| 
  • If you are citizen of an European Union member nation, you may not use this service unless you are at least 16 years old.

  • You already know Dokkio is an AI-powered assistant to organize & manage your digital files & messages. Very soon, Dokkio will support Outlook as well as One Drive. Check it out today!

View
 

Ang Tawo Luyo Sa Handag: Lima Ka Degrees

Page history last edited by Edgar S. Godin 14 years, 6 months ago

Ni E. S. GODIN

Bismag 02-02-05

 

BAG-OHAY pa lang nga nabasa nato ang binag-iray sa katarongan namo ni Ginong Raul Acas (Bisaya gula Okt. 27, 2004 {Bismag 10-27-04 ug Nob. 3, 2004 {Bismag 11-03-04}) kalabot sa kontrobersiyal nga artikulong ‘og’. Apan kadto dili lantuging personal, kondili usa ka mahimsog nga diskusyon alang sa kalamboan sa atong pinulongan. Kaayo na man lang nga dunay Raul Acas nga mibarog ug nanalipod sa nakab-ot sa iyang pagtuon ug pagsusi sa atong Binisaya. Siyay Bisayistang tinuod gayod nga nagtuon— lamang, nahiatol nga managlahi ang argumento nga among gibarogan.

 

Apan nakurat ako pipila ka adlaw lamang ang milabay human ko madawat ang kataposang unom-ka-anib sa iyang nobelang “Handag: Lima Ka Degrees” (Bisaya Mayo 5, 2004-Peb. 9, 2005) dihang nadawat ko ang laing LBC pack nga pinadala na sa iyang igsoong babaye. Ha! Ang tawo luyo sa “Handag…” wala na! Nakaingon ako sa akong kaugalingon. Apan tin-aw kaayo ang unod sa masub-anong mensahe. Ug diha pa ako mahinumdom nga human ko gayod mabasa ang ika-35 ngadto sa ika-41 nga anib sa “Handag…” (kadlawon kadto), giteksan ko siyag pamukawng mensahe—pagdayeg ug pasalamat sa matahom niyang nobela nga nakapaagas sa akong mga luha ug nakapabakho pa gayod. Apan inay mahinangpong tubag o kaha mapaubsanong pasalamat ang akong madawat, usa ka mubong mensahe ang mirehistro sa akong tangkilepono nga nagkanayon, “Paabota ang akong sulat tru LBC. Sister.” Diay kay nagpulaw na siya niadtong tungora sa haya sa pinangga niyang igsoon.

 

Daklit da kaming nagkahinasa si Justo S. Virtudazo (Raul Acas) bisan dugay na diay siyang nanulat— may mga sinulat siyang nangapatik sa magasing “Silaw” kanhi, pipila niini mao ang mga balak “Ngadto Sa Aninipot” Mayo 7, 1964; “Ang Mga Alindanaw” ug sa Bisaya, ang balak “Suliran” nga napatik ubos sa “Panid Sa Mga Damgo”. Kadto ang unang mga adlaw sa pag-uha sa iyang dagang. Apan bisan sa kadabong pa niini, mamatikdan na ang iyang dakong gugma ug kaigmat sa katahoman, ang hiyas ug birtud sa usa ka tinuod nga magsusulat. Matikdi ang unang duha ka linya sa iyang balak “Ang Mga Alindanaw”: Nakasud-ong ka na ba sa sayaw nga kumintang, / Dinha sa kiling-kiling sa gagmayng alindanaw? Ug sa kataposang duha ka linya: Sulagma bitaw ngano ning hapong nagkasawot, / Masud-ong ko pag-usab ang sayaw sa kanhiay. Ug sa balak “Ngadto Sa Aninipot” siya nakakitag paglaom diha sa gagmayng mga mananap kansang pangpabungog nga panapos nagkanayon: Kon dili pa igo ang kahayag sa adlaw, / Tukawan sa gabii ang katumanang gilaraw!

 

Kadto day masubay sa sayo niyang mga tunob. Sa pagkahanaw sa “Silaw” ug ubang Binisayang publikasyon, nahanaw usab ang iyang amag. Wa ko masusig unsay naingnan, apan lagmit nga ‘gitukawan sa tawo ang katumanang gilaraw’ kay matod pa sa igsoon, Lunesa S. Virtudazo, kini nay nangaplag og tinapay alang sa ilang banay human mamatay ang ilang amahan.

