| 
  • If you are citizen of an European Union member nation, you may not use this service unless you are at least 16 years old.

  • You already know Dokkio is an AI-powered assistant to organize & manage your digital files & messages. Very soon, Dokkio will support Outlook as well as One Drive. Check it out today!

View
 

Handag: Lima Ka Degrees (16)

Page history last edited by Edgar S. Godin 14 years, 6 months ago

Nobela ni Raul Acas

Agosto 26, 2009

 

(Anib 16)

 

"Kinsa kadtong mahigugma sa hilabihan, samang masilag sa hilabihan."

--Homer, 800 B.C. ‘Odyssey’

 

MIHUNONG makadiyot si Julian sa iyang pagbasa ug nanghupaw.

 

"Mga higala," bug-at ang paningog niini, "giyatak-yatakan ko ang katungod sa pagminyo ug nakig-abyan sa mga tagibanwa, gumikan lang sa usa ka tinguha: nga masumpa nako, sa di pa ko mopahulay, ang tungina nga gitingal sa among kaliwatan, dulot sa trahedya nga midangat kang Diw Alima. Kana ang hinungdan sa gidala-dala kong kahadlok sa maong dalagita."

"Easy lang, Lian," tambag sa manlalaban. "Kinsa goy di mahadlok og tungina? Apan, ayaw kalimot nga ako nay tag-iya sa banika. Hinungdang gisugid mo karon ang tagohala. Sige, padayona. Kay paninguhaon kong katabangan ka."

"Duna kay ikatabang?" sukna sa hamtong nga ingog nakurat.

"Lian, niadtong gabii nga misaka ka sa ba’y, gisungog ko sa gikasaad nako kang Dayling: usa ka ba’y-bakasyonanan, nga adto tukora sa tipik sa banika nga iyang gipili— sa amihanang sidsid niini, daplin sa nagtubod nga tubig sa lasang-lasang; ang dapit nga nasuk-an mo kay nganong among gihawanan ni Bador nga wa una mananghid kanimo," tug-an sa ulitawo, nga nakapasiga sa mga mata sa tambalan. "Sa di ko pa tukoron ang maong ba’y, tabangan una natog sulbad ang tagohala." Si Bador nga niadtong tungora, nagsigeg hungit sa dinurog ubi, miurong, ug samang gitutokan ang iyang uyoan.

"Unsay hinungdan, Lian, sa imong pagdili?"

Miduko si Julian nga nanghupaw pag-usab.

"Dinhing dapita kutloa ang linghod pang kinabuhi ni Diw Alima. Nia ning basahon ang saysay kon unsa ang linugdangang tungina nga gipahamtang ni Benone kun Samrong Thom, bugti sa ikamatay niyang kaguol sa kamatayon sa bugtong niyang apo."

Namugnaw ang kalawasan sa duruhang naminaw. Ugaling, nakasugakod pa ang manlalaban sa pagpadayog sukna kang Julian, gumikan niadtong gipamatbat sa tambalan dili pa lang dugay: ang gugmahanong panultihon ni Homer (Griyegong magbabalak nga buta; natawo 2,800 ka tuig kanhi).

"Unsa man sab ning panultihon sa kabag-ohan, Lian— ‘The more you hate, the more you love’. Mao ba ni ang gitumbok mong pabilo niadtong gibasol mong ‘love triangle’ nga nakadahig kanhi sa kamatayon ni Diw Alima?"

"Mao; ug si Adsaha, kadtong among gamot, ang sad-an. Apan nalipat ka na sab, Attorney. Panultihon sa kabag-ohan? Dili man tawon na bag-o. Mao na ang kang Homer; giliyabe lang pag-iningles. Matikdi ang akong gibinisaya. Mao ra?"

"Mao ra," mipahiyom ang manlalaban, lakip ang iyang saop. "Ilista to, Dor. Sige, Lian, padayonag basa."

