Sugilanon ni Omar Khalid

(Mananaog sa Ikaduhang Ganti sa Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature 2013 – Cebuano Short Story Category. Mga maghuhukom: Dr. Teresita G. Maceda, tagsiya; Dr. Resil B. Mojares, sakop; Dr. Jaime An Lim, sakop.)

DAGHAN na ang nahimugsong estorya ug gipasa-pasang libak-libak namong mga taga Gairan nga ang uban niini sama ra sa konsepto sa relihiyon nga hangtod ron amo pang gilantugian kon unsa gyoy tinuod. Ang paglantugi paborito namong palabay sa panahon nga mora bag mao niy kinanindotang butang sa kalibotan (kay wa pa man mauso ang Facebook ug Twitter sa among dapit adtong panahona). Mahimong pagasugdan ang lantugi sa distansiya sa mga bituon hangtod sa mga butang nga lisod nang maabot sa kaalam sa siyensiya— kining tanan pagalantugian namo sa bisan asang dapit ug okasyon. Ug ang tinuod nga taga Gairan dili mosibog sa bisan unsang lantugi ug dili mopaubos sa garbo gawas lang kon kapalaran na ang nahipusta.

Apan dunay usa ka butang nga bisan kausa ug bisan kanus-a, wa gyod namo lantugii. Nagkahiusa mi sa usa ka pagtuo nga tinuod sa tanang tinuod ang mito ni Inday Sinsin— ang nailhan nga batang tamsi sa Gairan. Gani, alang namo, dili mito ang paglungtad ni Inday Sinsin. Kini tinuod sama sa pag-abot sa ting-init ug ting-ulan.

May nag-ingon nga taga Masbate sila si Lola Maria ug Inday Sinsin. Pero may nag-ingon pod nga taga Karnasa sila. Pero sama sa karaang letra sa kansiyon, wa nay naghikutar nga matubag ang pangutana kon taga diin gyod sila kay nalimtan ra man pod to sa mga baryohanon sa paglabay sa panahon— sama sa paghikalimot sa mga trahedyang dalit sa bagyo ug unos nga masaag ug mangomedya usahay sa gamay, tuyoon namong baryo sa Gairan.

Bisan sa edad ni Lola Maria (nga sa kukarkulo namong Paran, Pauling, ug Terbo, mga kapin sa otsenta na gyod tingali; ang uban nga sama ining edara taptan na mag rayuma ug manguto nang kabukogan kon manghuyatid), kugihan kaayo kining mamaligyag utanon nga iyang ilibod sukad sa mga sityo sa Limugmog, Cantecson, usahay lahos pas Batan. Usa na lang ka yanong talan-awon si Lola Maria nga maglakaw sa dalan nga maglukdo ug manghanyag sa iyang baligya nga mora bag ang paghimo niini usa ka ritwal nga angay tumanon aron ikahimuot sa iyang diyos.

Apan dili ni maoy gikahibudngan namo. Ang gikatingad-an sa mga Gairanon sa unang mga adlaw sa ilang pag-estar sa baryo mao ang iyang apo lagi nga si Inday Sinsin— ang nailhan nga batang tamsi sa among dapit.

Sa unang mga tuig sa ilang pag-abot, nagpakita nag mga timailhan ang bata nga siya dili sama sa kasarangan. Hilomon siya ug mosiga lang ang mga mata kon komedyahan sa ubang bata. Ang iyang nawong morag transpirugasyon sa tawo nga nahimong tamsi o tamsi nga nahimong tawo, depende sa gusto nimong perspektibo. Tingali, kon tua pa siya sa kalibotan sa lasang, ingnon siya sa katamsihan nga tamsi nga nahimong tawo. Apan kay nia man siya sa kalibotan sa mga tawo, gitawag namo siyag tawo nga nahimong tamsi.

Labawng nakalahi ni Inday Sinsin ang grano sa iyang balhibo. Gani, naabot gyod sa among baryo ang taga Department of Health pinaagi ni Secretary Eric Tayag human kuno hikit-i ang dokumentaryo ni Kara David sa GMA 7 (ug gani maoy naghatag og dungog sa banggiitang dokumentarista; maoy giingong hinungdan nganong midaog siya sa prestihiyosong Peabody Award didto sa Amerika) ug mismo ang kalihim mikompirmar nga ang nanurok sa panit sa bata dili balhibo sa tawo kondili iya sa tamsi. Nagdala gyod gani si Secretary Tayag og sampol sa balhibo sa bata ngadto sa mga sakop sa Birds Society of the Philippines ug sila mingkompirmar nga balhibo gyod to sa tamsi segun sa gitandi nilang piktyur sa librong Philippine Flora and Fauna. Gani, naabot kining maong panghitabo sa sirkulo sa ubang doktor ug giingon nga ang resulta sa ilang pagtuon ipublikar nila sa ilang tinuig nga journal ug ipresentar mismo ni Sec. Tayag ang papel bahin niini didto sa The Netherlands ug giingon nga dakog purohan nga modaog siya sa Nobel Prize in Medicine sa maong tuig. Kon unsay nahitabo sa maong pagtuon, wa nay nasayod.