 

Misidlak pagbalik ang kahayag sa iyang dagang niini nang 2001 human mapatik sa Bisaya ang iyang mga balak “Kagahapon”, “Balak Ngadto Sa Katalagman” (nga nahilakip usab sa antolohiyang “Kawit Sa Buntagon”), mga sugilanong “Kadtong Tawo Nga Nagsul-ob Og Yellow Jersey” Sept. 10, 2003, “Kadaogan Sa Pagkapukan” Mar. 3, 2004 ug ang “Ug Mitugpa Ang Abog Niadtong Tanaman Sa Sayre Highway” Hul. 7, 2004. Apan wala kaayo siya hiilhi gumikan sa iyang paggamit og takobang ngalan— laing dalaygong birtud sa iyang pagka magsusulat— dalaygon sanglit wala siya magtinguhang mailhan pinaagi sa ngalan lamang, hinunoa, hilom siyang nagmugna og bantayog aron maoy mahimong timaan sa iyang pagka anak sa arte. Ug tuod man, nakab-ot ang gitukawang laraw diha sa nobelang “Handag: Lima Ka Degrees”. Oo, usa ka monumento kining maong obra. Ug moingon ako nga demalas sa tanang demalas kadtong tigpalitag Bisaya nga wala mobasa niini.

 

Talagsaon nga pagkahablon ang “Handag: Lima Ka Degrees”. Malamposon niyang nasinamalig pino ang tipik sa kasaysayan natong mga Bisaya lakip na ang relasyon nato sa kanhing mga magpapatigayong langyaw (kon giunsa kita pag-ilad sa mga Insek) linambiyongan sa kulturag tradisyon, mga prinsipyo sa matematikag numerolohiya, arkeyolohiya, pilosopiya, mitolohiya, siyensiya, pamalaod, okulto, pisikal ug espirituwal nga panambal, mga pagtulun-ang biblikal, supernatural elements, gugma, ubp. diha sa usa ka maanindot nga dugokan.

 

Giunsa niya pagkalaki? Yano da gayod kaayo. Ang naingnan mao lamang ang tinupo-tupong gugma ni Dayling ug Roy gumikan sa anayng nabutbot, apan misangko kini sa usa ka mangilngig ug mahinuklogong trahedya. Kon giunsa nga nasipong kini sa usa ka makaiikag ug katuohang pagkasugid, kana maoy milagro nga mga henyo rag tinuod nga nanusi-susing magsusulat ang makahimo— mga magsusulat nga tinuod nga naghago sa ilang obra.

 

Ang tagsulat wala mangatik ni magdula sa emosyon lamang pinaagi sa tinuyong paglangay aron maangol-angol ang kinsa mang mobasa. Gani, ang tagsulat kanunayng nagdali ug nag-agpas nga ikapadayag ang mga impormasyong gikinahanglan nga dili makapalugak sa nobela bisan pa sa kadako sa kalibotan nga iyang gisudlan. Ug tan-awag giunsa pagsulbad sa tagsulat ang dakong problema nga giatubang sa iyang pinanggang mga karakter— ang pagbawi sa trayanggulong tisa nga giandaman na daag duha ka di basta-bastang armas. Bisan kana lang, makaingon ka nang bunga kini sa makuting pagtimbang-timbang sa lantip nga salabotan.

 

Ang mga pagbati ug panghitabo kanunayng nagsandig sa lig-on ug balidong lohika hinungdan nga milutaw kining katuohan ug makakabig gayog simpatiya. Ang mga karakter pulos nanaghupot og mahinungdanong dula— walay nakengkoy, kay wala maatog pakaon sa tagsulat bisan pa sa ilang kadaghan. Ug ang tagsa-tagsa nanaglihok ug nanagsulti sumala sa ilang pagka sila— sumala sa ilang mga pagbati. Mao nga samtang magpamahid ka sa luha nga magbasa sa ika-41 nga anib niini, daw sapwangon ka sa di hisabtang pagbati dihang miingon si Roy: “Nanay na diay, ha!”

 

Kon inyong namatikdan, takos ikapangutana kon nganong ang wala-pay-pito-ka-tuig nga si Katmadau, gipapas-an na man sa krus sa ilubongay unta niyang inahan. Ug ngano nga ang sinultihan niini ingon sa hingkod na mang tawo, ug ngano nga iangin-angin pa man siya ni Julian sa pagsulong ngadto sa kaawayng si Rolly? Morag may pagka imposible, di ba? Apan ang tagsulat nasayod niini, gani, tataw nga apil kini sa makuting pagplano. Ang sitwasyon maoy magtug-an, nga si Katmadau bisan sa iyang kalinghod pa mapugos pagbuhat sa tahas, sanglit wala nay laing masangpit— sama nga wala nay laing makapas-an sa krus sa iyang inahan ug wala nay laing makabulig ni Julian sa pagbawi sa relikyas engkasog maintimano si Julian sa bala sa kaaway o ang bata ba kaha hinuoy maunag kalaran; mao nga kay siya (Katmadau) usa man ka duol pang sumusunod ni Adsaha, siya gayoy kaubang mobuhis og dugo. Ug kon nganong isog ug daw hait manulti ang bata kon maoy masuko, kini gihanigan nang daan sa iyang pagka anak-sa-panamastamas, gawas pa nga usa usab siya ka dili ordinaryong linalang nga gimatuto sa usa ka mistikong apohan.

