Ni OMAR KHALID

Apan taliwa sa iyang kasayon, milampos kaayo

ang magbabalak ug ang buot niyang ipadayag

klarong ikasuwat lang gyod niining

paagiha ug wala nay lain pang matang sa

diskurso alang niini.

LAING tuig-tingtapos na usab alang sa atong seksiyon nga Young Blood Writer. Ug sama sa nahimo nang tradisyon, laing tinun-an na usab ang atong ipahiluna isip gradwado niining bansayanan.

Ubay-ubayng batan-on ang minglabok niining tuiga. Nagpasabot nga bisan sa nagkausab nga dagan sa panahon, ang pagpanikpaw og pulong usa lang gihapon ka balido nga bokasyon. Daghan man god ang nagtuo nga ang pagsawo sa kaakohan sa katitikan dili na mahinungdanon taliwa sa kalibotang nanudnod sa tigi sa komersiyo diin ang tawo ginaisip lamang nga instrumento sa produksiyon sa paninapi.

Kining tanang panaghap makita nga dili tinuod kon ang atong basehan mao ang kadaghan sa tampo sa YBW. Gani, mas pa kining milambayong nga mora bag usa ka tanom nga nahatisok sa tabunok nga yuta. Ug makita sa ilang agi, nga sila mao ang kaugmaon sa Katitikang Bisdak. Niini, dili na ikabalaka ang umaabot kay may mga anak sa dagang nga hugot og isog. Kon moingon tag masaaron, sa sugal pa, daog nang katunga ining sultadaha. Labihan ang dayak sa ilang mga mugna, ang ilang mga tayada maingon sa makakuyap nga kainit sa udtong tutok.

Human sa taas-taas nga pag-utingkay-buliskay sa ilang mga mugna ginamit ang lainlaing ayagan sa katitikan, ang kapangulohan sa Bisaya mipakanaog ra gayod sa hukom. Ang gibasehan sa paghuwes mao ang mosunod: kahanas sa katitikanong mga himan, kabalido sa mga isyu nga gisulat, kakugi sa pagpalambo sa kahanas, abilidad sa pagpaabante sa katitikanong tradisyon, paggangkap ug pag-angkon sa pinulongan.

Ang atong gradwado ning tuiga mao ang tagsulat sa sugilanon nga “Kuwarto” (Bisaya, Hunyo 26, 2013). Usa kini ka sugilanon nga inantigo sa iyang estruktura. Gani, wala gyod tay makita nga pagpakaaron ingon sa pagpadagan sa tagsulat. Ang sugilanon maingon nga gisugid lang sa labihang kayano nga paagi ug labihan kasinsero. Ug mao niy numero unong birtud sa angay higugmaon nga sugilanon. Nagkinahanglan tag sugilanon nga higustohan dayon nato sa pagsugod pa lang sa iyang naratibo. Matikdi kining una niyang mga linya:

Gipukaw ko sa kusog ug way undang nga hutoy nga gagikan sa pikas kuwarto. Kalit naputol akong damgo. Gaduka pa ang kabuntagon. Mao pay pagpanghuy-ab ug pagpanghiwid sa buhing mga butang nga naa sa palibot…

Niining nag-unang upat ka pangunahang linya sa sugilanon, unsa may atong nahagpat isip magbabasa? Una, makita nato ang kahimtang sa persona sa tag-asoy nga si Insoy (natulog siya apan nakamata) ug ang daydayan sa panagsungi sa sugilanon (ang hutoy gikan sa pikas kuwarto). Ikaduha, maklaro kaayo nato nga wala ikahimuot sa karakter ang maong hutoy. Apan kini, klaro nga inantigo sab kaayo. Giunsa? Iya kining gipasangil sa nagduka nga kabuntagon. Naa ba goy kabuntagon nga magduka? Natural wala, makaingon ta. Apan matataw nga mao kini ang gibatyag ni Insoy ngalang tag-asoy (kay siya man ang punto de bista sa kasugiran).

Peripheral ang tag-asoy niining estoryaha. Sa tinamban nga pagkasulti, siya ang nag-asoy pero dili siya ang bida kondili ang iyang lolo. Aron pagwala sa hilas sa sentimentalidad, dili ang apohan ang nagsulti sa iyang sugilanon kondili ang apo. Ug makanunayon kaayo ang tag-asoy sa iyang tono o rehistro sa pinulongan, laing maayong birtud.

Ang apo nga tag-asoy, sama sa ubang mga paryente sa tigulang ning maong sugilanon, walay pakabana sa kahimtang sa ilang apohan. Ang pag-atiman sa tiguwang mora lang bag usa ka obligasyon nga di kalikayan. Silang tanan kuwang sa gugma niya, walay buot makig-estorya, walay buot maminaw sa iyang mga manya. Mora ba siyag usa ka tawo nga natapos na ang kapuslanan sa kalibotan ug sa iyang pamilya.

