdanan’ (Style Book) nga ugba ni Ernie Lariosa para sa Superbalita. Sa akong mga tampo sa Bisaya Magasin, gitamod ko sab ang ilang sumbanan kun kalagdaan sa panitik; ug kon dunay sipyat, ang editor duna may katungod sa pagkorehir.— 

 

Mga Timang: