| 
  • If you are citizen of an European Union member nation, you may not use this service unless you are at least 16 years old.

  • You already know Dokkio is an AI-powered assistant to organize & manage your digital files & messages. Very soon, Dokkio will support Outlook as well as One Drive. Check it out today!

View
 

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2012

Page history last edited by Edgar S. Godin 10 years, 6 months ago

Ni OMAR KHALID

 

Dili ko buot motandog sa matag powetika sa matag magsusulat. Ang klaro nako mao nga kinahanglan nga ang tanan mo-progress gayod sa ilang matag powetika aron mahuswa kita sa katitikanong pagka piyasot.

 

MATAG tuig, kaming mga sakop sa kapangulohan magsagubang og lisod nga tahas nga mora bag giluros sa kahadlok o silot kon pananglit, sa usa ka dakong kabalingag, masayop. Sa among pagpakanaog og hukom, ingon sa kami ang gihukman.

 

Sa among atubangan mao ang blangkong panid sa kasaysayan sa umaabot. Maong ang pilion takos nga moatubang sa kasaysayan sa Katitikang Bisaya isip piniling tigdala sa kahayag.

 

Pipila ka semana ang minglabay, samtang nagyunyon pa ang tigmo kinsa ang takos nga ituboy sa dungog, nabagtan ko ang sinulat ni Tina Cane nga “The Raw and the Cooked: Robert Lowell and the Beats”. Gihisgotan ni Cane kadtong pagdawat ni Lowell sa National Book Award ug mismo ang pamalak ni Lowell. Si Lowell nag-ingon, segun sa gikutlo ni Cane, nga ang pamalak kuno sa Amerika sa 1960 nabahin sa duruha: ang luto ug ang hilaw.

 

Ang luto kuno, “was marvelously expert and remote… constructed as a sort of mechanical or cat-nip mouse for graduate seminars”. Ug ang nag-unang kosinero niini mao sila si Donald Hall ug Louis Simpson.

 

Ang hilaw, sa laing bahin, mao kadtong pamalak nga “jerry-built and forensically deadly… often like an unscored libretto by some bearded but vegetarian Castro”. Ug wa nay lain, kadtong mga beat poet na ang iyang gipasabot sama nilang Gregory Corso, Lawrence Ferlinghetti, ug sa popular nga Allen Ginsberg.

 

Kining maong pamahayag ni Lowell nahimong kainit sa buot sa pipila ka magbabalak nga wala mahimuot niining paglabel kanila. Aw, kinsa man lagiy buot tawgog hilaw?

 

Napulog pito ka tuig human sa notoryos nga proklamasyon ni Lowell, nagkakuyog og bantawan sila si Lowell, Ginsberg, ug Corso sa St. Mark-in-the-Bowery sa New York alang sa usa ka basabalak. Gipatapsingan ni Corso si Lowell sa iyang balak ug unya wa pa matagbaw, miingon: “You treat us like a classroom!” Mipatunga dayon ang bungoton nga Ginsberg ug mibiya si Corso nga giabyan sa iyang asawa ug anak. Apan ang maong insidente wala makapahunong sa tradisyon sa ilang pamalak. Hinunoa, natandog sila niadto ug padayon nga namugsay sa unahan.

 

Nahisgotan ko lang ni tungod kay sa katitikang Bisaya, uso sab kaayo ang pagbutang og label sa mga magsusulat: tadhan, kuyabog; agila, tamsi; highblood ug youngblood ug uban pa. Wala koy problema niini kon kini maoy dalan aron matay-og ang serado nga mga sistema ug mabutang sa lamesa ang bag-ong mga canon sa panulat. Kay kon ikaw nga tadhan nalupig na hinuon sa abilidad sa kuyabog ingnon tang pu’nga, ang natural nimong reaksiyon mao ang pagsusi sa kaugalingong powetika kon kini nakasakat pa ba sa panginahanglan sa panahon; balido pa ba ang mga argumento nimo sa panuwat. Ug sa laing bahin, ikaw nga tamsi, uban ang daw walay pagkahupas nga enerhiya sa kabatan-on, nagtuo na lang nga imo ang kalibotan— persepsiyon kini nga makahubog kay klarong mas lig-on ang tawo nga milingi sa bulawanong kagahapon. Apan lagi, kon kini lang ang paagi aron maugkat nato ang uyokan sa atong katakos aron mas mapuslanon pa ang panulat isip kabahin sa intelektuwal nga paningkamot sa sibilisasyon, nan, ipadayon nato ang lantugi! Pasagdan ta nga mabuhi ang mga paksiyon sa usa ka sibilisadong coexistence.