Dili ikapanghimakak nga madutlan ang magbabasa sa trahedya sa tigulang. Human sa iyang paghatag og kuwarta sa iyang mga apo, sa iyang mga maymay… ang tanan mahulog lang diay sa wala! Haskang paita kinabuhia.

Ug aron dili mahimong melodrama ang estorya, inantigong gitun-an sa tagsulat ang karakter sa apohan. Duna pod siyay batasan nga lisod ikasabot: arogante, daling masuko, ing-ingan. Aw, ambot lang kon tinuod ba ni sa tanang tiguwang. Apan gipakita sa tagsulat nga ang pagka tiguwang maoy pagkausab sa tanan. Ug ang pagdawat niini sa kabanayan ug katilingban maoy laing matang sa pagtahod ngadto sa usa nga edaran. Ug nga inig-abot sa tawo niining maong edad nagkinahanglan siyag laing matang sa pagsabot. Nagkinahanglan siyag dunggan nga maminaw niya. Nga ang iyang tiniguwang nga batasan dili ug dili gayod makapapha sa iyang kamaayong tawo sa kanhiay.

Kining maong sugilanon nakapahinumdom nako kausa nga miadto kog usa ka opisina sa gobyerno diin gisermonan intawon ang tiguwang nga kliyente niadtong kawani nga naghupo luyo sa bildo nga bentana nga mora bag siya ang nagpakaon sa maong tiguwang. “Nganong di man ka makasunod, Lolo, sa simpleng patakaran? Tan-awa, nausik na lang nuon ang form kay sayop man ni imong gisulat. Sa sunod, pagpakuyog pod sa imong apo, uy, aron di ta malangay. Ugma na lang balik og linya kay alas singko na.”

Miingon intawon ang tiguwang nga hatagan na lang siyag espesyal nga pagtagad kay gikan pa intawon siya sa halayong probinsiya ug dili pod makakuyog ang iyang apo kay kining pamasahe lagi. Apan gitubag siya sa gamayng karatula nga nag-ingon nga serado na ang opisina. Nakahilak ang tiguwang sa pakyas nga serbisyo sa gobyerno. Kadtong maong kawani nga bagag meyk-ap wa gani mangutana kon unsa kadako ang natampo sa tiguwang niyang kliyente sa kalamboan sa nasod. Sa akong pakighinabi niya, miingon siya nga mianhi siya sa dakbayan kay buot siyang mokuha og mahinungdanong papel kay may problema man kuno iyang pensiyon. Kuwarenta ka tuig kuno siyang kaminero sa ilang lungsod. Hesus nga balaan! Kuwarenta ka tuig siyang gipahimuslan sa katawhan paglimpiyo sa ilang mga kanal ug basura, apan mao niy gibawos kaniya?!

Usahay lagi, malimot ta sa saktong pagtahod sa mga tiguwang. Dili lang kutob sa balaod unta ba. Manghinaot na lang ko nga kadtong maong kawani makonsensiya, sama niining duha ka kataposang linya sa sugilanon nga “Kuwarto”:

Apan igo lang kong nagligid-ligid sa katre, daw di mahimutang. Nanapot sa akong sinina ug panit ang baho sa kuwartong Lolo.

Mahimo nga ang mga opisina sa gobyerno mao ang “kuwarto ni Lolo”. Mahimo nga “kuwarto ni Lolo” usab kanang bus nga imong gisakyan karon. O kaha, “kuwarto ni Lolo” kanang gilingkoran nimo sa usa ka kan-anan. Mahimo sab nga “kuwarto ni Lolo” kanang pipila ka sensilyo sa imong bolsa alang sa gigutom nga tiguwang sa eskina.

Daghan ang mga “kuwarto ni Lolo”. Ug nagpaabot lang ni niadtong mga tawo nga buot mosulod sa maong mga kuwarto aron makig-ambit sa kasakit sa usa ka tiguwang.

Ang nindot nga sugilanon makaaghat nato paghinumdom sa atong susamang kasinatian. Busa pasayloa ang gamayng pasimang.

Kon magpalayo ta sa emosyon sa sugilanon, matataw nga misakat sa teknikal nga rekisitos ang “Kuwarto”. Yano kini sa unang tan-aw apan klaro nga abante kini sa iyang paagi ug dili pinasibo sa kaarang hulmahan ang porma. Dili nimo matag-an ang iyang kataposan. Ug ang kataposan nag-abli og mas halapad nga diskusyon, makahagit sa katakos sa magbabasa pagpangita sa kinal-angan sa iyang mga linya.