Ang unang wa mahimuot sa talagsaong kahimtang ni Inday Sinsin mao si Padre Segundo Batungmalaki. Una namo kining nahimatikdan sa pari usa ka pista sa Mayo diin wa gyod siya mopahinungod og Santos nga Misa tungod kay gipatawag man god ko sa Obispo kay naa lagi kunoy bag-ong lagda sa pagmisa isip unang lakang sa kabag-ohan sa Simbahan nga gipahamtang ni Papa Francis, order gikan sa Vatican, morag naay kalabotan sa bag-ong taripa sa bayranan sa bunyag, kasal, ug lubong. Pero luyo sa hunahuna sa mga Gairanon, klaro kaayo— klaro sama sa Adlaw sa ting-init— nga wa ikahimuot sa pari ang pagbaton sa baryo og batang tamsi. Bisan wa ang pari magsulti, di ikalimod nga alang niya, demonyita si Inday Sinsin, linalang sa kangitngit, anghel sa yawa, pinadala ni Satanas niining ulahing mga adlaw aron pagtisok og kalibog sa mga matinuohon isip timailhan sa kataposan sa kapanahonan.

Ang mga Gairanon mahilomon sa ilang mga damgo ug kahingawa ug way reklamo sa ilang kapalaran. Pero ang Gairan usa ka dapit nga nagbaton og garbong sama kaabunda sa iyang hunasan. Tandoga ang ilang garbo ug makaila kag unsa kahagkot sa ilang mga pamalikas iyang baga, piste, wa uroy lamya sa hangin itom, kalibag sanggot, digwag buldoser nga Komatsu, iyang baga, kolera, kalibag dugo nga sukad-masukad wa mo pa hidunggi sa bisan diing parte sa Pilipinas— ang garbo nga gipakamithi nila nga daw bulawan nga hiniposan.

Mao kadto nga pila gyod ka pista nga walay misa. Tinuod nga Katoliko lang sa estorya ang mga Gairanon (nga matod pa sa kolum ni Lorenzo Niñal sa Sunstar, “check-box Catholic” kuno kay mahinumdom man lang lagi nga Katoliko diay kon mopil-ap nag biodata). Apan mora man pod og dili kompleto, uy, kon ang pista saulogon lang sa tigbakay, kombira, ug disko. Nindot pod unta to nga naa gyoy misa ang pista bisag pormalidad lang ba. Pero tungod lagi ining gipasibantog nga garbo sa mga Gairanon, andam ming mosukol ug mopaugat bisan pag hinigtanay sa bakos hangtod asa mangabot kay inatay, ngano man diayg magpista lang tag ato? Mao na god niy naandan nato nga duna gyod tay pista kada Mayo; manguli god nang atong mga paryente nga tuas lagyong lugar kay panaaran lagi nila ning pista.

Sa ikaunom nga tuig, wala na kaagwanta si Padre Segundo, nagpaayo-ayo na siya sa mga taga Gairan. Unsaon, mao kadtong tuiga nga natukod ang panagatan ni Kardo Hamili ug ni Tomas Olyamot (ug giingon nga i-enlist na ilang panagat sa Philippine Stock Exchange sa dili madugay kay ingpa sa mga bosero ug mananawom ni Tomas, ngilngiga lagis kuha namong tuloy, uy, grabeeeha, mora mag nakasangod nis Noy Tomas og amorseko sa agta kay anad man kaayong isda sa iyang pukot); maoy tuig nga naminyo si Panyang sa usa ka kuwartahang Insek (nga giingon nga kaduwa rag siyatong kaniadto ni Henry Sy sa Amoy, Tsina bepor da war) nga bisan tuod sa lungsod na si Panyang magnegosyo, mopauli man gyod siya kada pista ug mangita sa paborito niyang sunlotan ug liswi; miasenso na pod adtong tuiga si Pidang tungod sa iyang tindang pirikpirik (bisan pag ang maong ilimnon maoy nakaingon sa hinanaling kamatayon sa managhigalang Tilyong ug Hamen kay inom lagi kunong ligid kay lig-on); nakapalit na pod si Celso og segunda manong pedikab ilis sa iyang kagangkagang nga tartanilya. Sa laktod, haskang kusoga sa kalihokang ekonomikanhon adtong tuiga sa among baryo ug gihugunhugon na gani nga sa dili madugay, may taga Gairan na gyod nga malista sa Forbes Magazine isip usa sa Asia’s Richest. Sa ato pa, kon misahan lang ni Padre Segundo ang among pista, ikapasalig namo nga magsanuoy siya sa sinugatan; matabang ba kaha niyag kuwenta ang limos/halad nga masiyot sa sibot, no? Di kaha siya magsanuoy sa opering sa mga Gairanon isip pasalamat sa mga grasya ug panalangin nga among nadawat gikan sa Labawng Makagagahom?

