| 
  • If you are citizen of an European Union member nation, you may not use this service unless you are at least 16 years old.

  • You already know Dokkio is an AI-powered assistant to organize & manage your digital files & messages. Very soon, Dokkio will support Outlook as well as One Drive. Check it out today!

View
 

Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2009

Page history last edited by Edgar S. Godin 14 years, 7 months ago

Ni OMAR KHALID

 

 

LAING tuig na usab ang milabay. Laing anib na usab sa kasaysayan sa katitikang Bisdak ang napakli. Ug kinsay nakadiparal nga ania na diay kita sa ikalimang yugto sa atong programa sa pagbaid sa mga batan-ong may katakos pagniwniw sa dagang? Ug agig abiba niadtong minglahutay pagsagubang sa pandayan sa panulat dinhi sa magasing Bisaya, kining ubos nga tagdumala sa maong seksiyon, sa ngalan sa kapangulohan sa Bismag, kinasingkasing nga mipahalipay sa tanang young blood writer nga way kaluya pagtampo og makalingawng mga obra sibo sa ilang katakos nga nabatnan pinahaom sa panukdanan sa seksiyon sa mga bag-ohan. Ngano? Kay lisod tinuod ang pagsustener. Sa matag karon ug unya, may kadiyot rang mopakitag labok ug unya mokalit lag ngisngis nga tatawng hilad-an sa panghinai sa editor. Unta way ingon nga taras. Way eskuylahan nga way magtutudlo, sayod tang tanan ini. Walay masaaron nga di molahulatay. Ang di molahutay, pilde nang daan.

 

Giseguro man god sa atong pandayan nga klaro na gyong makamaong mokapakapa sa di pa buhian sa dakong galyera sa sambunot katitikanon ang si bisan kinsang gradwado niini. Ingon nga magtatambag-magtutudlo, ang pangamot sa mga tinun-an ang mahinungdanon kanako. Kay dinhi kita makatabang. Wa na tay mahimo unsay limitasyon sa ilang gasa. Hinatag kana sa ilang diyos. Di mo katudloan sa paglupad ang bao. Apan ang gasa atong mabaid ug magamit. Maoy atong pangaliya nga duyog sa panahon, kining gasaha mamahimong garbo sa atong Literaturang Bisaya. Kini tungod kay di ta buot nga mamansahan ang atong tulunghaan. Kanunay natong gipaila sa katilingbang magbabasa nga husto gyod sa tahal ang atong mga gradwado. Labing menos, kini ang atong tinguha. Wala ta mag-ingon nga maayong laki ang atong mga gradwado. Ang atong giingon mao ang labing masaaron. Ug anaa ra sa matag usa kon unsaon nila paghatag hustisya sa gihuptan nilang mga katakos.

 

Nahimong tradisyon sa atong seksiyon ang pagdeklarar kinsa ang mamahimong labing masaarong bag-ong magsusulat sa matag tuig. Gani, upat ka higayon na natong gihimo ang deklarasyon sukad buksi ang tulunghaan sa pagkat-on sa arte sa panulat ngadto sa kabatan-onan. Dinhi sa atong seksiyon nahimugso ang mga Cirilo Lacuna, Vera Naome Flores, Elaine Grace Lape ug Kevin Lagunda nga sa pagkakaron, naglawig na sa unahan.

 

Dayag na lang nga gikahinaman kining isyuha. Tungod kay matag Agosto, matag anibersaryo sa katukoran sa Bisaya, ato mang sumadahon ang tanang kahago sa mga batan-ong magsusulat ilawom sa pandayan nga atong giugba, may lima ka tuig na ang minglabay, aron iangat sa lebel nga propesyonal ang hinlas sa ilang dagang.

 

NAHIMONG unod sa kontrobersiya ang sugilanon nga "Tsinelas" (Bisaya, Pebrero 25, 2009). Sa lawak-saringan namo sa internet, taas-taas ang panahon nga nagahin sa diskusyon alang niini. May pulong man god nga nakapaisa sa kilay sa uban. Bisan kini dili kaayo tall order nga diskusyon sa arte, atong suwayan og hatag kahayag ang isyu.

 

Sa pagsabot sa buhat sa arte, nagkinahanglan kitag kahimanang teyoretikal unsaon kini pagsabot. Ang himan maoy magbutang og panukdanan, bisan kini sumbalihok gyod unta sa katuyoan sa arte nga mao ang pagsuway pagpuno nianang di mahikap nga bahin sa kalag sa tawo nga kanunay lang naghaw-ang (ug busa mao lagi hinuoy nakapahimong counterintuitive sa kasagaran sa kalihokang kritisismo). Matod ni Nyor Adonis Durado, upat kun lima ka pilo nga detached ang maghuhukngay sa iyang gihukngay.