Gipakli sa tambalan ang sunod panid sa basahon:

Sa ilang pagkahimugso, susama ra si Adsaha kon itandi sa bag-o kong Diyos— si Ginoong Jesus Kristo, ‘ang Agianan, ang Kamatuoran, ug ang Kinabuhi’. Samang tinamay ang dapit nga ilang gikatawhan; ang akong Ginoo— sa pasongan; si Adsaha— sa luwang sa usa ka gamayng baruto. Apan, sa talitapos, lahi: bangis ang akong gamot. Kay samtang giula sa akong Ginoo ang Iyang dugo, ug nagpalansang sa krus, aron ako maluwas sa sala, ang akong kagikan nga si Adsaha, sa iyang kasilag naghimog mga pagpanglansang nga misangpot sa kaliwatan namong gidemalas. Siya ang hinungdan sa pait nga kamatayon ni Balondag, panuigon 24— usa ka Indonesyanong halin, ug ni Sanimay, panuigon 21, kabos apan timawa— ang dama ni Ilang-ilang. Trayanggulo sa gugma ang pabilo sa maong trahedya; usa ka hinungaw sa gugmag kasilag ni Adsaha kang Sanimay, dihang maoy gibuot ni Sanimay si Balondag.

"Yuna pa, Lian," sakgaw sa manlalaban, "wa bay mabasa diha kon unsa nga matang sa gugma ang nagpasulabi sa maong ‘love triangle’ kon itandi sa gugma nga naghari tali kang Yung Li ug Ilang-ilang?"

"Way mabasa, Attorney. Apan tataw nga ‘love triangle’, gugmang matinud-anon ang matang; samtang ang ilaha ni Yung Li, —nga nagpanuigon nag 28, ug ni Ilang-ilang— nga nagpanuigon pag 16, gugmang layaw. Kay nganong gipabudsan man sa Insek ang prinsesa?" panahom sa tambalan.

"Unsa man sab nang gibasa mong pulong ‘kabos, apan timawa’," timang ni Bador, "dili diay ‘kabos ug timawa’?"

"Ngano man tuod na, Lian?" sumpay sa manlalaban.

"Gitataw lang tingali ni ni Ralu. Agod, ang kahulogan sa pulong ‘timawa’—gawasnon. Buot ipasabot ni Ralu: kabos, apan gawasnon. Eksakto siya, Attorney, Dor," pasabot ni Julian. "Ayaw mog kalibog kay duna ra ba say mabasa dinhi nga— ‘adunahan, apan, ulipon’!"

"Ngano na man sab na?" sukna sa manlalaban.

"Nga maoy nahitabo kang Adsaha, Attorney."

"Unsa?" nagdungag kakurat ang duhang naminaw.

"Hala, ipadayon ang pagbasa, Lian," mando sa ulitawo.

"Okey. Apan, sa di pa nako basahon ang hinungdan kon ngano nga kadtong among gamot nga si Adsaha nahimo mang ‘adunahan, apan, ulipon’, timan-i gayod ninyo," pasidaan sa tambalan, "nga kining Cambodian nga si Samrong Thom mao si Benone ug ang iyang anak nga si Chinit Prey mao si Ilang-ilang, sa dinhi na sa ato. Sa ato pa, gipangusab sa mga mulupyo dinhi ang ilang mga nga’n agig pasidungog. Ug, kon nganong gipasidunggan, giasoy usab ning basahon. Okey?"

"Okey."

Mipadayon pagbasa si Julian:

Giila nga usa sa labing kusgan si Adsaha sa ilang balangay sa nagsangang suba. Apan, kay dili man siya harianog dugo, ang iyang talay sa katilingban, ‘timawa’ kun ‘gawasnon’ ra.

Ginaingon nga ipangwakli lang niini ang dagkong mga punoan sa bug-at nga kahoyng talipapa nga wa maduktig hingpit sa kayo human niyag sunog sa kaingin. Ug, maputol sa iyang atsa ang kahoyng tipulo nga nagpunoag unom ka dangaw ang likos, sulod lang sa gidugayong di pa makatugpa pag-usab ang tukmo nga naglupad.

Sa dihang—

"Hunong na sab, Lian," sakgaw sa ulitawo.

"Ngano na man sab? Katin-aw niadto. Taas pa ra ba."

"Unsa kaha kalayo ang usa ka paglupad sa tukmo una motugpa pag-usab?"

"Morag… hapit usa ka kilometro," kuwenta sa tambalan.