Buntag sayo, usa niana ka Domingo nga naghinangat na ang pista sa maong tuig, haskang dakoa sa ngisi ni Padre Segundo nga mikawas sa iyang sakyanan sa plasa atbang sa kapilya. Gialirongan dayon siya sa mga bata kay may dala man siyang kending bubot ug tsis kurls nga Asyong Aksaya nga maoy uso adtong panahona, daghan kaayo. Abi namog dunay nagbinuang nga prankster nga nangomedya ug buot mohimo sa kinadak-ang pasiaw sa April Fool’s Day kay morag imposible man god nga buhaton tong Padre Segundo. Pero kadakong Mayo baya, naghinangat gani lagi ang pista. Unya nakita namo sa malumong kabuntagon ang sinseridad sa pari ug kami nakahilak sa among paghatag og kasakit sa sulugoon sa Diyos intawon pod si Padre, tawo gyod ni siya sa Ginoo kay bisan sa gihimo natong pagbatok kaniya, nia, mianhi gyod siya sa ato aron ipakatap ang pulong sa Ginoo alang sa katawhan nga nawad-ag pagsalig sa pagtulun-ang Kristohanon ug kami kombensido nga tinud-anay ang iyang akto sa pagpasig-uli sa nasilo nga kabubut-on sa mga Gairanon. Ug kinsa man mi nga dili makigpasayloay ngadto kang bisan kinsa? Gawas pa, morag naamnesya si Padre Segundo sa gialimahan niyang kalagot kang Inday Sinsin.

Way daghang seremonyas, gisugdan dayon ang misa. Sa iyang homiliya, unang gituki ni Padre Segundo ang maot nga mga tradisyon sa baryo likayi na ninyo kanang inyong ngil-ad nga mga pagtuo bahin sa mga diyos-diyos kay dili kana mao ang mithi sa tinuod nga Kristohanon; likayi na intawon ninyo kanang mga sangpit-sangpit dihas inyong mga panagat ug panguma, ayaw na ninyog paminawa ang mga dagitan o uban pang mga senyalan sama sa mga meriko o balyan tungod kay gitubos na ang atong kasal-anan sa Cordero sa Diyos; unsa man mo, gimenosan mos pawer sa atong Ginoo nga maghalad pa man mo ngadto sa mga linalang ilawom sa yuta? Ayaw na mo niana, mga igsoon ko, kay supak kana sa sakramento sa atong pagtuo, kasabot? Unya iya dayon ming gibasahan sa nahitabo sa mga Israyleta— morag sa panahon man tingali tong Moses— diin ang mga tawo mingbalik pagsimba sa ilang mga diyos-diyos kay gibiyaan man silang Moses kay gapraktis laging tawhana og mountain climbing sa Mt. Sinai. Ug human mabasa ni Padre Segundo ang bersikulo sa Bibliya, mingsiga ang iyang mga mata nga parehas gyod anang tigpatanto nga nanukot sa nakautang nga wa kabayad o, di ba, sakto ko? Wa lang ko kamisa dinhig mga unom ka tuig, namalik na mo sa inyong pagano nga mga pagtulun-an, busa ania ako aron ibalik kamo sa hustong dalan sa pagtuo; kamo ang nawalang karnero nga pinangga sa Diyos. Pagkabati namo sa maong estorya, nahunong lagi si Paran sa hilom niyang pagpamaligyag numero sa masyaw sulod sa simbahan kay morag nakonsensiya pod tingaling amaw. Matay, nakaduko ming tanan, uy, sa gisulti ni Padre Segundo kay unsaon nga nakasala man gyod diay mi ining kalakiha ug nahisalaag man diay mi sa hustong dalan sa kinabuhi, haskang ataya!

Pero morag wa matagbaw si Padre Segundo sa patapsing-tapsing nga estorya. Misugod dayog salta iyang tingog ug mihugot iyang nawong kay naa na lagi siyas momentum. Miabot gyod sa punto sa iyang wali ang butang nga iyang gikaligutgotan— ang butang nga nakapainsomniya niya sulod sa unom ka tuig— ang bahin sa batang tamsi nga nahimong tunok sa iyang dughan isip Alagad sa Diyos. Among namatikdan nga ang unom ka tuig niyang pagpalta sa misa sa among pista wa diay makatabang nga malimtan niya si Inday Sinsin. Ang iyang litaniya misangko ra gyod sa pag-amuma sa mga baryohanon kang Lola Maria ug Inday Sinsin unya naa pay inyong pagtuo anang mga ungo; nganong inyo mang gipaambitan ang panalangin sa Diyos nianang mga linalang sa kangitngit? Wa ba mo mahibawo nga usa sa ilhanan sa doomsday, manungha ang peke nga mga propeta ug magbiste kini sa dagway sa buotang anghel aron butaron kamo ngadto sa kalaglagan?