 

Apan buot tang manghinguto sa sinulat bisan kon gidawat ta nga nagkarang pa ang diyalektiko ug diskursong Bisdak aron asdangon ang mahagitong kalibotan sa kritisismo kon itandi nato sa Uropanhong hegomoniya nga, bisan subong palandongon, gigamit ta sa katitikanong edukasyon. Hukasan nato ang obra, kuhaan sa iyang biste, ug tan-awon ang anatomiya sa arte sa paaging explication de texte kun suod nga pagbasa sa mga teksto inabagan sa sikolohiya ni Gestalt ug uban pang nanagtuon sa estetika. Ning himan nga atong gamiton, kini nagtumong sa espesyal nga direksiyon, sa espesyal nga pagsabot (ug niadtong di kasabot, gamiton nako ang tistis ni Januar Yap nga "unsaon ta man nga di man tanan gipanganak nga brayt"). Ug tataw nga ang arte aron magmapuslanon, tan-awon lamang sa sulod bisan tuod nga kita dili makalikay sa paglambigit niini sa atong kinabuhi (sama lagi sa nahitabo sa dili maayong pagdawat sa "Tsinelas" sa kadaghanan sa mga magbabasa). Dili man kita makaeskapo, ingon nga mga magbabasa, sa unsay gipakabuhian natong kasinatian. Ug di mabasol ang pipila nga buot malingaw sa panugilanon, sama sa "Tsinelas" lagi, nga motan-aw niini sa aspetong moral. Apan mabasol mo ba ang alagad sa arte? Moralista ba siya kun alagad sa arte?

 

Suwayan kog tubag ang pangutana ug yukboan ang bisan unsang pagsupak.

 

Dinhing bahina, ang magsusulat sa sugilanon tang gihisgotan misulod ning duha. Ang panan-aw sa tagsulat, sa pinsar nako, nakapahimo niyang ulipon sa penomenolohiyang Husserlian diin gipakadak-an ang kabana kon unsaon nato pag-ila ang mga konsensiya ug moralidad nila ni Nay Karding, Nang Me, Rosane, Day Jojo ug uban pa. Apan sa laing bahin, nakakiskis usab ang tagsulat sa kuko sa usa ka eksistensiyalista kinsa, ilawom sa maong eskuylahan sa panabot, mihatag og dakong pagtagad kon unsaon usab pagpuyo kining kalibotana. Ug ang sugilanong "Tsinelas" maoy kolektibo niyang behikulo sa pagpakita niining kahimtang nga buot niyang pakonsiderahan sa mga magbabasa.

 

Sa maong sugilanon, per se, nalubog ang tinuod nga katuyoan sa tagsulat tungod kay napandol ang diskusyon sa mga magbabasa sa gamay kaayong butang diin, tungod sa iyang kagamay, dili maayo nga masangit didto ang sangpotanan sa kinatibuk-ang pagsabot, sa kinatibuk-ang epekto sa obra kintahay.

 

Tingali mahikugang kita sa kamatuoran nga, sa arte ug sa kalibotan, ang sumada sa tanang mga parte dili maoy makita sa kinatibuk-an. Kon ipahimutang ta sa pormula sa matematika, mosangko ta niining ekwasyon: a + b + c = d. Kon ipahimutang tag laing kongretong pananglitan, dili ang dahon kun sanga kun buwak kun punoan ang nakapahimong kahoy sa akasya. Gitan-aw ko ang mga parte sa akasya nga aksidente lamang sa iyang pagka akasya.

 

Mao ni ang sekreto sa maestro kosinero sa lamian niyang sud-an. Ang kaldereta dili mao ang lami sa iyang mga sagol kondili ang kaldereta gyod nga namugna sa iyang pagka kaldereta mismo. Ang sambog sa kaldereta mao lamang ang mga parte sa iyang pagka kaldereta. Sa mubong pagkasulti, dili nimo malahi ang usa ka parte aron kini makarepresentar sa kinatibuk-an. Tinuod nga sa Bicol Express, mas molabaw ang kahalang sa sili. Apan wa ni magpasabot nga ang sili ra gyod ang nakapahimong Bicol Express sa Bicol Express. Ug labaw nang di gyod matawag og Bicol Express kon sili lang.

 

Pinasikad sa dagayday sa akong argumento, tatawng mapihigon ra kaayo kon hukman sa magbabasa ang sugilanong "Tsinelas" nga bastos tungod lang kay nakabasa tag pulong nga giisip tang bastos. Ug gani, ang pag-isip sa usa ka pulong nga bastos labihan man kaarbitraryo; kon unsa kadaghan ang ming-ingon nga kini bastos, mao usab kadaghan ang andam moalkontra nga di ni bastos. Di mahuman ang lalis niini. Mokunol ang diskurso kon ingon lang kaelementarya ang lalisan. Ug kon kutob ra dinhi ang atong pagsabot, then I rest my case, sa Iningles pa. Kay kon buot man tang mangita og kahuyangan sa maong obra, tingali wala didtong bahina sa naratibo. Nakaipsot sa atong kamot ang kahulogan sa sugilanon tungod kay gidaginot nato ang buling (kana kon buling man gyod) nga atong namatikdan.