 

Dili ko buot motandog sa matag powetika sa matag magsusulat. Ang klaro nako mao nga kinahanglan nga ang tanan mo-progress gayod sa ilang matag powetika aron mahuswa kita sa katitikanong pagka piyasot. Dinhing bahina tingali nga nakabentaha ang mga batan-on. Dili ikalalis ang nagdabadaba nilang mga paningkamot.

 

Wa ko magkinahanglan og magsusugilanon o magbabalak nga makapabalintong sa akong kalibotan. Igo na nga mokurog ko sa kalisang ug kahimuot sa akong pagka tawhanon. Gusto kog sinulat nga suod sa kinabuhi o sinulat nga mahinungdanon sa kinabuhi, pamilyar, may ambition of grandeur pero nagpasalipod sa kayano ug giduot sa magsusulat ngadto sa kinatas-an niining paagi sa pagkasulat. Ang ideya, ideya lamang hangtod nga kini ikasulat sa hustong paagi.

 

Tungod niini, dili ko buot mangita og sayop sa napiling “Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat sa Bisaya sa Tuig 2012”. Pasagdan ko na lang nga ang mga diskusyon namo magpabiling pribado. Ila karong adlaw. Mas ganahan ko karong modayeg kaysa mosaway (isip pasimang sa Bag-ong Kritisismo nilang Crowe ug Brooks nga nagtinguha pagsalikway sa panahom sa magbabasa kay maoy gipasulabi ang paglambiyong sa estruktura ug kahulogan). Sa kadaghang higayon, napamatud-an nako ang kaepektibo sa paghapuhap kaysa pagkusnit. Matag magsusulat may iyang gubat nga giatubang. Ang ikasulti ko lang nga ang napili karong tuiga tataw nga nagpadugo sa ilang kaugatan aron lang makab-ot ang kinatas-ang hunat sa arte nga buot nilang kab-oton.

 

Ang atong young blood writer series maoy tigpataliwala niining maong mga batan-on kang kansang katakos naghingapin. Benyu kini sa pagtuon ug pag-eksperimento. Naa koy pagpihig sa mga YBW tungod sa kapresko sa ilang mga sinulat. Hagit ang pag-edit sa ilang mga sinulat nga nagtuwad-tuali ang kahan-ayan. Pero bisan pa niini, nagasulat sila sa mga mitna nga hupong sa pagbati sa kasamtangang panahon. Klarong nangita sila sa kontemporaryong literary idiom isip paglutas sa ilang kaugalingon gikan sa tradisyonal nga panulat. Sa pamalak, buot silang mogawas sa pako sa kinaraan (post-Padriga?). Sa panugilanon, buot silang mobiya sa pako ni Navarra (post-Navarra?). Tungod niini, makaingon ko nga ang mga batan-on tingali ang nakahup-ak sa gisishan nang canon sa panulat nga Bisdak.

 

Kon unsay molabay ug matawag nga katitikan, kini mopasar sa panilaw di lang sa mga editor o akademiya o sa mga panelista sa lainlaing pasinati kondili sa katawhan usab kinsa maoy tinuod nga tag-iya sa mga bahandi sa kultura. Karon mao ang kasaysayan ugma damlag.

 

Kinaunhan Sa Kasaysayan sa YBW

 

HUMAN sa pagtimbang-timbang sa mga punto ug pagpakupos sa listahan, migawas nga duha ka young blood writer ang nahagpat sa kapangulohan nga ituboy isip gradwado. Kinaunhan kini sa tradisyon. Sila mao si Raul M. Figues ug Ioannes Arong.

 

Kon moingon tag kamakanunayon sa kalidad sa ilang mga obra, pasado sila niini.

 

Unahon ta pagbatbat ang kalaki ni Ioannes Arong:

 

Ang iyang pamalak namugnit lang og pulong sa kadalanan. Ang hinagtok sa paggamit niya sa lengguwahe morag madungog ra nato sa palibot. Gani, pamilyar kaayo nato ang mga kasinatian sa iyang balak. Inantigo sab ang pagdapat niya sa mga metapora ug halos walay sami ang korte sa iyang paradoks. Partikular natong kahisgotan dinhi ang iyang balak nga “kon nganong dili kataw-anan kadtong false tsunami alarm” (Bisaya, Abril 4, 2012).

 

Duha ka managhigugmaay ang nanuroy sa Dalan Colon ug nahiatol nga dunay nagpakatap og practical jokes. Duna kunoy tsunami nga nagpadulong. Pero lagi, kon manimahong gugma ang hangin, bisan pag unsa nga hudlat sa kalibotan, kinsay modagan? Mao nga: nagkataw-anay lang ta adto / nangaon og tempura sa daplin / dihang kalit miulbo // ang kaguliyang. mipadulong / sa atong nahimutangan.