Mingsugod dayon mig gimok kay gialingas-an sa kakatol sa iyang pamulong ug andam nang mobawi sa tanang limos/halad sa sibot, sa mga opering nga boneless danggit, saging, pinya, mangga, budbod-kabog ug pintos tungod kay natandog ang nahikatulog namong garbo isip tinuod nga Gairanon kasab-i mi, Dre, bahin sa among mga ritwal ug pagtuo nga gikan sa among katigulangan, amo kanang dawaton sa tumang pagpaubos, ayaw lang ang pag-amuma namo nilang Lola Maria ug Inday Sinsin; hesusss, ayaw gyod, Dre, utang buot... haskang buanga, pagkakagumkom adtong netib nga letson nga gipasubad namo nimo— hesuss, mora intawog hiagian og vacuum cleaner ang lamesa— pero imo pa gyod ming kasab-an ron? Pagkawala god tawon nimoy kasingkasing nga human ka mabusdik og kinaon, ang mga kamot nga naghungit nimo imo pa gyong ingkibon!

Mao kadto nga haskang dalia rang nakapalubad ni Padre Segundo, mikambiyo dayon siya sa iyang homiliya ug mikalit lag hinay iyang tingog ay, okey ra man nang ingon ana basta magmatinud-anon lang gyod mo sa pagtuo ug pabilin mong magyukbo sa krus ug sa katilingban sa mga santos, he-he. Ug nagdali-dali siyag panguros isip pagtapos sa tanan niyang obligasyon sa misa dayong pasutoy sa iyang get-away vehicle balik sa lungsod nga dala ang tanan niyang sinungkaban sa Gairan. Kon simbako nahibalik pa siya anang kahulogan sa pista, di kaha siya hilabayag ba’t-hanginan o kaha hisuyakan ba nuon iyang sakyanan sa mga estambay?

NIANANG sunod tuig nagsugod nag kaklaro ang tag-as ug nindot nga mga balhibo ni Inday Sinsin ug nagsugod nag kaporma ang taliwtiw niyang sungo nga sibo kaayo sa tamsihon niyang kaanyag. Midako-dako na pod diay iyang lawas kay adtong naabot sa among dapit ang mga health worker, miabot na man og walo ka kilo og tunga ang timbang sa bata (pero kon tarhaan nimo sa iyang balhibo nga baga kaayo, lagmit anaa gyod sa mga unom ka kilo tingali kapin ang bata). Si Mrs. Cabatingan nga maoy nangulo sa mga health worker miingon nga kon ordinaryong bata pa lang si Inday Sinsin, malnaris unta ang maong timbang alang sa iyang edad. Pero kay batang tamsi man lagi, overweight gani kini kon estriktohon gyod. Wa na lang pod nila hatagi ang bata og injection kontra tenanus, polyo, tipdas, ug dipterya kay di sila kaseguro kon epektibo ba sab ni sa kaso ni Inday Sinsin kay ang mga suplayng medisina sa gobyerno wala man ni katestingi kon puyde ba sad lagi sa batang tamsi. Miinsistir si Lola Maria nga paindyeksiyonan lang gyod si Inday Sinsin, bahala na. Pero misupak si Mrs. Cabatingan kay basig unsa unyay mahitabo sa batang tamsi, silay manubag sa ilang labaw.

Ang kauban nilang si Esper Lequin nga giingong cum laude paggradwar sa Southwestern University ug nanghambog nga mas hanas siya ining butanga kay lahi na baya kunog training ron ang bag-ong graduates sa Nursing, midali-dalig basa sa pinong mga letra sa contraindications nga gipaunod sa mga karton sa bakuna. Not for veterinary use, matod ni Esper. Miesplikar si Esper unsay buot ipasabot adto, morag nagpasikat pod ang kanahan sa iyang ineskuylahan, ug kaming tanang naminaw apil na si Mrs. Cabatingan igo lang nakahangad kang Esper kay bisag gamay wa gyod miy nasabtan sa iyang gipangyawit. Matod pang Esper, ang mga bakuna nilang dala kay naa kunoy mga ingredients nga blah-blah-blah nga puydeng maka-blah-blah-blah sa ubang mga organismo nga naay blah-blah-blah. Si Mrs. Cabatingan nga morag nainsultohan igo lang mingisi og hilaw ug miingon nga wa man god kuno siya kadalag anteyohos maong di niya maklaro ang pinong letra.

