Sugilanon ni Gumer M. Rafanan

Dakbayan sa Iligan

Nobiyembre 18, 2009

 

DAKO ang pagkausab ni Rico. Di na siya mopalta sa ilang klase sa Grade 6. Nagtuon na siyag tinuod sa ilang leksiyon. Kanunayng kompleto sa assignment ug homework. Pirmeng taas og score sa mga pasulit. Maligo na kada buntag. Magsul-ob og limpiyo, kasagaran tisirt, long pants na ug ipuli-puli ang panit ug gomang sapatos. Kanunay nang hapsay ang hinapay. Ang hinungdan: Si Miss Delia Razon.

 

Sukad sa pag-substitute ni Miss Razon kang Mrs. Sanches nga nag-maternity leave, nausab ang tuyok sa kinabuhi ni Rico. Labihan niyang pagka-crush sa bag-ong magtutudlo. Alang kaniya, si Miss Razon ang kinaguwapahang babaye nga iyang nakita. Cute kini, taas og buhok, mapahiyomon, maayong mamiste, paraygon og sinultihan ug buotan tan-awon. Gusto niya kining makita kanunay. Maghinam-hinam siya. Ug kon makita niya, mobati siyag kakulba. Hapit kada adlaw mao na kadtoy bation niya: kahinam ug kakulba. Busa nakapangutana siya sa iyang kaugalingon: Unsa ba ni? Mao na ba kaha ni? Gugma na ba gyod kaha ni?

 

"Klaro," tubag ni Nestor dihang gipangutana kini ni Rico. Suod nga kaklase ni Rico si Nestor ug susama niyag edad, 14. "Tag-an ko lagi nga na-crush ka kang Ma’m."

 

"Pero mauwaw ko, Nes."

 

"Nganong mauwaw ka man?"

 

"Dako ang kamaguwang niya nako ug maestra pa gyod..."

 

"Sus, edad ra bitawy diperensiya. Mas dako ka pa niya tan-awon ug baby face pa gyod siya. Maymag ikaw ray naingon ana. Nalimot ka na ba nga age does not matter?"

 

Naghunahuna makadiyot si Rico. "Pero ang problema... unsaon ko man pagpahibawo niya sa akong feeling?"

"Sultihan mo siya. Puyde sab lain ang mosulti," daling tubag ni Nestor.

 

Wa mouyon si Rico sa sugyot ni Nestor. Mangita siyag laing paagi. Gusto niyang gikan niya mismo. Kon di siya kasulti, maoy pasultihon niya ang iyang mga lihok.

 

 

Misamot ang gana ni Rico dihang nasuod na niya si Miss Razon. Nagsugod kadto dihang pirme na siyang kakuhag kinatas-ang score sa ilang mga pasulit. Hangtod nga nahimo siyang tig-check sa ilang mga test paper.

 

Usa niana ka buntag dihang nag-ilis na si Rico sa atubangan sa dakong samin, nadunggan niya sila si Papa ug Mama niya nga nag-estorya sa komedor samtang namahaw. Sayo silang nakailis kay sayo silang mag-opisina sa City Hall.

 

"Pa, wa ka bay na-notice sa imong anak?" matod ni Mama niya. " Maayo nang mamostura. May gibirigan na tingali."

 

"Normal man na, Ma" ni Papa niya. "Ako kaniadto, Grade 5 pa nakauyab na."

 

"Sus, mitokar na sab ang dakong hambog... kahilas baya!" ni Mama niya nga daw gibidli.

 

Samtang nagkatawa si Papa niya, giganahang naminaw si Rico. Nalipay. Kinsay di malipay nga dapig man niya ang amahan. Okey diay kon manguyab na siya. Apan makauyab gyod kaha siya nga di man siya kasulti? Maestra niya ang iyang gikaibgan. Maora siyag maglayog og elepante.

 

Sa ilang klase niadtong buntaga, nahimo nilang bisita si Mrs. Lopez, ang ilang prinsipal. Kauban ni Mrs. Lopez ang iyang clerk nga babaye nga maoy nagpatapot sa blackboard, ginamit ang tamtaks, sa pipila ka kinolorang larawan nga sama kadagko sa coupon bond.