"Sa ato pa, wa pay usa ka kilometrong gilay-on ang giluparan sa tukmo, natumba na ni Adsaha kadtong kahoyng tipulo nga iyang giputol! Grabe kapaspas, ah! Ilista, Dor."

"Tuod sab diay," patin-aw ni Julian, "kining mga tuiga, 1280’s, pihong wa pa isipa sa mga namunoang raha o datu nga usa ka salaod ang pagguba sa ekolohiya, tungod sa kasiot pa sa lasang. Hinungdang sa pagbalhin-balhig kaingin, pinasagdan lang si Adsaha. Kadto ang iyang hilig, dili ang pamasak, nga maoy panguma sa kadaghanan."

Mipadayon kini pagbasa:

Sa dihang maoy gikaingin ni Adsaha ang bagang lasang nga sikbit sa daplin sa suba diin magpayag si Samrong Thom, dili lang kay nahigala kini niyag suod, kon dili sab, natanga siya sa kait-on niini. Pananglitan, may gitigi si Samrong Thom kaniya: "Higalang Adsaha, kanang nahabiling mga kahoy nga imong putlonon, dagko; tagnapulo na ka dangaw ang likos. Makaputol ka kunog kahoyng unom ka dangaw ang likos sulod sa usa ka pagtugpa sa tukmo. Pila man nianang dagkong mga kahoy ang imong matumba sulod sa lima ka sunod-sunod nga pagtugpa sa maong langgam?"

Di, giadto ni Adsaha ang maong kakahoyan ug gipaspasag putol segun sa maong kadaghanon sa pagtugpa. Ug, gipangutana si Samrong Thom, "Bi, pila may akong naputol?" "Tulo ka kahoy," tubag sa Cambodyanong arkitekto. Misiga ang mga mata sa kainginero. Eksakto! Nakaluhod ra gyod si Adsaha kang Samrong Thom; buot magpaulipon. Apan, mitubag ang Khmer, "Dili ako Diyos, higalang Adsaha; busa, ayaw kog ludhi. Mao lang kadto ang kinaadman nga gitawag og algebra."

Busa, nahimong huhungihong nga si Adsaha nga daghag yutang kaingin, mibalhin og talay sa katilingban, gikan sa pagka ‘timawa’ ngadto sa ‘ulipon’ aron lang kuno makaambit niadtong maong kinaadman. Dinhay bug-at kaayo— nga maoy nakapaharianog dugo ni Samrong Thom ug sa iyang anak, ug, kang Adsaha— ang talagsaong talay nga ‘adunahan, apan, ulipon’. Kini:

Nagkanayon, usa ka adlaw niana, ang Cambodian kang Adsaha, nga dili ipasunog paglakip ang lima kun unom ka dagkong kahoy niining sikbit nga yutang gikaingin. Sa dihang gipangutana kon ngano, ang tubag: himoong napulo ka dagkong sakayan. "Kadaghan bang mga sakayan, Halangdong Samrong?" pangusisa sa kainginero. Apan, balaanon kaayo ang tubag:

"Higalang Adsaha, buot kong luwason ang labing ubos sa atong mga katagibalangay. Nagdamgo ko nga dunay waluwalo nga nagsingabot. Taas; 60 ka adlaw! Ang giladmon sa lunop: tulo ka dupa. Makatabang ang maong mga sakayan isip taghulat nilang mga naglutawng pinuy-anan. Palihog tambayayongi."

Mismo si Samrong Thom natingala nganong nakasulti siyag ingon niadto. Dili diay mao hinuoy unang luwason ang mga harianon, kondili ang labing alaot! Ugaling lang, dili siya relihiyoso nga pagka tawo. Alang sa arte ra gyod kadtong iyang pagka arkitekto; way kalainan niadtong ubang mga henyo nga misunod kaniya—Michaelangelo, Raphael, Da Vinci, Bernini…