Mao kadto nga gihatagan na lang nilag bitamina si Inday Sinsin kay nahinumdom man si Mrs. Cabatingan nga ang mga bitamina nga iyang gipangbigok gikan sa ilang stock room sa health center gigamit pod sa sabongero niyang bana alang sa mga hiniktan kay gimahalan man ang kanahan sa branded nga Revicon ug Clusivol.

Sa maong tuig usab, ang tanang puhunan ni Lola Maria iya unang gigahin para ipalit og nindot nga sinina aron maoy isul-ot ni Inday Sinsin kay pangandoy lagi sa apohan nga paeskuylahon gyod iyang apo kay mao ra gyod niy ikapasunod nako nimo, Day, kay pobre man tawon ta; tan-awa ko nga way grado nia lang aning pinobreng negosyo ug kon naay pirmahan, tamla ra gyod tawon sa kumagko ang ilhanan sa akong pagka tawo. Haskang lipaya ni Lola Maria kay nakabati man siya nga nag-sale ang Panyang’s Fashion House usa niana ka Domingo ug taga Gairan god si Panyang maong pahangyoon gyod siya.

Pagkasayod sa taga Gairan nga moeskuyla na si Inday Sinsin anang sunod Hunyo, daghan untang buot motampo alang sa iyang edukasyon. Apan maayong pagkaatol nga sa maong tuig usab nasinati sa among baryo ang kinadak-ang demalas nga sukad-masukad wa gyod namo masinati: 1,356 ang kabataan nga gi-dengue, 765 ang napaakan og halas, 678 ang gikurikong (segun sa statistics nga nakuha sa usa ka NGO). Sunod-sunod sab ang kulyada ug kon makapanagat man gani ang gagmayng mga mananagat, butete ug lukuluko ra gyoy madaog-daog. Ang pukot pod ni Kardo Hamili maayong pagkagisi kay hidasmagan man kunog dakong rumpi-kandado didtos lawod sa Butigis ug di na gyod matabang og ayom-ayom ang mga tastas. Sa kahadlok ni Tomas Olyamot nga maparehas ang iyang panagat sa kang Kardo Hamili, gibaligya na lang pod niya ang iyang mga panagatang sakayan hasta pukot aron ipamuhunan sa treasure hunting ug ang iyang mga tawo, imbes pukot ra unta ang bira-birahon, tua na ang mga kanahan sa bukiran sa Sambuwawan, nanggiguhang sa lag-it kaayong mga bato didto kay gipadamgo lagi kunos Tomas nga tua didto ilubong ang bahandi ni Yamashita. Bisag unsaog buyag sa iyang mga tawo nga Noy Tomas, imposible kaayo nga naay bulawan dinhi, Noy, kay tan-awa ang bato, o, haskang banala dugkalon, mokayo na gani inigkaigo sa bara; ambot pila na ni ka piye atong bangag pero si Tomas positibo kaayo nga ilawom sa maong buhing mga bato mao ang tubag sa buhi niyang mga damgo. Mao kadto nga dili tiaw ang among kasubo nga way mahimo nga makatampo man lang unta, bisag gamay, sa edukasyon ni Inday Sinsin.

Ang estorya sa kinadak-ang demalas sa taga Gairan wa malilong sa pandungog ni Padre Segundo ug haska niyang lipaya kay tan-awa, nagnuod gyod lagi akong giingon; ang demalas nga miabot karon sa Gairan tungod gyod anang ilang gisagop nga demonyita; aw, nagduda man gyod gani ko nga kanang apohan ug apo maoy agalon sa mga bagyo ug unos o kaha kadugo sa mga demalas ug sa tanang kasub-anan sa kinabuhi!

GIKAN sa Gairan paingon sa lungsod, wa nila baleha ni Lola Maria ug Inday Sinsin ang lapok nga resulta sa kusog nga uwan anang miaging gabii. Haskang lingawa ni Inday Sinsin nga nagpalayat-layat sa gagmay niyang mga tiil likay sa nagbiaw nga tubig sa dalan; misuway siyag lupad apan bug-atan man pod siya sa iyang lawas maong maumod intawon siya inig-ugpo niya. Nagtiniil lang silang nanglakaw subay sa dalan nga nag-ubay sa baybayon kay miingon man si Lola Maria nga Day Sinsin, maglakaw lang ta ngadto sa lungsod; maayo na lang nga ang atong iplete sa pedikab ni Celso atong ikadugang pagpalit sa imong mga gamit.

Pagkakita ni Panyang nga ang apohag apo namahid sa ilang lapokong mga tiil sa balisbisan sa iyang fashion house, gidali niya kinig tagad Lola Maria, sulod na lang mo ngari, uy. Naunsa baya na siya nga natural man gyod nang lapok kay nag-uwan god gabii. Dali, dali... sulod mo. Komosta imong pagpamaligyag utanon, Lola, ha? Komosta ang Gairan? Gidad-an unta ko nimog sunlotan ug liswi. Sus, dugaya na nakong wa kauli sa ato, uy; unsaon god nis Kwa nga sige man lang atakehon sa iyang hubak kay unsaong di man motuo ning kuwanggol nga tambal lagis hubak nang pinaig nga hambubukag kay, ingpa niya, supak lagi kunos punsoy kay yer ob da water esneyk god kuno ron. Uy, Lola, kuyog man diay ning imong apo, no...?