 

Gawas sa mga napadayag na, ang nobela may nahilahi pang sangkap nga nakapahimo niining talagsaon ug dakog gikatampo sa kalamposan niini. Kini mao ang paghimong tinuod nga nahitabo sa usa ka imposibleng mahitabo. Fantasy ba? Dili! kay ang “Handag…” dili sugilanon sa mga pantasya— usa kini ka ismo sa panulat nga giugmad ug gipasikat ni Gabriel Garcia Marquez, awtor sa “Sien años de soledad” ug maoy labing ulahing prized writer sa kalibotan— ang gitawag sa mga kritikog ‘magic realism’. Ang nakalahi lang kay si Marquez sagad migamit niini sa mga gaan ug kataw-anang sitwasyon (pananglit sa ice nga gipabayloag bulawan ug pag-create og hilabihan kadakong babaye sa iyang “Big Mama’s Funeral”) samtang si Acas migamit niini sa seryoso nga paagi, ug busa, maisip pa ganing nakaambit usab kini sa gitawag og ‘verism’.

 

Maingon nga dili lunsayng literari ang pagkatahi sa nobela, apan kini tungod kay nasayod ang tagsulat sa kalipay sa iyang magbabasa. Hinungdan gani nga gigamit niya ang gugma isip maoy lintunganayng daydayan sa sugilanon. Ug wala matapos nga simple ang nobela. Ang maong piyesa wala sulata sa awtor aron lamang kita lingawon kondili may misyon siyang gimanggad sa iyang dughan- dayag nga may dako siyang katuyoan. Gani, nahanduraw ko man nga ang panamilit ni Julian maoy kinasingkasing panamilit sa tagsulat sa iyang mga magbabasa sanglit mibiya na man siya sa dayon pagka Nobiyembre 26, 2004 human ma-stroke ug ma-coma niadtong Nob. 14, matod pa sa igsoon.

 

Lain pang merito sa nobela mao ang epektibo niyang pagpasundayag sa karaan ug lunsayng mga pulong Binisaya. Gani, malamposon usab niyang naeksibit ang Binol-anon sanglit pyur siyang Bol-anon nga natawo sa Looc, Jagna, Bohol kaniadtong Mayo 14, 1941. (Angay ikonsiderar nga kiwawan kita kon hibag-ohan sa pulong apan timgas kini alang niadtong duol ug sinati sa maong pulong.)

 

Hinuon, dili usab maisip nga perpekto ug wala na lang gyoy buslot nga makita sa maong nobela. Apan ang unsa mang buslot (kon duna man ugaling) pihong matabonan ra sa mga meritong gisamkon sa maong obra.

 

Gawas sa panulat, mahiligon usab diay si J.S. Virtudazo sa musika. Maantigo kining makighagwa sa mga tulunggon ilabi na sa sista. Ug kon nakamatikod mo, kini nga talento mapuslanon kaayo niyang nagamit sa “Handag…”— kadtong kanta nga mao diay yawe sa tinagoang bahandi. Ug gani kuno, may mga komposisyon man kining narekord diin siya mismoy nagkanta ug nagduyog nga anaa karon sa maayong paghipos sa igsoon.

 

Sa pipila lang ka sugilanong gikapadala ni Raul Acas nga nangapatik sa Bisaya, anam-anam ko nang nasihag ang iyang pagka tawo. Ug nakapanakla ako dihang natino nga nahigugma siya apan wala magminyo— iya gayod diayng gipuy-an ang iyang pagka loner. Nakita ko usab sa iyang mga sinulat ang iyang kayano ug kabanikanhon. Gani, nagpurol lang siyang nahibutho didto sa Villa Lacida Seminar House sa Linamon, Lanao del Norte diin ipahigayon ang kombensiyon sa mga magsusulat sa Mindanao sa 2003. Daw matahaon gani siyang nakighinabi kanako ug sa ubang mga igsoon sa dagang didto.

 

Apan baya, daghan siyag kursong natapos pinaagi sa home study nga gihatag sa mga correspondence school sama sa Practical Accounting, Supervisory Management Course, Introduction to Programming Course ug Industrial Engineering. Apan maila nga gipili gayod niya ang pagpakaubos ug timawa— sama ni Julian.

 

Kadtong daklit dang panaghangop namo sa kombensiyon sa Linamon mao ang una ug kataposan namong panaghimamat kay mipanaw na man lagi siya— oo, atua na ang tawo luyo sa “Handag: Lima Ka Degrees”, ang tagmugna sa matahom ug daw laming higugmaong si Dayling.—

 

Comments (0)

You don't have permission to comment on this page.