 

Haskang nindota sa gugma lagi. Andam ning mopukan og kahadlok, kabalaka sa umaabot, mas bulokon ang kalibotan— usa ka romantikong nosyon sa kanindot sa kinabuhi. Labing menos, mao ni ang mabanabana nato didto sa hunahuna sa persona sa balak. Kay kinsay dili? Kauban mo karon ang katipik sa imong kalibotan. Bisan pag pila ka tsumani dihang modasmag, kataw-an mo lang kana. Kana lagi kon wagas ang gugma. Apan sa dakong kasubo, mao ni ang nahitabo: apan milugnot ka ug mikuyog nila / duyog sa mga bosina sa mga sakyanang nagkalandrakas ang dagan / mga tiil nga nangaykay og kaluwasan.

 

Mao ni ang dakong trahedya sa gugma kon ang gihigugma taphaw lang sa iyang pagbati. Ug ang nakapait pa gyod kay: wala ka molingi. tingali / wala ka makadungog / sa akong pagsangpit sa imong ngalan, / wala ka makaalinggat sa balik- / balik kong pagsinggit sa imong ngalan.

 

Kon atong ilahi ang kabhang sa naandang kahulogan sa pulong (isip dalan pagbatyag sa balak), maingon nga kining maong balak migamit sa pulong “tempura” isip ekstensiyon sa kahulogan sa “saad sa gugma” o “pagsalig” o unsa pa dihang pagtugyan sa kabalaan sa eros. Maong puwerteng hagtika inig-abot nato ining mosunod nga mga linya: tupad sa natagak mong tuhog sa tempura / nayatak-yatakan akong pangutana: / naunsa diay ta?

 

Kon paundayonan nato ang reader response theory (diin posible tuod nga ang tinuod nga kahulogan atua lamang sa utok sa magbabalak ug lahi ang pinakaan sa magbabasa sa partikular nga teksto), ang tsunami dinhi maoy nagsukod sa gugma unsa kini kaputli. Sa matag relasyon, may mga tsunami nga mohampak. Anhi nato makita kon di ba mahulog ang atong tempura. Ug ang nakadugang sa demalas kon ang gikalisangang delubyo false alarm pa gyod! Mahadlok na man ganig binuang lang nga hudlat, unsa na kaha sa tinuod gyod nga balod sa pagsuway?

 

Laing balak ni Arong nga mimarkag dako mao ang “talan-awon” (Bisaya, Hulyo 18, 2012). Ning maong balak, kontemporaryo gihapon kaayo ang iyang metapora. Gani, gigamit niya ang artistang si Kris Aquino isip ekstensiyon sa “pakyas nga kaminyoon”. Gi-set niya ang mode sa balak niining mga linyaha: kadaghan na mangutana si kris aquino / kon unsa ba gyoy sekreto / malamposong pagpuyo / isip minyo. Dinhi, klarong gipahimuslan sa magbabalak ang nasayran-na-sa-tanan kun much publicized nga estorya sa gugma ni Kris. Si Kris simbolo sa kakompleto, kabantog o bahandi man. Gawas sa usa ka butang (nga maoy maingon tang bola-mano sa balak).

 

Ug busa ang balak mipadayugdog: ako siyang suginlan sa talan-awon / nga nahimong si Papa ug si Mama / nag-atubangay kilid sa tabay / ug sa ilang taliwala / nagtipun-og ang mga bulingon / usa niana ka domingo sa hapon.

 

Tataw nga kining maong balak nagsandig sa panagsumpaki sa duha ka managlahing imahen. Ang kahimtang ni Kris usa ka dakong sukwahi sa talan-awon sa atabay. Ug kining maong panagsumpaki mopakatawa (o kaha, mopahilak) nato kay ang butang nga gipangita ni Kris anaa man lang sa usa ka yanong panagtiayon.

 

Karon, ari kita kang Raul M. Figues:

 

Ang magsusulat maoy tigpamaba sa iyang panahon ug dapit. Gani, mobatyag tag kahibulong nganong ang mga Aleman nga magsusulat sa miaging siglo sama nilang Heinrich Boll ug Gunter Grass labihan mang nakaukob sa mga dugokan sa gera, sa mga estorya labot sa concentration camps, holocaust, ug uban pa. Si Marcel Navarra usab wa makalikay niining maong tawag sa iyang mga sugilanon sa kagutom atol sa dagan-dagan ug sa pansil nga yuta sa Tuyom. Ang mga Latino Amerikanong magsusulat nagtuyok-tuyok ang estorya kalabot sa mga diktador, patuo-tuo, ug sa kasaysayan sa ilang mga pamilya.

 

Karon, unsay sunod nga direksiyon sa kapanulatang Bisdak? Matod ni Editor Godin, balik kuno sa bukid, kalik sa duyanan sa kanhiay, sa sapa, sa banika, sa kamaisan, sa katunggan, sa payag, sa kahumot sa sinugbang buwad, sa laylay sa duyan sa inahan, sa gabii sa tubig-tubig ug tigmo-tigmo. Nahuman na ang mga estorya sa EDSA. Halayo na sab kaayo ang gera. Labaw nang angtad kaayo ang mga tuig sa pagpanakop.