Kining kamaayong tawo ug katabian ni Panyang maoy gituohan sa taga lungsod nga hinungdan nganong paspas iyang pag-asenso sa negosyong RTW bisag naa nay Gaisano ug Prince Warehouse sa lungsod. Dako pod ang simpatiya ni Panyang sa mga pobre kay dinhi god sab siya magsugod; aw, suheto kaayo siya, uy, unsaon pagpanginhas anang sikad-sikad, sihi, litob, tuway...

Human isugilon ni Lola Maria kang Panyang ang naandang mga hitabo sa Gairan (sama sa naandan ug gibalik-balik nang sugilanon sa kamatayon sa managhigalang Tilyong ug Hamen tungod sa sigeng lag-ab, ligid kay lig-on lagi kuno sa inom og pirikpirik), mibalising si Lola Maria nga lain poy ato, Day Panyang, nia lagi ko kay palitan ko ning bataa og mga sinina kay ako lagi ning paeskuylahon.

Nahimalingka si Panyang. Kompleto ang iyang panaptonan sa bisan unsang biste kay sa Baclaran ug Divisoria god maggikan ang iyang suplay. Apan sa biste sa mga langgam? Giabot siyag kahimangod sa kamatuoran nga siya mapakyas gyod niining higayona sa katuyoan ni Lola Maria hala, Lola, dagko man ning mga sinina namo, uy, wa tay tabas nga sakto sa talagsaong kurti sa lawas ni Inday Sinsin; suwayi kaha sa klinika ni Dr. Tonying Alburo— kanang naay pet shop dihas atbang sa gasolinahan ni Soling— basig naa silay sakto kang Inday Sinsin. Tuod diay, Lola, di man ni puydeng paeskuylahon si Inday Sinsin, kay special needs ning iya ug wa pa man sad kahibawo ang taga DepEd sa kaso niining bataa aron hatagan ni siyag lahi nga kurikulom.

Pagkabati ni Lola Maria sa gisulti ni Panyang, misalta ang iyang tiguwang nga tingog, miwara-wara ang iyang tiguwang nga kamot ug nagdungan og tisar ang iyang tiguwang apan lig-ong mga bukog (kay gipalig-on man lagi sa kamangtas sa iyang kasinatian sa kinabuhi) abi nimo, Day Panyang, bisan tuod pobre ra mi si Inday Sinsin, magbayaran pod mig buhis, uy; kada palit namog buwad ug ginamos dinhis lungsod may patong man kuno kanang buhis gikan sa gobyerno, maoy sulti-sulti nga akong nadunggan; unya nakakita gyod kos TV nilang Dong Raul adtong SONA man kuno to sa atong mahal nga presidente— presidente gyoy nag-ingon, Day Panyang, nga naay katungod ang tanang bata pagkab-ot og edukasyon aron makasubay kitang tanan sa “Tuwid na Daan” kay anaa kuno sa mga bata ang kaugmaon sa nasod! Kayamat god! Sultihan ta lang ka, Day Panyang, nga adtong ming-abot silas Mrs. Cabatingan sa ato sa Gairan kay nangindyeksiyon sa mga bata didto, puwerte gyod nakong hiubosa, Day Panyang, uy. Igo lang nilang gitimbang si Inday Sinsin nga mora bag baboy nga ihawonon sa pista pero wa dayonag palit kay resikado kaayo tungod sa balhibo. Ah, wa man gani nako sukta ang hinampak nga Mrs. Cabatingan sa iyang giutang nga sikwa kay maikog lagi ko kay miingon man siya nga igo-igo ra man pod kuno ilang suweldo kay boluntaryo ra baya sila ug gamay ra kaayog onoraryum. Mao to nga gilimot-limotan lang nako iyang utang, unya sa iyang gibuhat... sus, nakahilak ko, Day Panyang, sa akong kahiubos, uy...

Sama sa gipaabot sa tanan, wala makaeskuyla si Inday Sinsin. Ang igpapalit unta og gamit sa eskuylahan, gipalit na lang ni Lola Maria og nindot kaayong halwa nga gipa-costumized pa niya sa Chremjem Metal Craft. Sulod sa daghang katuigan, ang halwa nahimong gamayng kalibotan ni Inday Sinsin ug gituohan sa taga Gairan nga sulod ning maong halwa matibuok, mahingkod ug matunaw ang unsa man nga pangandoy ni Lola Maria sa pinangga niyang apo. Wala gyod baya untay plano si Lola Maria nga tangkalon ang bata. Apan nahadlok siya nga moabot unya ang panahon nga hingpit na gyong makalupad ang bata ug maabot kini sa ubang baryo ug matiradoran unya hinuon sa pilyong kabataan.