Hinungdang nagduhaduha siya kon si Shiva ba gihapon ang nagpadamgo kaniya. Basin diha pay lain nga labaw pag gahom. Kay pagkabalaanon ba sa maong tahas! (Pahibalo: hangtod sa pagsulat ko niini, wa masayod ang Khmer, nga ang akong Ginoo, si Jesus Kristo, mao ang nagpadamgo kaniya). Sa pikas bahin, nakapamalandong gilayon si Adsaha nga usa sa nag-unang purilon sa gitagnang baha, mao ang ba’y sa banay ni Sanimay, ang babaye nga iyang gipakamutya. Way langas nga miuyon si Adsaha. Nahadlok siya sa sangpotanan sa gidamgong krisis ni Samrong Thom. Kan-uman ka adlaw nga pag-ulan, mokusog-mohinay, apan, way pagtuwak, ug di magpakita ang Adlaw? Way tiil sa kabos nga dili taptag pangagod niana! Kay ang tanan magsalig sa sapa, sa suba, ug dagat sa ilang panginabuhi. Wa silay makakha-tuka sa yuta; mangalata ang tanan sa sobrang tubig. Ang waluwalo maoy usa ka hampak sa katarongan diin ang mga huyang— babayeg kabataan, maoy unang mangamatay. Busa, gisaad ni Adsaha nga taglawas niyang kaakohan ang pagluwas kang Sanimay.

Kini ang gipakulit sa Khmer kang Adsaha sa lagpad nga mga kahoyng papan, ug gipapaskin sa taboan sa balangay:

‘Mga katagibalangay: Hangyoon ko kamo nga undanga kadiyot ang binayloay sa kinit-an ninyong mga bulawan sa mga produktong gitumod sa mga Insek nga biyahedor. Itagkugi una ninyo ang maong mga bulawan ngadto sa mga tawong pilion ni Adsaha nga mobulig kanako sa dinaliang pagbuhat sa napulo ka inaptang sakayan, nga sarang kapuy-an isip nga ba’y niadtong labing ubos ug alaot sa atong mga igsoon, inighugpa sa labing dugay nga waluwalo, kansang ulan mosugod pagbundak duha ka takdol gikan karon. Salamat. — Samrong Thom.’

Sa dihang samag taknaan, nagnuod ang panagna sa Khmer, human sa waluwalo— nga mikalas lang og walo ka kinabuhi, apan nakaluwas og napulog siyam ka banay (mikabat og 76 ka tawo), gitapok sa raha ug mga datu ang ilang mga ginsakopan. Ilang giyukboan, agig pasalamat, si Samrong Thom. Apan, nakurat sila sa mensahe niini:

‘Mga maharlika ug katagibalangay: Sukwahi sa inyong lagda diin labaw ninyong gibaid ang inyong sundang kaysa inyong utok, tabok niining dagat nga atong giatubang mao ang mga tawo kansang utok labaw pang gibaid kaysa ilang sundang. Busa, maoy inyong pagtuo nga ang mga ginama nilang gibayloan ninyog bulawan, gikan sa Kahitas-an tungod sa kanindot. Mga igsoon, produkto lang sila sa hait nga salabotan.

Busa, akong gisugyot nga ang buhilaman maoy bugtawa ninyo. Kinsay nasayod nga sa ingong pagbugtaw, magpakatawo sa inyong taliwala, ang usa ka manggialamon? Ayaw kamo kalimot nga kanang mga Insek nga nagdala dinhi sa maong maanindot nga mga butang, dunay depekto sa ilang pagka manggialamon. Ug kini mao: gumikan sa pagtulun-an nga gisilsil kanila nga kinahanglang motahod sa mga labaw, sa madugayg sa madali, duna kanilay mobalingbing ngadto sa mga amo nilang Mongol, ug itug-an ang inyong mga bahandi dinhi. Gikasubo ko, dili magpulos batok sa maong mga barbaro kanang binaid ninyong mga hinagiban.

Busa, bugtawa ang buhilaman aron makakaplag kamog usa ka igsoon nga maoy mangatubang sa maong mga barbaro sa nga’n sa kalinaw. Ang buhilaman mao lamang ang pagpakabana sa mga hinikalimtang butang, sama pananglit niining gipakita ko kaninyong bato. Ang dinayeg nga templo sa Angkor Wat didto sa gibiyaan kong nasod, binuhat lang niining yanong butang.

Mabuhi kamong tanan.

 

(PADAYONON)

Comments (0)

You don't have permission to comment on this page.