 

Tingali, ang young blood writer nga nakatubag niining maong panginahanglan mao si Raul M. Figues. Ang iyang mga sinulat maoy perpektong pananglitan sa pagpangita niining nawalang kagahapon.

 

Pananglit, sa balak niyang “Tultol” (Bisaya, Enero 11, 2012). Dinhi, ang apo maoy hubad sa karon, ug ang apohan maoy hubad sa kagahapon. Sa balak pa: giduaw sa akong paghibalik / ang bentana sa karaang balay ni Lolo / din-a mistil sukton sa maong dapit / ang hinaguros sa lab-as nga hangin.

 

Ug ang balak nangandak isip manipesto niining kawsa sa pagbalik: daan ko nang gibadlis— pinaagi sa nanghuy-ab / nga bentana— hain ang habig sa duol, / ug hain ang layong dapit / nga wa masinatig mataak…

 

Ang pasimang ining balaka mao nga abi natog ang apohan nagpabilin didto sa sulod sa payag sukad mibiya ang apo (lagmit mao niy idilikong sangpotanan kon di pa lang abtik ang magbabalak). Apan wala, tungod kay: dinha na diay si Lolo sa akong likod / kinsa nangutana sa akong lakaw / (sa dapit nga gihatdan sa pamasin)—

 

Ambot kon matawag bag konsuylo o pikpik sa abaga, suwerte kita kay ang apohang kagahapon may maamumahong pahimangno: sa iyang pagtalikod / gibilin niini / ang pahimangno nga tak-opon ang tamboanan / inigkahuman sa akong buhat / kay labihang nakahampol sa tun-og sa palibot.

 

Maingon nato nga payag ra tuod ang simbolo sa nangagi apan kon “itak-op lang ang tamboanan”, makahatag ra gihapon nig kainit batok sa “tun-og sa palibot”.

 

Sa tinuod lang, ganahan ko sa witik ni Figues niining balaka (ug sa uban pa niyang mga balak) tungod sa pamunto niya nga daw nakig-estorya lang. Daw higala nimo nga dunay isulti nga kahinug-o sa kinabuhi nga abi nimog buot magpatambag pero wa man diay, nagmonologo lang aron mahigawas ang nag-alindasay nga pagbati. Apan tahom kaayo ang paglambiyong ni Figues sa emosyon ug gumaran sa kinabuhi. Maingon tang pu’nga, hupong sa sustansiya ang balak, ug midatom kini kanato di lang sa unod kondili hangtod sa kalag.

 

Susama ra gihapon niini ang inat sa iyang sugilanong “Ang Dumuduong Sa Lakrima” (Bisaya, Nobiyembre 30, 2011). Estorya kini ni Lukas nga buot manginabuhing malinawon. Ug sama sa balak nga “Tultol”, sa payag ra gihapon sangko si Lucas. Dinhi, wa lang molantaw sa bentana si Lukas kondili:

 

Gipalig-on, giilisag dapat ang kinahanglan nang ilisan. Palibot gilinisan— hingilin sa abog, lawalawa; laba sa biyang mga sapot ni Crispin ug Berta; sunog sa mga dahong laya.

 

Usa ka layaw nga hunahuna ang misaliid nako: dili ba kaha ni usa ka pangamuyo pag-ugmad og usa ka bag-ong kahan-ayan? Wala gub-a ni Lukas ang payag, hinunoa, igo lang niyang gipanindotan. Nindot ni nga sugyot. Kana kon hulaman ang Markistang paagi sa pagbasa.

 

Bisan maingon nga usaranhon si Lukas apan makidaiton siya sa mga silingan. Tungod tingali niini, giabusaran ang kaayo ni Lukas nilang Toting-Dako ug ubang silingan.

 

Apan nakuyawan ko sa kataposang parapo sa sugilanon tungod kay walay pasabot si Lukas nga nawala usa ka dag-omong palis.

 

Kita nga magbabasa maoy mosumpay sa sugilanon. Kinahanglan nga balik-balikon natog basa ning sugilanona aron hingpit natong matugkad ang interplay sa teksto ug kahulogan. Sa unsa nga hinungdan nga nawala man si Lukas? Kinsa man gayod kini si Lukas? Kon sublion nimog basa, matubag mo ra ang pangutana.

 

Pahalipay nilang Ionnes Arong ug Raul M. Figues, ang “Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat sa Bisaya sa Tuig 2012”. —

 

Basaha usab:

Young Blood Writer 

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2013

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2011

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2010

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2012 

  

Comments (0)

You don't have permission to comment on this page.