Ang Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya Sa Tuig 2008

Ni OMAR KHALID

BELADA na sab. Nagkapuliki ang akong selpon sa walag tuo nga mensahe. Usa ray tenor sa pangutana: kinsa ang manombrahan sa kapangulohan sa Bisaya isip labing masaarong bag-ong magsusulat ning tuiga? Kinsa kaha ang mahidugang sa mga Lacuna, Flores, ug Lape? Kinsa ang mahidugang sa unang tulo ka gradwado nga nakalabang na sa ayagan?

Una sa tanan, akong yukbo niadtong daghang mipailawom sa gamayng pandayan sa panulat nga gihanyag ning Bisaya. Sukad gilusad ang programa sa young blood writer series, nakaingon ko nga karong tuiga ang labing lisod huwesan, dili lang tungod kay mas daghan karon ang nangapil kondili, sa gihuptan namong klas rekord, parehas na silang nagbaton og tangil kansang lupad may hinagiyos na sa tinuod nga mangtas. Ang mga magbabasa makasulti sa hunat sa mga batan-on: mabalak man, magumalaysay ug masugilanon… silang tanan nanagpakitag labok nga malisod uyamot hukman. Ang biga sa panulat nga ilang gipakita dinha sa ilang kaikag nga padug-on ang kaugalingon aron motubod ang dalisay nga hunahuna bastante nang makapalingo-lingo bisan niadtong labing tadhan nga magsusulat. Gani, may rason na nganong malisang ang karaang abat nga usa ray paagi sa paghambat.

Nasayod ko sa kamatinud-anon sa mga batan-ong dugo kay akong nasimhot ang sugwak sa dagayday sa ilang dagang: lab-as, agresibo, lihokan. Labihan ang ilang kaikag nga makakat-on gayod. Ug gani, may dili tingali matagbaw sa hukom nga among pagaluwatan tungod kay silang tanan managsama man nga masaaron (kahinganlan nako sila si Romeo Nicolas Bonsocan, Jona Bering, Caressa Larena, Donzkie Aton, Grace Marie Rivera, Rachelle Marie Guttierez Dangin ug Ermine Aledo). Bisan kining inyong igsoon, nagdugo ang kasingkasing dihang migawas ang resulta base sa hiniusang hukom sa kasakopan sa editoryal. Gilingi ko ang uban kinsa may away usab nga gipakita. Apan kinahanglan ming mohukom segun sa gikasaad— ang labing makataronganon nga hukom. Apan laomi nga kining wa pagkapili sa uban dili makapaimyos sa ilang pagka magsusulat sa damag. Ang matag tawo ug butang may iya-iyang panahon sa pagsidlak. Ug wa gyoy gamayng rason aron manalaw kay ang sangka wala matapos human sa belada. Sa gawas sa kampus may mga sangka pang pagaawayon, may mga dalan pang pagahinloan, may mga dapogan pang pagahalingon.

Sama sa unang mga gradwado, ang suliran sa mga estudyante ning tuiga mao ang pagpangamot (craftmanship) sa obrang gisulat. Ug wa ko matingala niini sanglit anhi magsugod ang tanan. Ang kahiamgo sa kamahinungdanon sa paagi sa pagsulat mao ang labing tataw nga suliran sa mga bag-ohan. Sa laktod, wala pa gayod ang mastery. Daghan ang ilang ideya apan wa nila matumbok ang tentirohan unsaon pagkalaki ang pagtibuok sa usa ka hipno nga obra. Magkahapaw-hapaw ra usahay. Apan way kaso kay wala may pari nga wa mag-agi og seminaryo.

Base sa kasinatian, tulo ka butang ang magdayongay alang sa dakong hunat sa pagmugna og buhat maartehon: kining faculty, facility ug control of material. Kining ikaduha ug ikatulo maoy kulang sa ilang pagbakyaw.

Sa daghang higayon, himatikdan nako nga nasikpan na unta nila ang maanindot nga materyal ug gani nagtungtong na man sa ilang mga kamot apan wa nila makit-i unsaon nga kini kahimuslan. Ang gipangita nako mao ang kamot nga sama sa maampingong alahero pagkorte sa diyamante. Sa laing pagkasulti, ang labo nga kamote wala kataktaki sa lapok busa wa kaayo makita sa mamalitay ang iyang kalidad; ang baligyang karmelitos dili kaayo presentable og putos.

Ang presentasyon man god ang magbutang sa badlis tali sa magsusulat ug sa dili magsusulat. Ang tanang tawo makasulat man pagpaabot sa hunahuna pinaagi sa sinulat nga pulong. Apan ang magsusulat may iyang paagi— paagi nga talagsaon— paagi nga daw gitugyan sa gahom sa iyang bathala. Ug ning paagi nga iyang nabatonan, dayag nga makaingon ang magbabasa: “Yamat, magsusulat lamang ang makahimo niini!”