Maingon nga bakyanong migamit ang tagsulat niining iyang panugilanon sa mga elemento sa modernong pamalak sama sa pagpangita sa pihong mga sitwasyon pagpulog sa piho nga emosyon. Sa mga lawak-saringan, gitawag kinig obhetibo korelatibo isip batakang sukaranan sa Bag-ong Kritisismo ni T.S. Eliot ug kaubanang makimoderno. Matandi kining “Kuwarto” sa sugilanon ni Noel Tuazon nga “Duhiraw”. Puparehas ang pika niining maong mga sugilanon. Parehas ning duha ka magsusulat nga pamalak ang pangpang nga gisubayan sa ilang panugilanon.

Ang atong gradwado karon dili lang kay sa sugilanon namuntos kondili sa balak usab. Gani, ang iyang sensibilidad mas haduol man sa pamalak kaysa panugilanon.

Kulungo ray di matandog sa balak nga “Patayng Bituon”. Hinuon, tipikal ang atake niining balaka. Apan makaingon ta nga edukado siya sa pamalak ug nakasabot sa hustong hagsa sa emosyon. Suheto ang magbabalak sa “Patayng Bituon” sa tradisyon sa pananghaga diin pakumahon ang mga linya sa ang-ang sa literal ug adto gimaw sa pungkay sa metaporikal (from literal to the metaphorical).

Kalma ra ang tikang niini. Morag di nimo mamatikdan ang bomba nga gitanom sa kataposang bungat. Nagsulti ra kini sa usa ka kasinatian diin ang persona nakabasa nga kanang sigyab sa bituon nga atong nakita salin na lang diay sa iyang paglungtad:

Nagpadayag nako

ang usa ka basahon

nga ang makita natong mga bituon

salin na lang diay

sa iyang kahayag, dugay na

nga nahanaw ug wala na

dihang tungora.

O, di ba? Maayo kaayo niyang pagkaestablisar ang literal nga huyad niining mga linyaha. Di ka mangita og kahulogan niining linyaha kay kini bungat man lang sa ordinaryong gamit sa pinulongan. Gani, wala pa kitay makita dinhi nga poetic vision. Dili sab ni bag-o kay kitang tanan nasayod niini dugay na. Busa, ang kasinatian niining maong literal nga kahiamgo dili gani bag-o. Nagsulti lang ni og usa ka kamatuoran isip gatilyo sa balak. Apan ania ang ikaduhang estropa:

Mao tingali

nga bisan hagbay ra kang milakaw,

sa kanunay, ako gihapong malantaw

ang imong panagway.

Mahakatawa ka sa kaigmat sa magbabalak. Usa lang diay ka dakong paon ang unang estropa aron inig-abot nimo sa ikaduha, mawad-an ka sa umoy. Di na lang nako hisgotan dinhi unsay nahitabo sa bituon sa ikaduhang estropa. Apan kadtong nahibawo sa gahom sa paralelismo tataw nga morag engkanto nga gigitik. Ang balak mowiwi sa atong galamhan aron nudnoron ta sa tanghaga sa kamingaw.

Kon dili pa lang igmat ang magbabalak, lagmit nahitumpawak siya sa kauran (cliché) na niining temaha. Pila na ba ka balak ang nasulat bahin sa mga bituon? Diha na kadtoy kang Ranudo ug kinsa pa kadtong uban. Pila na ba ka binuhat ang gipanag-ing sa bituon diha sa mga balak? Apan panagsa ra tang makabasa og balak bahin sa bituon nga gisalikway o kaha gipatipas ang tipikal ug romantiko niining kahulogan.

Apan ayaw kaayo kakurat kay sayon ra ang teknik ning balaka. Apan taliwa sa iyang kasayon, milampos kaayo ang magbabalak ug ang buot niyang ipadayag klarong ikasuwat lang gyod niining paagiha ug wala nay lain pang matang sa diskurso alang niini. Dinhi, makaingon ta nga balak gyod ni ug dili lang yamyam sa bag-ong nalisoan. Puyde sab gani tang maghimo og atoa. Pananglit sa dagat. Sa hangin. Sa bungtod. Apan nanundog na ta niya.

Busa…

Sama nila ni Cirilo Lacuna, Vera Naome Flores, Elaine Grace Lape, Kevin Lagunda, Jona Bering, Romeo Nicolas Bonsocan, Donzkie Aton, Raul Figues, Ioannes Arong… ang napili karong tuiga pagaisipon na usab nga propesyonal nga magsusulat sa Bisaya.

Dakong garbo sa kapangulohan ang pagtuboy kang Gratian Paul R. Tidor sa Dakbayan sa Dipolog isip “Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat sa Bisaya sa Tuig 2013”. —

Basaha usab:

Young Blood Writer 

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2010

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2011

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2012