 

"Paminaw mog maayo kay niay importanteng pahibawo gikan sa PAWB, ang Protected Area and Wildlife Bureau," sugod ni Miss Razon ngadto sa iyang klase. "Kalabot kini sa proteksiyon sa atong environment."

 

Ug namulong si Mrs. Lopez: "Nasayod na mo kon unsay life, kinabuhi sa Binisaya? Kitang mga tawo may kinabuhi, ang mananap may kinabuhi, ang mga tanom may kinabuhi sab, do you agree?"

 

Way mitubag apan ang tanan nagpakitag kaikag pagpaminaw.

 

"Sa mga mananap," padayon ni Mrs. Lopez, "dunay giingon nga endangered species, kanang mga mananap nga hapit na mapuo, hapit na mawagtang ang liwat, pipila na lang ka buok ang nabilin," ug gitudlo niya ang mga larawan nga gipatapot sa blackboard, "sama sa makita ninyo sa mga larawan."

 

Gitagsa-tagsa pagsuhid sa mga estudyante ang mga larawan sa mga mananap nga may mga ngalang nahisulat: langgam nga black shama, Philippine crocodile, Philippine tarsier, hawksbill turtle, tamaraw, Calamian deer, peacock pheasant ug imperial pigeon.

 

"Kanilang tanan," puno ni Mrs. Lopez, "ang imperial pigeon ang gituohan nga labing peligro nga mapuo na gyod. Kaliwat kana sa salampati apan dagko. Kadaghanan nila abohon nga may puntik nga puti. Kaniadto kuno, daghan sila dinhi sa atong barangay, ang Bungtod sa Tipay ang ilang habitat o puy-anan. Nagnihit na kanang langgama tungod sa mga mamusilay. Kon mahanaw na gyod sila sa dayon, sa larawan na lang unya nato makita. Busa ato kining protektahan. Kamong kabataan dakog ikatabang pagprotektar aron sila mosanay. Balod ang ngalan niana dinhi sa ato ug, matod pa sa report, tagsa na lay makita. Gani, daghang nanag-ingon nga wa na gyod, napuo na."

 

"Naa pa kuno sa Bungtod sa Tipay ingon si Tatay," hunghong ni Nestor ngadto kang Rico. Ang Tatay ni Nestor, si Noy Kanor, ang labing suheto bahin sa mga mananap sa ilang dapit.

 

Ingon sa wa maminaw si Rico kang Nestor. Didto ra ang iyang mga mata kang Miss Razon. Daw nagdamgo nga lurat ang mga mata. Ug dinhay kabalaka nga mikutaw sa iyang hunahuna. Maayo untag ang kaguwapa ni Ma’m Delia di mahisama sa langgam nga balod, di ma-endangered species, di mapuo, di mawagtang.

 

Usa ka dakong kartolina ang gibukhad sa clerk ni Mrs. Lopez atubangan sa mga estudyante. May nasulat sa dagkong letra. Gibasa ni Mrs.Lopez: "All creatures great and small have a place in a great web of life. The wilderness is a perfect web, a perfect ecosystem. A tree bears fruits, drops its seeds. A blue breasted bird picks up food and later fertilizes the forest floor. Berries grow, flowers bloom. It is a great symphony."

 

Makabungol nga kahilom ang mibanos. Ang tanang mata didto mapaod sa gibasa ni Mrs.Lopez.

"Simple lang ang buot ipasabot niini,"padayon ni Mrs.Lopez. "Ang tanang binuhat sa Ginoo, kitang mga tawo, mga mananap, mga tanom ug ubang mga butang dagko ug gagmay, may kapuslanan sa usag usa. Sama sa langgam nga mokaon sa pila ka bunga sa kahoy ug matagak ang liso. Ang hugaw sa langgam maabono o mahimong fertilizer sa yuta nga tuboan sa mga liso. Sa ato pa, nagtinabangay sila, may simponiya, panag-angay o panag-uyon. Kitang tanan usa ra kay nagsumpay ang tinaig pusod. Kay ang kinabuhi sama sa hablon nga gama sa mga lugas-lanot nga mao ang mga linalang. Kon mabugto ang usa ka lugas-lunot, mohuyang ang hablon ug mosunod pagpanghagtos ang ubang lugas-lanot."