Sa pagpangga sa tiguwang, mihingkod sa iyang pagka tamsi si Inday Sinsin ug walay adlaw nga di siya duawon sa mga batang silingan aron dad-an og mga bunga sa laaw nga mga kahoy. Nahimo siyang higala sa tanan. Sukad-masukad, wala pay tamsi nga sama kanindot ni Inday Sinsin. Kon may makadayeg kaniya, motinamsi siyag lupad nga mangabat-kabat sa rehas sa halwa ug mowitwit sa kahimuot ug mosamot kanindot ang iyang pulang balhibo sa dughan.

Sa pagpanglabay sa mga adlaw, ang demalas sa Gairan morag epidemya nga milikos sa tanan niining utlanan: ang baybayon nahimong tapokanan sa nangadugta nga gapnod nga hinay-hinayng natigom matag ting-unos sa Agosto; gamayng bawod lang dali ra kaayong matikwang ang ilang sakayan; gamayng daob lang sa nataran dali ra kaayong mokatay sa bungbong sa kabalayan ug mahimo na dayong dakong sunog; bisan ang mga mananggiti mahadlok na ganing mosaka sa ilang sanggotan kay daghan na man ang nangahulog— tanan— tanang demalas ug kasakit nahimong ordinaryo na lang kanamong tanan. Kon dili mi mangitag sulbad sa dakong suliran, lagmit nga ang Gairan mahimong usa ka dapit nga hinikalimtan. Sa dihang buot na gyod unta ming mamiya sa pinangga namong dapit, nakahunahuna mi nga idiga na namo ang gituohang nakaingon niining tanan aron luwason ang dakong baliw nga nahitabo sa baryo...

PISTA sa Gairan adtong maong adlaw— ang adlaw sa mga adlaw diin ang tanan angay unta nga magmaya. Apan nasayod ang tanan nga ang maong adlaw maoy kapildehan sa among garbo nga amo untang gipatunhay sa daghang katuigan.

Ang huros sa hangin adtong adlawa daw nagsabwag og dapaw sa kasubo nga mitadlas sa lawod; ang nag-aliwaros nga hangin misulod sa dakong bukana... sa hunasan... sa mga dahon sa katunggan nga nakig-ambit sa bakikaw nga kahilom. Bisan ang bidlisiw sa Adlaw natakdan sa nag-umidong kaguol kay bugnaw ang hinikapan niini sa among mga panit. Ug ang kabuntagon wa gani managad sa nagtungok nga ferris wheel sa plasa sa baryo. Blangko sab ang mga mata sa kabataan bisan sa sorbetero nga miagi sa ilang atubangan. Bisan ang mga baboy nga gipang-ihaw sa maong adlaw walay pagsuki sa mga matansero ug nagpatulo lang sa ilang dugo nga mora bag halad sa dakong sakripisyo sa kakaraanan.

Unya kalit lang gikuyawan ang kabuntagon dihang didto sa peryahan, gisikaran sa madyikero ang iyang sagabay nga iro kay imbes mopakita ang mananap sa abilidad sa pagka tinudloan igo lang kining miuwang. Sa kapungot ug kauwaw sa madyikero, iyang gipangita ang iyang baston aron unta pusposan ang mananap ug ihatag ang patayng lawas sa pinangga niyang hayop ngadto sa mga palahubog. Apan sa iyang paglingi, misutoy na kinig dagan tipon ngadto sa ubang iro sa kadalanan aron mahimong kabahin sa tinuod nga kagawasan.

Karon mao na ang gitakdang adlaw nga buhian si Inday Sinsin ngadto sa sibo niyang dapit. Kon siya man gani ang hinungdan ning kinadak-an namong demalas, wala kamiy mahimo kondili papahawaon siya. Karong pistaha na lang ang kataposang tagal ni Padre Segundo. Kon magpatiso kami, dili ug dili na gayod siya momisa ug ang kamandag sa maldisyon molamay ug dili na gayod mabakwi bisan sa unsang pangamuyo ug kini mahimong sala nga panulundon sa kutay sa mga henerasyon. Pugoso si Padre Segundo nga hinginlan si Inday Sinsin kay kon dili, wala nay Santos nga Misa nga pagahimoon, ug ang sala nga panulundon ipahamtang sa tibuok Gairan, ug ang baryo mahimong tinalikdan kay kini dili na man gayod makadungog sa pulong sa Diyos, ug ang kalag sa mga masukihon pagabarbekyuhon sa impiyerno aron masayod ang tanan ning kalibotan unsa ang gahom sa langitnong hustisya. Tungod niini, dili tiaw ang among kalisang. Busa, bisan supak man sa among kabubut-on, napugos kami pagyukbo sa kabubut-on ni Padre Segundo ug nangayo kaniyag pasaylo sa tanan namong kasal-anan lakip na ang among mga pamalikas alang sa iyang kalaglagan; ug unta mabatnan namo ang grasya nga giandam alang sa uska tinuod nga Kristohanon.