Ang kasinatian sa pagpunayg sulat maoy mopuno niini, dili ang makalibog nga teyoriya sa pagsulat (nga lagmit di mo mahurot og basa tungod sa kadaghan na). Sa matag obra sa usa ka alagad sa arte, dako kining kahigayonan nga makadiskobre siya sa dako niyang potensiyal pagmugna pag mas molagingling nga obra. Ug sa ngadto-ngadto, makamugna siyag kaugalingong paagi nga mahimo niyang salbabida alang sa kaugalingong kaluwasan. Iitsa ra unya niya sa daplin si I.A Richards kun si William Empson ba. Ug gani tingali, balikason pa.

Kon kinsa kanila ang nakapakita og katakos paglahi sa ordinaryong sinulat ug sa ekstraordinaryong sinulat, kini ang nagpanghimug-at kang kinsang habig mikiling ang timbangan sa paghukom. Dakong puntos usab ang naangkon niadtong usa nga nagpakitag kabatid sa pinulongang Binisaya. Way pulos ang obra kon kini namugna sa dagang nga harabas sa behikulo niyang pinulongan. Ning higayona, sa Binisaya.

Maisip nga talagsaon kining tuiga. Ang unang tulo ka gradwado nasab-ongan og pasidungog tungod sa ilang mga sinuwat sa kategoriyang piksiyon. Apan karon, miliwag ang wiris sa kapalaran. Balak na sab ang hinungdan.

Tulo ka nagpamaak nga balak ang mirehistrog dakong puntos. Kini mao ang “Oratio Imperata”, “Gugma”, ug “Pagdapit” nga sinuwat sa usa lang ka young blood.

Niining tulo ka balak, maisip nga anaa sa kinatas-ang talay (tall order) ang “Gugma”. Gihatagan sa magbabalak og laing perspektibo unsa kining gugma. Rosas, matod niya. Lagmit may dali nga moingon: “ah, karaan na man na.” Apan sukwahi sa hulagway sa naandan, ang rosas dinhi dili sama sa tradisyonal natong pagkasayod. Tamdi ang iyang bungat sa kataposang duha ka linya:

Sa tinuod kini ang pagdawat ug paghangop / sa kamatuoran nga ang pulang rosas naay mga tunok.

Mangutana ta: hain man ang gugma? Nganong gugma man ang iyang ulohan? Ang labing menos nga hulagway nga molugsot sa atong pahak mao ang “kasakitan sa gugma” segun sa gisimbolohan sa tunok. Ang gugma, base sa hulagway nga gipintal sa balak, mao ang pagdawat sa kamatuoran. Ug di lang gani pagdawat kondili, paghangop gayod. Ang “paghangop” ug “pagdawat” duha ka managlahing butang. Sayon ang pagdawat nga luiban ka sa imong hinigugma. Daghan ang makadawat (kay unsa pay imong mahimo kon ugaling limbongan gayod?). Apan imo ba kining gihangop? Kon makadawat ka sa kapula sa rosas (buot ipasabot, ang kamabulokon sa gugma), nan, angay mo usang dawaton ug hangopon ang kamatuoran sa iyang mga tunok (buot ipasabot, ang kasakitan sa gugma). Ug kining pulong “paghangop” maoy nakapabag-o sa dagway ning balaka. Ang anggulo, sa paghulam sa panultihon ni Nyor Junne C. Kon wala ang “paghangop”, ang balak usa lang ka naandan nga bungat. Ug busa, ang karaan— nga sama na lagi kakaraan sa sibilisasyon sa tawo— nga tema sa gugma nahimong bag-o sa pipila lang ka linya. Gidala ta niya sa iyang perspektibo. Di ba makahimuot ang panan-awon sa magbabalak?

Apan ang akong paagi dinhi mao ang pagdasdas-klinikal (clinical approach) sa buhat sa arte. Sa mga young blood writer, kining paagiha ang epektibo nga pagsabot sa ilang gama tungod sa kalikopang akademiko nga maoy nag-unang impluwensiya nila sa pagsulat, ug busa, mamatikdan nga de numero ang ilang paggama, teknikal. Apan sa ngadto-ngadto, moabot ra sab sila sa panahon sa paghamtong nga manglabay sa mga teyoriya ug terminolohiya nga kasamtangang naggapos sa ilang dagang.

Akong lukong sa lawrel kang Kevin A. Lagunda, ang “Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat Sa Bisaya sa Tuig 2008”. —

• Balik sa Bismag 08-20-08