 

Laing hunahuna ang mihugpa kang Rico. Kami ni Ma’m Delia may kapuslanan diay sa usag usa. Mga lugas-lanot diay mi. Hinaot unta way mabugto namo.

 

Sa dayon nang recess, namalihog si Miss Razon kang Rico nga tabangan ang clerk pagdala sa mga dad-onon ni Mrs. Lopez ngadto sa opisina niini. Giganahan si Rico, nagtuo nga paborito gyod diay siya ni Miss Razon.

 

Gikan sa opisina ni Mrs. Lopez, mibalik si Rico sa ilang kuwarto basig may isugo pa si Miss Razon. Pagtangka niya sa luyo sa pultahan nga naablig diyotay, nadunggan niya ang mga tingog nila ni Mrs. Lopez ug Miss Razon. Mihunong siya ug naminaw.

 

"Kadaghang nangulitawo nimo, hangtod karon wa ka pa gyoy napili?" tingog ni Mrs. Lopez nga nasagap ni Rico.

 

"Ambot, uy," ni Miss Razon nga mikatawa.

"Unsa ba goy gusto mo sa lalaki?"

"Kanang makaregalo nakog laggam nga balod," ni Miss Razon nga misamot kakusog ang katawa.

"Sus, ning bayhana, lisod-lisoron gyod ang manguyab. Di ka gyod tingali maminyo kay extinct na man nang langgama. Buyno, adto na ko."

Paggawas ni Mrs. Lopez molakaw unta si Rico apan gitawag siya ni Miss Razon.

Misulod si Rico. "Yes, Ma’am?" Ug miduol siya kang Miss Razon nga naglingkod atubangan sa gamayng talad.

"Nahisgotan ka namo ni Mrs. Lopez ganina. Nangutana siya kon kinsay mga kandidato pagka valedictorian karong tuiga. Giingnan ko siya nga kon akoy papilion, usa ka... kon magpadayon ang maayo mong performance... kon di mayabag."

"Unsa man kahay makayabag, Ma’m?" ni Rico nga wa motan-aw kang Miss Razon.

"Unsa pa kondi kanang uyab-uyab."

"Di diay maayo nang uyab-uyab, Ma’m?" ni Rico nga nagsugod pagkuba ang dughan.

"Di maayo kon mabuang ka."

"Puyde na ba diay ko manguyab, Ma’m? Bata pa god ko," ni Rico nga milugos pagkatawa.

"Edad katorse, puyde na kaayo."

 

Miginhawag taas si Rico. Higayon na unta nga sudlan niya ang pultahan nga giablihan ni Miss Razon. Higayon na unta sa pagpakalalaki, sa pagpanamilit sa kabatan-on, sa pagsungasong sa dakong unos nga giatubang niya, sa pagpadayag sa iyang gibati. Apan gidaog siya sa katalaw. Mipasulabi ang iyang kaulaw. Miuk-ok ang iyang dila. Naamang siya!

 

Pagkagabii, nag-alindasay siya sa iyang higdaanan. Gibasol niya ang iyang kaugalingon. Iyang gikapungtan, nganong nawad-an siyag umoy sa atubangan ni Miss Razon? Nganong mitabidhaw siya?

 

Dihay laraw nga nabalay sa iyang hunahuna. Mamisita siyag tarong kang Miss Razon sa balay nga gisak-an niini, balay sa iyaan nga si Nang Saning. Di siya maglangan kay di madugay mobalik na pagtudlo si Mrs. Sanches ug mopauli na si Miss Razon sa ila sa siyudad. Apan kanus-a kaha siya makatigom og kaisog? Aha, nadumdoman niya: Unsa ba goy gusto mo sa lalaki... kanang makaregalo nakog langgam nga balod…

Langgam nga balod! Maoy himoon niyang taytayan ngadto sa kasingkasing ni Miss Razon. Maoy padaygon sa iyang gibati. Tingali tiaw lang kadto ni Miss Razon apan gamiton niyang hinagiban paggahas sa dalan paingon sa iyang tuyo.