Naiway ang tapok sa mga tawo paghatag og luna kang Lola Maria nga nagbitbit sa halwa ni Inday Sinsin. Ning tungora, niwang na ang batang tamsi nga morag ang iyang kinatibuk-an igo na lang gihingpit sa nag-uphag niyang balhibo— klaro nga mibiya siya sa kaon ning minglabayng mga adlaw. Wala na sab ang naandang kapula sa iyang dughan. Mora siyag hulagway lang sa pulong sa usa ka saksi nga bakakon. Kun dibuho ba kaha sa usa ka nagduka nga pintor.

Hugot kaayo ang nawong ni Lola Maria. Tataw nga supak sa iyang kabubut-on ang iyang pagahimoon. Apan dili namo buot nga magpadayon ang demalas. Tinuod nga dakong kaulawon ang pagpaubos sa garbo— ang garbo nga lumadnon sa usa ka Gairanon— ang garbo nga sama kaabunda sa among hunasan— ang garbo nga daw bulawan nga hiniposan. Apan ang tanan nagkahiusa tungod ug alang sa pagluwas sa tibuok baryo.

Miaringkil ang halwa dihang gibuksan ni Lola Maria. Si Inday Sinsin mikapakapa ug milupad ug mitilaw sa bag-o niyang kagawasan. Milupad ug milupad pa si Inday Sinsin lapaw sa tag-as nga kalubihan, lapaw sa nag-alintabo nga kahinugon sa mga baryohanon, ug siya misuot sa nipis nga hangin paingon sa dapit nga siya lang ang nasayod. Ang hagashas sa hilang niyang mga pako nag-anam kalayo hangtod nga giilog na lang kini sa bagting sa lingganay sa kapilya ug sa pigit nga tingog sa mga kantora nga nagdayeg sa kahalangdon sa Labawng Makagagahom. Ug nadungog namo ang tawag ni Padre Segundo nga nanapit sa mga makasasala pagdawat sa Santos nga Misa. Dihay mga pagbati sa among dughan nga nagpangitag hilwas nga pulong— mga pulong nga di ikabungat kay walay tataw nga dagway. Sulod sa among kasingkasing, giampo namo nga si Inday Sinsin buligan sa kapalaran ug magmalipayon sa iyang bag-ong kalibotan.

Nianang pagkahapon, may nag-ingon nga milusad kuno si Lola Maria sa hunasan ug misulod sa usa ka basiyo sa dakong umang ug nawala.

Pila pa ka tuig ang minglabay, may nag-ingon nga kana kunong anay nga magbakya duol sa dakong sambag sa Cantecson ug mangabat sa mangaging higabhian mao kuno si Lola Maria nga nag-aliwaros pagpangita kang Inday Sinsin. Ug kana kunong pari nga walay ulo nga giingong mosuroy sa tibuok baryo kon taliabot na ang pista mao kuno si anhing Padre Segundo kay buot gihapong momisa bisan natigbak na ang kanahan kay naputol ang ulo nga naigo sa usa ka plego nga sin adtong bagyong Ruping. Apan ang tanang estorya walay klaro ug lisod kapamatud-an.

Paglabay sa daghan pang katuigan, daghan na ang nausab sa baryo. Patay na si Paran kay napaakan og sigwawo didtos Bitngil. Taudtaod na pod nga nabuang si Terbo kay unsaon nga ila man gong kaliwat. Ang kanhing Pauling nahimo na rong Pauling Pangag. Gihugunhugon pod nga himoon nang lungsod ang Gairan kay may gipalabang na man kunong resolusyon didtos Kongreso bahin ini si Kongresista Salimbangon ug gisuportahan pod ni Kapitan Masong. Apan dili kami interesado niining maong kalamboan. Hangtod karong panahona, tin-aw pa kaayo sa among dughan ang pagbati sa nawad-an ug nahikawan.

Sama sa naandan, kaming mga taga Gairan maglantugi lang gihapon sa bisan unsang butang sama pananglit sa konsepto sa relihiyon ug sa distansiya sa mga bituon— gawas lang sa mito ni Inday Sinsin. Nahibawo kami nga hangtod may bata pang buot maminaw sa sugilanon sa batang tamsi, ang kaasoyan padayong igasugid lagbas sa katuigan.

(KATAPOSAN)

Basaha usab:

Palanca 1st Prize: Tubod

Palanca 3rd Prize: Padre Botox