 

May mga higayon nga wala mapakyas ang magsusulat kondili ang magbabasa. Lahi lang gyod tingali ang kritikal nga magbabasa sa ordinaryong magbabasa. Ang kritikal nga magbabasa mopalit og magasin aron, ang mabasa niya, himoon niyang himan sa pagtubong intelektuwal ginamit ang taas niyang abilidad sa panilaw. Ang ordinardong magbabasa mopalit og magasin aron malingaw lang siya ug natapos na ang tanan inigsalop sa Adlaw. Ug niini, mapasaylo ra nato ang tanan. Suwerte lang gyod ang tinuod nga alagad sa arte kon siya hisabtan sa iyang mga magbabasa. Apan demalas sab ang katilingbang magbabasa kon sila walay maayong pagdawat sa henyo sa usa ka tinuod nga alagad sa arte.

 

Hinuon, dili kalisangan. Napamatud-an na kini sa mga obra nila ni James Joyce, D.H. Lawrence, Nikos Kazantzakis, Marcel Navarra, diin sa ilang panahon, giliksan sa negatibong komentaryo ang ilang mga mugna. Apan hangtod karon, wala mahunong ang diskusyon sa mga tulunghaan kalabot sa ilang mga trabaho.

 

Unsa man gyod diay kining taas og bantang nga gama sa arte? Atong patubagon si Longinus— ang bantogang kritiko sa kanhiayng panahon sa bantogan sab niyang korespondensiya kang Postumius Terentianus: "Sublimity is a kind of eminence or excellence of discourse. It is the source of distinction of the very greatest prose writers and the means by which they have given eternal life to their own fame. For grandeur produces ecstasy rather than persuasion; and the combination of wonder and astonishment always proves superior to the merely persuasive and pleasant." Ug midugang siya: "The only art is to be born like that."

 

ANG sugilanong "Tsinelas" nabuhi sa simbolo nga maoy gipahimuslan sa tagsulat aron ikakomunikar niya ang iyang baroganan ug komentaryo sa kinabuhi. Literal ug simbolikal nga tsinelas ang makita nato dinhi. Limpiyada kaayo si Nay Karding sa paghigpit niya sa tanang bata nga di gyod isaka ang tsinelas ilabi na kon tinglapok. Gawas sa pagka limpiyada, relihiyosa usab. Makita kini sa pagbaton niyag mga santos.

 

Apan kon unsa katawhay ang makitang pamatasan ni Nay Narding, mao usab ang kaalimuot sa iyang kasingkasing. Buot niyang ipahilog ang gimabdos ni Nang Me, tingali, sa kauwaw ug mahimong mansa sa iyang pagka relihiyosa, pagka limpiyada.

 

Kon tutokan nato ang nagkupot nga han-ay sa kaasoyan, ingon sa yano lang kaayo ang tanan. Usa ka ordinaryong sugilanon nga naglatay sa temang hipokrasya kun pagpakaaron-ingon. Si Nay Karding ang tigpakaaron-ingnon sa estorya. Apan ang pasundayag sa kabatid sa tagsulat mao ang nakita nato. Kay sa dihang sa kagabhion nga giimbestigar na ni Nay Karding si Nang Me, nakita na man hinuon sa peripheral narrator (nga si Day Jojo) si Birhen Maria nga morag ungo nga nagduko. Atong masabot nga dunay katitikanong pagpanag-ing kang Nay Karding ngadto sa "birhen nga morag ungo". Nagduda gani ko nga di gyod to si Birhen Maria kondili mismo si Nay Karding ang nakita sa narrator. Ania ang bahin nga giingon ko:

 

"Me, Me, bangon," namatngonan nako ang hagawhaw ni Nanay.

 

"Tu’g ko."

 

"Bangon dinha."

 

Bag-o pa lang ko nakatagpilaw. Ug pagbuka sa akong mga mata, ang dagway man gyod sa Birhen ang misugat sa akong panan-aw.

 

"Tu’g pa ko," bagulbol ni Nang Me.

 

"Kanus-a ang imong regla, Me? Wa ka reglaha karong buwana?"

 

"Tu’g pa ko."

 

"Ayg pabuang-buang dinha, Me."

 

"Tu’g ko."

 

"Kinsay nanghilabot nimo, ha? Hala, ugma, panguhag panyawan. Iduot nang imong tiyan. Pagbakos og hugot."

 

Ako nga nagtan-aw sa nawong sa Birhen, mingsuksok gyod og maayo sa kilid ni Rosane kay mora… mora gyod siyag ungo. Makahahadlok.

 

Ang paglaublaob sa panan-awon sa Birhen nga gisaling-it sa tagsulat taliwa sa panagsulti ni Nay Karding ug Nang Me maoy teknika nga nagkinahanglan og kabatid sa usa ka magsusulat. Dinhing bahina nga kombensido ko sa kabatid sa tagsulat. Dili ni tsamba. Gikan kini sa maampingong dagang nga buot magpakabatid sa arte sa panugilanon. Bisag di na lang nato iapilg kuwenta ang progresibo usab kaayo niyang arte sa pamalak. Bisag kini lang!

 

Atong ipangka ang baso sa alak agig abiba sa kadungganan nga naangkon ni Jona Bering, ang "Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat sa Bisaya Sa Tuig 2009". —

 

Comments (0)

You don't have permission to comment on this page.