Ni ERIC S.B. LIBRE

Bisaya, Junyo 20, 2018

DAGHANG lugar sa Kabisay-an ug Mindanao (ilabi na sa dagkong siyudad ug lungsod) nga nahimo nang “melting pot” o dapit diin nagkasagol-sagol ang mga lumulupyo nga gikan sa lainlaing bahin sa nasod ug nagkadaiya ang kultura ug pinulongan. Sa ingon niini nga mga dapit, ang mga Bisayâ ug gagamit sa pinulongang Binisayâ natural lang nga maimpluwensiyahan sa sinultihan sa dilì Bisayâ nila nga mga silingan, kauban sa trabaho ug uban pang kasandurot sa matag adlaw. Resulta niini mao nga sa daghang higayon nagtuo sila nga ang ilang gilitok nga mga pulong Binisayâ pa gihapon apan diay sa tinuod Binisayop na.

Sa tinguhà nga mapugngan ang patuyang nga pagkuyanap sa Binisayop nga mahimong mosangpot sa pagkahanaw sa tarong nga Binisayâ, ania ang gamayng pagtukî sa pipila ka Binisayop nga sagad natong ikahibalag.

1. Dilì mao nga paggamit sa “dagsang”

SAYOP: “Gidagsang sa mga pumapalit ang baratong mga baligyà sa tindahan”

HUSTO: “Gidugok (o gitapokan o gipunsisokan) sa mga pumapalit ang baratong mga baligyà sa tindahan”

KATIN-AWAN: Ang pulong nga “dagsang” sa hustong kahulogan ug gamit niini susamag buot ipasabot sa pulong nga “hugpà” o kon sa Iningles pa, “infest”. Sagad nagpasabot o naghulagway kini sa dinaghang pag-abot ug pagkuyanap sa mga dangan o peste ug makadaot sama sa ulod, dulon, droga, krimen, sakit ug susama pang uban. Ang sayop nga paggamit sa maong pulong sama sa gipakità sa atong pananglitan sa ibabaw labing lagmit nga resulta sa nalibog nga pagsagop sa Tinagalog nga “dagsa” (as in “Dinagsa ng mga mamimili ang murang mga paninda ng tindahan”).

2. Asa ka “naa”?

SAYOP: “Naa na ko diri, asa na ka?”

HUSTO: “Nia (o dia) na ko diri, asa na ka?”

KATIN-AWAN: Ang pulong “naa” nagpasabot nga ang gisangpit (butang o tawo) nahimutang sa dapit nga layô sa nagsulti apan ingon og duol ra sa gisultihan. Pananglitan: “Naa si Dodong dinhà sa terminal karon” (sa atò pa, ang nagsulti walâ sa terminal samtang ang gisultihan atua didto).

Sa pikas bahin, ang pulong “nia” nagpasabot nga ang gisangpit nahimutang sa samang dapit sa nagsulti. Pananglitan, “Uy, nia ra man diay sa akong bag ning akong selpon” (sa atò pa, ang selpon naa sa bag nga posibleng gibitbit ra sa nagsulti).

Kalambigit sa mga pulong nga “naa” ug “nia” mao ang pulong nga “tua.” Kining pulonga nagpasabot nga ang gisangpit nahimutang sa dapit nga layô gikan sa nagsulti ug hasta sa gisultihan. Pananglitan, “Tua si Loloy sa Negros” (sa atò pa, ang nagsulti ug ang gisultihan parehong walâ sa Negros).

Apan sagad sa Binisayop, walâ na gamita ang “nia” ug “tua” kondilì ang “naa” na lang pirme sa walay pagtagad kon unsa ang relasyon sa nahimutangan sa nagsulti, sa gisultihan ug sa gisangpit. Mao nga makadungog ta og “naa diri” ug “naa didto” (nga pulos lagi sayop).

3. “Bukog” sa mangga (o ubang prutas)

SAYOP: “Lamî bayâ tamoyan ang bukog sa mangga”

HUSTO: “Lamî bayâ tamoyan ang liso sa mangga”

KATIN-AWAN: Paminaw nakò, resulta lang ni nga klase sa Binisayop sa dilì mao nga pagtakód sa Tinagalog nganhà sa Binisayâ, ilabi na sa mga bag-ong tubò. Sa Tinagalog man god, ang liso ug ang bukog parehas ra nga “buto”. Mao nga naay mga Bisayag kagikan nga nagtuo nga ingon anà ra sab sa Binisayà: ang mangga naay bukog sama ra pod sa isdà nga naay bukog. Haskang paita! Busa, sugod ron timan-i nga ang liso iya sa prutas ug ang bukog iya ra sa isda ug mga mananap, okey?

4. “Hasta” imbes “haska”

SAYOP: “Hasta nakong kuyawa uy!”

HUSTO: “Haska nakong kuyawa uy!”

KATIN-AWAN: Ang pulong “hasta” sa Binisayâ anggid ra sa mga pulong nga “apil” ug “lakip”. Pananglitan: “Gipamatay nila ang tanang tawo sa baryo, hasta na ang mga hayopan.”