Usa ray nahibaw-an ni Rico nga makahatag kaniyag langgam nga balod. Si Noy Kanor, ang tatay ni Nestor. Sa ilang barangay, si Noy Kanor ang nabantog nga mangangayam ug labing hawod nga manglit-ag og langgam.

"Di mosugot ana si Tatay," ni Nestor dihang nagpatabang si Rico paghangyo kang Noy Kanor. "Protected area na god ning atong barangay ug siya ang lider sa Bantay Kalikasan."

"Kinsa ba kahay lain nga makatabang nato?" sukot ni Rico.

"Taymsa, tan-awon kog naa pa ba sa kamalig namo ang lit-ag nga gihipos ni Tatay," matod ni Nestor. "Tabangan tika. Gitudloan ko ni Tatay kaniadto pagpanglit-ag ug nahibawo ko sa puy-anan sa mga balod."

Sabado. Wa mamilok sila si Rico ug Nestor samtang nagpasalipod sa lapad nga dahon sa gabi. Maoy rumbo sa ilang mga mata ang sanga sa banitlong nga gikabyonan sa nanag-alinupong nga mga bunga, nanagsinaw sa kahinog nga sama kadagko sa lumboy. Atua didto ang lit-ag nga gitaod ni Nestor.

Ning tungora way hunong ang pag-agas sa ilang singot. Gumikan kadto sa pag-agi nila sa pangpang pinaagi sa pagkabyon sa mga bagon ug gamot sa dagkong punoan sa kahoy. Suheto si Nestor nga mao kadtoy agianan sa mga mangangayam nga naglikay sa mga sakop ni Tatay niya.

Wa madugay... tsak! Dinhay labtik. May mikapakapa sa nahimutangan sa lit-ag. Langgam nga balod!

Nakalukso si Rico dungan ang pagsinggit. Sangko sa langit ang iyang kalipay. Nahilom siya pagbadlong ni Nestor.

Hapon. Binitbit ang halwa nga gisudlan sa balod, mipaingon si Rico sa ka Nang Saning. Wa mouban si Nestor kay mahadlok mahibaw-an sa tatay niya ang gihimo nila ni Rico. Igo lang niyang gihatag kang Rico ang halwa nga nakit-an niya sa kamalig uban sa lit-ag.

"Wa ra ba si Delia, Dong," matod ni Nang Saning pagpangutana ni Rico. "Mipauli sa ila. Ambot, pamalay-an man kuno."

Sama kakusog sa liti nga mipaka sa atubangan ni Rico ang ulahing mga pulong ni Nang Saning. Mikurog ang iyang kaunoran. Ingon sa mituyok ang kalibotan. Daw napalong ang iyang panan-aw. Gibati niya ang kabug-at sa iyang tiil. Nanlimbasog siya pagtikang. Milakaw, milakaw, ug milakaw nga way tino nga padulngan. Misangko siya sa baybayon. Sa layong gindailan hapit na mosalop ang Adlaw.

Milantaw siya sa layong Bungtod sa Tipay. Gibuksan niya ang halwa. Giduhaan ka kamot niya paghakop ang balod ug giingnan: "Makapauli ka na, Higala," ug gilugakan niya ang paghawid.

Sa tan-aw ni Rico malipayon ang langgam sa paglupad niini. Girumbo ang layong bungtod. Gikaibgan niya ang gawasnong pagkapay sa mga pako. Nagkalayo... nagkalayo apan wa bulagi sa mga mata ni Rico hangtod nga nagkahanap... nagkahanap ug nawala sa iyang panan-aw.

Taas nga pagginhawa ang gibuhian ni Rico. Sa unang higayon, wa niya kapugngi ang paglugmaw sa iyang luha.

Ug mibukot ang kangitngit.

(KATAPOSAN)