Ang “haska” sama ra pod og kahulogan sa mga pulong nga “hilabihan” ug “puwerte.” Mao nga moingon ta nga, “Haskang paita!” ug dilì, “Hastang paita!”

5. “Ugat” kontra “gamot”

SAYOP: “Ibta gyod hasta ang ugat anang sagbot aron dilì dayon moturok og balik”

HUSTO: “Ibta gyod hasta ang gamot anang sagbot aron dilì dayon moturok og balik”

KATIN-AWAN: Lain pa kining pagpakità sa naghingaping impluwensiya sa Tinagalog sa mga Bisayâ labi na ang mga bag-ong tubò. Ang “ugat” sa Binisayâ mao ang agianan sa dugô sulod sa lawas sa tawo o mananap— “veins and arteries” sa Iningles. Sa pikas bahin, ang “ugat” sa Tinagalog mao ang gitawag og “roots” sa Iningles. Pero ang hustong Binisayâ sa “roots” mao ang “gamot”.

6. Sipyat nga gamit sa “sumpa”

SAYOP: “Tungod sa hilabihan niyang kasutil isip anak, gisumpa siya sa iyang ginikanan”

HUSTO: “Tungod sa hilabihan niyang kasutil isip anak, gitunglo (o gimaldisyon) siya sa iyang ginikanan”

KATIN-AWAN: Sa makausa pa, kini nga sayop pagmatuod og usab sa paglighot sa Tinagalog nga pulong dinha sa bokabularyo sa daghang Bisayâ. Hinuon, duna gyoy pulong nga “sumpà” sa Binisayâ apan lahî kinig kahulogan sa samang pulong sa Tinagalog. Ang Binisayang “sumpà” nagkahulogan sa pag-alkontra o pagsagang sa usa ka makadaot nga butang (sama sa hiló) o buhat (sama sa barang). Pananglitan: “Midangop sila sa tambalan aron masumpà ang buyag-buyag sa ilang anak.” Naa poy medyo puparehong pulong Binisayâ nga “panumpà”— nga nagkahulogan og saad o paghurar (sa katungdanan).

Ang nakapalahî pa gyod diay sa Tinagalog ug Binisayâ nga “sumpa” mao nga sa Tinagalog ang duot o stress sa paglitok anaa sa ulahing silabol (sum-PÂ) samtang sa Binisayâ anaa kini sa primerong silabol (SÚM-pà).

7. “Sindi” o “dagkot, siláb, dungkà”

SAYOP: “Sindihi na ang sugâ”

HUSTO: “Dagkoti na ang sugâ”

KATIN-AWAN: Dili Binisayâ ang pulong nga “sindi” kondilì Tinagalog. Ang Binisayâ sa “sindi” mao ang “dagkot”, “siláb” o “dungkà”— depende sa konteksto. Ang “dagkot” sagad gamiton kalambigit sa sugâ, sa abohan o kahâ sa sigarilyo o tabakò. Kon sigarilyo o tabakò ang gihisgotan, mahimo sab gamiton ang “dungkà”. Ang “siláb”, sa pikas bahin, sagad gamiton kalambigit sa dakong daob ug sagad nga daling hiduktan nga mga butang sama sa laya nga kugon o bugang, buhok o balhibo, ubp. Pananglitan: “Silaban ko nang buhok nimo ron.”

8. “Dati” imbes “kanhi”

SAYOP: “Mao nâ ang iyang dati nga uyab”

HUSTO: “Mao nâ ang iyang kanhi nga uyab”

KATIN-AWAN:  Ang “dati” takod sa Tinagalog.

9. Kalibog sa “anhing” ug “kanhing”

KATIN-AWAN: Ang “anhing” maoy pulong panghulagway alang sa usa ka tawo nga mitaliwan o patay na, pananglit, “si anhing Presidente Marcos” (buot ipasabot, si Presidente Marcos nga namatay na). Sa pikas bahin, ang “kanhing” (sinumpay nga “kanhi nga”) naghulagway sa usa ka milabay na nga kahimtang, pananglit, “si kanhing Presidente Noynoy Aquino” (sa ato pa, si Noynoy Aquino nga presidente kaniadto).

10. “Iboto si…”

SAYOP: “Iboto si Pedrito pagka Kapitan”

HUSTO: “Botohi (o botari) si Pedrito pagka Kapitan”

KATIN-AWAN: Takod gihapon sa Tinagalog kanang conjugation nga “iboto”. Ang tarong gyod nga Binisayâ untà mao ang “botohi” o “botari”.

Naa pay daghang Binisayop nga kon ato lang pasagdan seguradong makaguba sa tarong natong Binisaya. Hinaot nga anam-anamon ta ni sa pagtul-id samtang may panahon pa kay sa ako bayang pagmatikod, haskang diyotaya ra gyod tawon sa mga nanagpakabana.—